Jerzy Bartmiński - Językowe podstawy obrazu świata.pdf

(69398 KB) Pobierz

Jerzy

Barbniński

JĘZYKOWE

PODSTAWY

OBRAZU

ŚWIATA

Wydanie drugie

uzupełnione

WYDAWNICTWO

UNIWERSYTETU MARII

LUBLIN 2007

CURIE-SKŁODOWSKIEJ

Spis

treści

Od autora

...•

.... .

. .

. . . . . .

. .

Język

świat

\/io"

POJęciU Języ

owego

razu

wlata

...

v1ęzykowe

sposoby

porządkowania świata

. .

. . . •

. .

II. Jak

opisywać językowy

obraz

świata?

Definicja leksykograficzna a opis

języka

...

....

......

Definicja kognitywna jako

narzędzie

opisu

konotacji

Miejsce hiperonimu w definicji leksykograficznej

Językowy

obraz

świata

spójność

tekstu

...

•.

...

. . . . . . .

Punkt

widzenia,

perspektywa,

językowy

obraz

świata

. .

O profilowaniu

pojęć

. .

. . .

•

. . • ..

Profile a podmiotowa interpretacja

Dynamika kategorii punktu widzenia w

języku

tekście

i dyskursie

Miejsce

Redakcja

Barbara

Pap

rocka

Projekt

Skład

okładki

...

106

wartości

językowym

obrazie

świata

......

...

131

świata

III. Fragmenty polskiego

językowego

obrazu

Jerzy Durakiewicz.

Zbigniew

Dyszczyk

"Bez

Erraty

Polski

stereotyp

matki

....

.....

...

•.•

.....

151

"'):dawlIictwo UMCS. Lublin

2007

Dom

świat

opozycja

komplementarność

• . • . . .

. .

. . 167

Dynamika polskiego

pojęcia

ojczYzny

.....

•

....

•.

178

ISBN

978·83·227·2685·3

Wydaw"ictwo

Uniwenqtetu Marii

Curie-Skłodowskiej

pl.

Marii

Curie-

Skłodowskiej

20-03/

Lublin

tel.

10·81) 537·53·04

www.wydawnictwo.umcs.eu

Dzial Handlowy:

tel./faks

(0·81 ) 537·53 ·02

e-mail: wydaw"ic:two@umcs.eu

Lud.

Profile

pojęcia

i ich konteksty kulturowe

...

.•......

186

Prawica

lewica.

Sposoby profilowania

pojęć

.....

....

. . . . . . . . 201

Zmiany obrazu

świata

Polaków we

współczesnym

dyskursie publicznym

208

---1

- - - - --

- - - - - - - - - - - --

- --

Spis

Ireści

IV.

Perspektywy porównawcze

autora

Koncepcja

językowego

obrazu

świata

w programie slawistycznych

badań

porównawczych

. . .

. . . . .

. . . .

. .

. . . .

229

Polska

dola,

rosyjska

sud'ba

............

.......

242

Ojczyzna

w polskim i rosyjskim

językowym

obrazie

świata

....

252

Problem

wpływu języka

na postrzeganie

rzeczywistości

i jej

konceptualizację,

w rezultacie

funkcjonujący

społeczeństwie

obraz

świata,

jest od

ponad

dwu-

dziestu lat przedmiotem

żywych zainteresowań językoznawców

polskich, zwlaszcza

tych skupionych w

kręgu

wroclawsko-lubelskiego

właściwie

ogólnopolskiego

konwersatorium

Język

a kultura". Wypracowana w tym

środowisku

koncepcja

"ję

zykowego obrazu

świata"

wzbudza

również

rosnące

zainteresowanie

badaczy litera-

tury

pięknej,

pedagogów,

filozofów

języka; trafiła

ona

już także

do programów szkol-

nych.

Ale jak

zwykle bywa z

pojęciami wchodzącymi

w szerszy obieg, w parze

z rozszerzaniem zakresu

użycia

idzie nie

tylko wzbogacanie znaczenia, ale

też CzęSIO

jego rozmywanie

Wracają

więc

pytania

natury teoretycznej i metodologicznej

Czym w istocie jest

językowy

obraz

świata?

Względna

zgoda dotyczy jedynie

tego

że

obejmuje

zes-

pół sądów

świecie,

czyli efekty konceptualizacji

św

iata

utrwalone w systemie

słownictwie,

frazeologii

w gramatyce, ale czy obejmuje

także

to,

co zawarte

tekstach

językowych?

Czy tylko w

tekstach

powtarzalnych (kJiszowanych)

jak

przy-

słowia,

czy

także

w jednorazowych, indywidualnych, poetyckich? Co w

takich

teks-

tach

jest

reprodukcją

a co

kreacją?

Czy jednak

językowy

obraz

nie

ogarnia

także

wierzeń

i wiedzy o

świec

więc

sfery

mentalnej,

bez której komunikacja

językowa

byłaby niemożliwa?

A co z rytualnymi zachowaniami,

także

zachowaniami

języko

wymi? A wreszcie

czy

językowy

obraz

świata

jest niezmienny

"zakrzepły

w raz

ustalonym

kształcie

czy

może podlegać

przystosowywaniu, dyferencjacji

stylowej

gatunkowej?

jak go

rekonstruować,

uchwycić

jego

całą złożoność

wielowy-

miarowoŚĆ?

Francuski

peuple

i polski

lud.

Dwa

pojęcia

dwa

paradygmaty

językowo-kulturowe

. . . . . . . . . . . . . . .

...

.....

...

... 271

Bibliografia i

skróty

(zestawił

Sebastian WasiUla)

283

311

Nota edytorska

(zestawi! Sebastian Wasiuta)

...

309

Indeks

nazwisk

...

. .

...

. .

...

. . .

Indeks

przedmiotowy

(opracowal Sebastian WasiUla)

...

.....•

...

319

Szkice zebrane w tym IOmie

stanowią

zapis

kiłkulemich wysiłków

poznawczych

podejmowanych

przez

autora

częSIO

współpracy

z podobnie

myślącymi

Kole-

żankami

Kolegami

i szukania

własnej

drogi na

polu

badawczym

obejmującym

szeroko rozumiane

relacje

języka

i kultury

Drogę

myślową

autora

wyznaczają

takie

pojęcia,

jak obraz

wizja

świata,

stereotypy

językowe

definicja

kognitywna jako

narzędzie

ich opisu,

profilowanie

pojęć,

punkt

widzenia i subiektywna

interpretacja

rzeczywistości,

homo loquens,

czyli podmiot

dokonujący

konceptualizacji

i profilo-

wania.

zwłaszcza

drukowane przed

paru laty

spotkały się

życz

liwym

zainteresowaniem

środowiska

niektóre

były

wielokrotnie cytowane,

przyją

łem

zasadę

ich

publikowania

bez

większych

zmian.

Ponieważ artykuły

pojęciu językowego

obrazu

świata

"Formy

języka

wyznaczają.

nam pewne

sposoby obser-

wacji

interpretacji.

Znaczy

oczywiście, że

miarę

wzro-

stu

naszego naukowego

dośw iadc

zenia

musimy

uczyć

ię

przezwyciężać

implikacje

języka.'

(Edward Sapir.

1933)

"Nie

tylko niektóre,

ale wszystkie

sądy.

które

przyjmu-

jemy

które

{worza nasz

obraz

świata.

nic

są

jeszcze

jedno-

znacznie wyznaczone

przez dane

św

iadc

zenia.

lecz

zale-

wyboru aparatury

pojęciowej,

przy

pomocy której

odwzorowujemy

nasze

doświadczenia

że

jednak

wybrać taką

lub

inną aparaturę pojęciową

przez co zmieni

się cały

żą

nasz obraz

św

iata

...

(Kazimierz Ajdukiewicz.

1934)

Pojęcie językowego

obrazu

świata

(lOS)

zdobyło

sobie

w polskim

językoznaw

stwie

ostatnich

lat

znaczną popularność,

znalazło

też

wielu zwolenników

także

poza

macierzystą dyscypliną.

Liczba publikowanych prac

(wystarczy

zajrzeć

do Internetu)

zbliża się

tysiąca,

jednak

samemu

~ęciu

daleko do

jednoznaczności

zarówno

w aspekcie teoretycznym, jak

też

może

nawejprzede wszystkim

meiodologicz-

Dym. W perspekty'wie

podejmowanych

dziś

na coraz

szerszą

skalę

badań

porównaw-

cZYch

odwołujących

się

do koncepcji

językowego

obrazu

świata

jednym

pilniej-

szych

zadań

wydaje

się

dokonanie

elementarnych

uzgodnień

nie

tylko co

do przed-

miotu

badań

i pola

obserwacji,

ale

też

do metod zbierania

materiału

analizy

danych

Bez tych

uzgodnień

trudno

będzie

(trudno

już dziś)

opisy

porównywać,

we-

ryfikować

interpretować

Pojęcie językowego

obrazu

świata

wieloletnią historię

złożony

rodowód

Wywodzone od

etnolingwistów

amerykańskich,

Sapira i Whorfa

- ich

słynnej

hipo-

tezy

znanej

pod mianem

.relatywizmujęzykowego·

(Sapir

1978, Whorf 1982), na-

wiązuje

dalej do niemieckiej

myśli

lingwistycznej Wilhelma von Humboldta

(który

używał

tenninu

Weltansicht

'światoogląd')

i Leona Weisgerbera (Humboldt 1836/

2001

zob. Helbig 1973,

Mańczyk

1982),

ale

sięga

przeszłość także

oświecenia

francuskiego i

włoskiego

(Anusiewicz

1990a). Swoimi korzeniami, jak twierdzi

au-

tor

amerykański

(Bock 1992), tkwi w

Retoryce

Arystotelesa, gdzie mowa

była

to-

posach

(loci

communes),

tj.

sądach

ogólnie

przyjętych

znanych,

.oklepanych·,

któ-

określając,

co jest

możliwe

a co

niemożliwe

ustanawiają

wspólne punkty

odnie-

JĘZ

ŚWIAT

pojlciuję?;ykowego

obrazu

świala

cie"?

- - --

- --

- - - - --

sienia W

procesie

wnioskowania

i przekonywania,

leżą

u podstaw

sylogizmów

lo-

gicznych

stanowią

istotna

pomoc

dla mówców

w pozyskiwaniu

publiczności

i zdo-

bywaniu

wiary

słuchaczy

(Arystoteles,

Poetyka

księga

rozdz.

22)

Teoria JOS

jest od

kilkudziesięciu

lat

intensywnie

rozwijana

krajach

sło

wiańskich,

zwłaszcza

w Polsce

(o czym

dałej)

i w Rosji. W programie mosIciewsIciej

szkoły

semantycznej

istotne miejsce od lat

zajmuje

koncepcja

"modelu

świata"

"na-

iwnego obrazu

świata

Ważną próbą wstępnej

syntezy

była książka

zbiorowa

Roi'

czełowieczeskogo

Jaklora

jazykie.

Jazyk i

kartina

mira

wydana w

1988 roku pod

red. B.A. Serebrennikowa.

Pojęcie językowego

obrazu i modelu

świata

weszło

dobre do rosyjskiej

etnolingwistyki,

która ma tradycje XIX-wieczne

(koncepcja ,for-

wewnętrznej

słowa

Potebni),

ale

wedle

określenia

Nikity

Tołstoja przeżywa

ostatnio swoje

"powtórne

narodziny"

(Tołstoj

1995). W

ostatnich

łatach

wydarzenia-

stały się zwłaszcza

prace Tamary

Cywian (1990),

Ałeksandra

Góry

(1997),

Lud-

miły

Winogradowej (2000) i

Serafuny

Nikitiny

(1999, 2(00)

autorów

książek

o al-

bańsIcim

obrazie

świata,

słowiańsIcich

wyobrażeniach

zwierząt,

demonów i domu

Poza

ośrodkiem

moskiewskim -

kontakcie

nim - pracuje

wiełu

wybitnych

mło

dych autorów'.

4. Czym jest

językowy

obraz

świata? Przyjmuję, że najogółniej

mówiąc,

jest

za-

wartą

języku, różnie

zwerbalizowaną

interpretacją rzeczywistości dającą

się

ująć

postaci

zespołu sądów

świecie.

Mogą

być

sądy "utrwałone",

czyli

mające

opar-

cie w samej materii

języka

więc

gramatyce,

słownictwie,

w kliszowanych tekstach

(np.

przysłowiach),

ale

także sądy

presuponowane,

impłikowane

przez formy

ję

zykowe,

utrwałone

poziomie

społecznej

wiedzy,

przekonań,

mitów i

rytuałów.

Dodajmy jednak,

że

definicje

10S

nie

zostały

przez

językoznawców

końca

uzgodnione,

oscyłują

między

traktowaniem

10S

jako

"struktury

pojęciowej utrwało

nej

(zakrzepłej)

systemie

danego

języka"

(Grzegorczykowa

1990)

"zbiorem

pra-

widłowości"

zawartych

związkach

gramatycznych i strukturach

leksyIci,

pokazują

cych

różne

sposoby

widzenia i

rozumienia

świata

(Tokarski

1999)'.

5. Nie wszystIcie wymienione

ełementy

są

uważane

jednakowo

ważne dła

re-

konstrukcji

obrazu

świata

zawartego

języku

(por.

prace w tomie

Językowy

obraz

świara

1990

oraz syntetyczne omówienie

w: Grzegorczykowa

2(01)

Jakie

są

podsta-

materiałowe

1OS,

jakie dowody

językowe

zasadność "językowych sądów

świe

Najtwardszą

podstawę

jego rekonstrukcji

stanowi g

m a t

y k a.

Kategorie

oso-

W pracach

Apresjana

W.W.

Iwanowa

W. Toporowa.

Lotmana. N.

Tołstoja

ToIstojowej,

N. D. Arutjunowej, T

W. Bulyginy i A. D.

Szmielowa

i in.

(zob.

Judin

2004c)

M.in. A.

W.Gołowaczewa,

Aleksy

Judin

leleoa

Berezowicz

inni

(por.

Judin

2004c).

)

Pojawiły

się

próby przeciwstawiania

obrazu

,językowego

tekstowego".

nie

wydaje

się

o tyle,

że

treŚĆ

wyrażenia "językowy

obejmuje zarówno

to.

językowo-systemowe,

jak

też

to,

językowo-konwencjonalne

(choć

niekoniecznie

.. systemowe"

strukturalistycznym

ro-

zumieniu

tego

pojęcia),

jak wreszcie to,

co zawarte w konkretnych,

jednostkowych tekstach

języ

kowych, które nawet

jeśli

zawierają

indywidualne

konkretyzacje systemu

i normy.

czy

wręcz

pewne

naruszenia

reguł

konwencji

jednak zawsze

czerpią

z systemu,

z konwencji (norm)

słuszne

społecznych

by,

łiczby,

rodzaju,

czasu,

trybu

przypadka -

są

dającymi

się

stosunkowo

łatw~

obserwować

porównywać

skali

interkulturowej mechamzmaml konceptualIzaCjI

rzeczywistości

przez

mówiących.

Uprzywilejowaną podstawą

poznania

obrazu

świata

jest

o w

i c

t w

o, stano-

wiące kłasyfIkator

społecznych

doświadczeń

(por.

TokarsIci 1993) i

zawierające

in-

wentarz

pojęć

relewantnych egzystencjalnie,

społecznie

kułturowo.

Dla badaczy

JOS

szczególnie

atrakcyjne

są

fr a

z e o

g i

y (por.

LewicIci,

Pajdzińska

1993).

Inwentarz

słów

wyrażeń

jest

wzbogacany w

miarę

zmiany

warunków

życia,

przyro-

sIU

wiedzy i

zmiany

społecznych

potrzeb,

sllld

nowe nazwy

wprowadzanych

przed-

miotów

użytkowych

(komputer,

gadżet,

reledysk)

instytucji i

zjawisk

(monitoring,

seksizm,

stagflacja),

nowe nazwy odkrywanych

zjawisk

(bakteria, genom,

neutron).

DefIniowane od nowa relacje

życiu

publicznym

otrzymują

swoje

językowe

wy-

kładniki

postaci nowych

wyrażeń

typu

prawa

człowieka, społeczeństwo

obywarel-

sIcie,

proces

pokojowy,

globalizacja,

małe

ojczyzny

itp.

Zmienia

się

konotacja wielu

slów

kluczowych

dla

życia społecznego,

jak

równość,

komunizm

kapitalizm,

praca,

wolność

niepodległość,

pokój,

globalizacja

szowinizm

(zob

JWP 2006).

Istotną wartość

poznanie

mechanizmów

leżących

u podstawy tworzenia no-

wych nazw, odkrywanie ich podstaw

onomazjołogicznych

("formy

wewnętrznej")

rełacji

wewnątrzsystemowych:

derywacji,

synonimii,

opozycji. Wyraz

nieroperz

poprzez

swoją

etymologię

przekazuje

informację,

że

ta istota

ży~a

zostaJa przez

nazywających

uznana

podobną

do ptaka

(którego

cechą

wyrózmaJącą

w potocz-

nym

rozumieniu jest

posiadanie piór), ale

równocześnie

niebędącą

"prawdziwym"

ptakiem. W

wyrazach

kochać,

przerazić,

zachwycać są

zakodowane

zWlązIci

odno-

śnych

uczuć

dotykaniem, uderzaniem,

chwytaniem.

Itp.

Jednak

rekonstruując językowy

ohraz

rzeczy

zdarzeń,

nie

można izolować

siebie

różnych

poziomów

organizacji

języka,

przeciwnie,

należy uwzględniać łącz

nie

zarówno

gramatykę,

jak

łeksykę

nazwy podstawowe, jak i derywaty

nich,

formy

językowe

całej

sieci systemowych

rełacji

jak

i ich konwencjonalne

użycie.

Na przyklad

pytając

językowy

obraz

domu, marki

czy

Niemca,

mamy prawo odwo-

lać

się

zarówno

sposobów

nominacji i ich podstaw

onomazjologicznych

odkrywa-

nych w toku analizy

strukturalnej

etymołogicznej

(dom

nazwy

czynności

budo-

wania,

Niemiec

niemoty),

jak do

poświadczonych

słownikach

różnych

znaczeń

(dom

ma ich w SJPDor

- siedem,

marka

osiem, ale

jedne

są

wywodliwe

drugich),

uwzględniamy

zarówno

derywaty

słowotwórcze

interesujące

względu

ich swo-

iście

rozwijane znaczenia

jakościowe

(domowy

'łuźny,

swobodny

markować

komu

'opiekować

się

Icim') i

przekształcenia

metaforyczne

(czuć

się

jak

domu

'swobod-

nie'

srarek-marka)

jak

też

frazeologizmy i

przysłowia

(nie

mieć

wszystkich

domu

'być

niespełna

rozumu';

potrzeba

marką

wynalazków),

także

tekstowe kolekcje

Plik z chomika:

ArtFan

Jerzy Bartmiński - Językowe podstawy obrazu świata.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: