Czabanowski W., Maksymy wezyra Ptahhotepa - wyraz ideologii klasy urzędniczej okresu starego państwa.pdf
(
421 KB
)
Pobierz
KWARTALNIK FILOZOFICZNY
T. XLIII, Z. 3, 2015
PL ISSN 1230-4050
WOJCIECh CzABANOWSKI
(Kraków)
MAKSYMY WEZYRA PTAHHOTEPA –
WYRAZ IDEOLOGII KLASY URZęDNICZEJ
OKRESU STAREGO PAńSTWA
MAKSYMY WEZYRA PTAHHOTEPA
1
Maksymy
przypisywane są zwyczajowo – zgodnie z deklaracją
autora na początku tekstu – Wezyrowi Ptahhotepowi, wysokiemu do-
stojnikowi na dworze Faraona Dżedkare Izezi. Autor przedstawia się
jako: „Książę, Hrabia, Ojciec Boga, Umiłowany przez Boga, Najstar-
szy syn Króla, syn jego ciała, Burmistrz miasta i Wezyr Ptahhotep”
2
.
Jakkolwiek zachowane do dzisiejszych czasów wersje tekstu napisane
są w języku średnioegipskim, przyjmuje się, że jego oryginalnym języ-
kiem był staroegipski. Chociaż rozmaici autorzy różnią się w swoich
poglądach co do datowania tekstu i jego autorstwa, większość zgodna
jest, że dzieło napisane zostało w okresie Starego Państwa (mniej wię-
cej w latach 2414–2375 p.n.e.
3
), a najpóźniej w Pierwszym Okresie
Przejściowym
4
.
Cytaty z Maksym podaję we własnym tłumaczeniu, dokonanym głównie na pod-
stawie tłumaczeń M. Lichtheim i V. A. Tobina, a niekiedy także tłumaczenia Z. �½aby
i tekstu oryginalnego. Miejsca w tekście oryginalnym podaję wg numeracji Z. �½ ab y,
Les Maximes de Ptahhotep,
Praha 1956, wraz ze skrótem MP. Za pomoc w redakcji
tekstu i cenne uwagi dziękuję dr. hab. Janowi Kiełbasie.
2
Z. �½a ba, wiersze: 43–46.
3
N. G r i ma l,
A History of Ancient Egypt, Oxford 1992, s. 79.
4
R. J. Wi l l i ams, The
Sages of Ancient Egypt in the Light of Recent Scholarship,
,,Journal of the American Oriental Society’’, Vol. 101, No. 1, Oriental Wisdom (Jan.–
Mar., 1981), s. 9.
1
― 136 ―
Znaczenie Maksym na tle zachowanej literatury Starożytnego Egip-
tu trudno jest przecenić. Stanowiły one wzorzec dla późniejszej litera-
tury mądrościowej
5
, a cytaty i aluzje do tekstu znajdujemy w pismach
późniejszych, m.in. w
Historii Sinuhe
6
oraz w
Instrukcjach lojali-
stycznych
7
.
Ten, należący do gatunku sebayt, tekst składa się ze wstępu, części
zasadniczej, złożonej z czterdziestu pięciu maksym oraz zakończenia
8
.
Wszystkie części składają się w formalną całość, ukazującą drogę, jaką
ma do przebycia młody człowiek zainteresowany karierą w administra-
cji państwowej.
Wstęp rozpoczyna się od apostrofy skierowanej do Faraona, w któ-
rej Wezyr prosi o zgodę, by ze względu na swój podeszły wiek, mógł
pouczyć swego syna o mądrości, którą zdobył w trakcie swego żywota,
a także o mądrości przodków. Wezyr, wypowiedziawszy swą prośbę,
wskazuje, że będzie to zarówno z korzyścią dla jego syna, jak i dla
samego władcy:
By mój syn mógł zająć mą pozycję,
[…]
A niech i tobie się przydarzy,
By nie było swarów wśród ludu
I by służyły ci Obydwa Brzegi
9
.
Podobne wskazywanie na korzyść wynikającą ze stosowania się do
zaleceń (w tym miejscu prośby) Wezyra obecne są w całym tekście,
stanowiąc nieodłączny element każdej maksymy.
Władca pozytywnie ustosunkowuje się do prośby, po czym nastę-
puje przytoczony już fragment opisujący postać samego Wezyra wraz
z zapewnieniem, że przyswojenie jego nauk zagwarantuje uczniowi po-
myślność, zaś ich odrzucenie doprowadzi go do zguby.
Wstęp do Maksym zawiera zatem przykład, do którego należy dą-
żyć – jest nim autor dzieła, człowiek sukcesu, wysoki dostojnik królew-
Tamże, s. 11.
A. H. Ga r di ne r,
Notes on the Story of Sinuhe, Paris 1916, s. 62.
7
G. P ose n e r,
L’Enseignement Loyaliste: Sagesse egyptienne du Moyen Empire,
Centre de recherches d’histoire et de philologie, II: Hautes etudes orientales 5, Geneva
1976. s. 35.
8
Podział za: V. A. Tob i n,
The Maxims of Ptahhotep, [w:] W. K.
S im ps on,
The
Literature of Ancient Egypt, New Haven i London 2003, s. 129–148.
9
Metonimiczne określenie Egiptu. Tłumaczenie za: V. A. To bi n,
The Maxims of
Ptahhotep, [w:] W. K.
S i mp so n,
The Literature of Ancient Egypt, New Haven i Lon-
don 2003, s. 131.
5
6
― 137 ―
ski – wraz z obietnicą wskazania drogi prowadzącej do urzeczywist-
nienia tego ideału. Droga ta opisana jest w części zasadniczej tekstu –
jest nią nauka zawarta w czterdziestu pięciu maksymach. Maksymy te
omówione zostaną dokładniej dalej.
Epilog stanowi apostrofa do syna, w której ojciec zapewnia go
o tym, że jego osiągnięcia są znaczne i przewyższył w godnościach
swoich przodków. Tego samego życzy synowi – adresatowi tekstu.
W ostatnich słowach mówi:
Wszystko to spotkało mnie, gdyż czyniłem Ma’at dla Króla,
Aż osiągnąłem dzięki temu chwałę
10
.
MA’AT
Pojęcie Ma’at przekładane zwykle jako prawo, prawda lub spra-
wiedliwość
11
pojawia się w tekście 9 razy:
1. Wielka
12
jest Ma’at, a jej podstawy są stabilne,
„
Pozostaje niewzruszona od czasów Ozyrysa,
A ten, kto łamie prawo zostaje ukarany”
13
.
2. „Ostatecznie ostoi się i tak Ma’at [w odróżnieniu od ludzkich podstępów]”
14
.
3. „Trzymaj się Ma’at, nie przekraczaj jej”
15
.
4. „Trwa człowiek, który kieruje się Ma’at,
Który podąża prostą drogą.
On spisze swój testament,
A chciwiec nie będzie miał grobu”
16
.
5. „Jeżeli posłuchasz moich rad,
Wszystkie twoje sprawy potoczą się pomyślnie,
Jeżeli zawarta w nich Ma’at okaże się skuteczna, będzie to dowodem ich war-
tości”
17
.
6. „Jego [mędrca] oczy widzą,
A uszy słyszą, co przyniesie korzyść jego synowi.
Kto postępuje zgodnie z Ma’at, wolny jest od fałszu”
18
.
MP, 644.
E. A. Wa l l i s Bu dg e,
Egyptian Hieroglyphic Dictionary,
Londyn 1920,
s. 270.
12
Ma’at jest rzeczownikiem rodzaju żeństkiego.
13
MP, 88.
14
MP, 89.
15
MP, 150 Albo: „Mów tylko prawdę, nic ponadto”.
16
MP, 312.
17
MP, 509.
18
MP, 532.
10
11
― 138 ―
7. „[Ten, kto słuchał nauk swego ojca] przemawiał będzie do swoich dzieci,
A te będą przemawiały do swoich dzieci.
Wychowuj je, nie przekazuj zgubnych treści,
Utrwalaj w nich Ma’at, a będą żyły”
19
.
8. „Dobry syn, dar od bogów
Osiąga więcej niż to, czego nauczył go ojciec,
Czyni Ma’at,
Gdyż jego serce podąża właściwą drogą”
20
.
9. „Wszystko to spotkało mnie, gdyż czyniłem Ma’at dla Króla,
Aż osiągnąłem dzięki temu chwałę”
21
.
Na podstawie przytoczonych użyć pojęcia, możemy wyciągnąć
wniosek, że Ma’at jest w Maksymach czymś, czym można się kiero-
wać, jest czymś, co trwa pomimo ludzkich nieprawości, ale jednocześ-
nie co można utrwalać. Może być również zawarte w czyichś wypo-
wiedziach. Przyjmuję a
contrario, że Ma’at jest także czymś, wbrew
czemu można postępować, a wypowiedzi mogą być tego pozbawione.
W dostępnych tłumaczeniach Ma’at jako coś zawartego w wypowie-
dziach tłumaczone jest jako mądrość, często też bywa tłumaczone jako
prawo lub porządek. Gdzieniegdzie zachowywane jest oryginalne sło-
wo, pozostawione bez tłumaczenia.
Sam proponuję następującą interpretację tego pojęcia:
Ma’at bez wątpienia oznacza prawo, ponieważ można postępować
zgodnie z nim lub wbrew niemu, ale bez względu na to, czy jest łama-
ne czy przestrzegane, obowiązuje nadal. Podobnie o prawie myślimy
współcześnie – to, że ktoś przechodzi na czerwonym świetle nie po-
woduje, że przepis zabraniający takiego zachowania obowiązuje mniej,
taki czyn w żaden sposób nie szkodzi normie. Za taką interpretacją
przemawia także pojawianie się tego słowa w kontekstach dotyczących
prawa, korzyści, sporu i instytucji.
Ma’at wydaje się oznaczać także porządek społeczny, reprezento-
wany w szczególności przez urzędników. Ptahhotep oświadcza w koń-
cu, że „czynił Ma’at dla Króla”. Postępowanie zgodne z Ma’at zapew-
nia także bogactwo i pomyślność.
Ma’at ma przy tym niewątpliwie wymiar etyczny („serce podąża
właściwą drogą”, „podążania prostą drogą”, „dar od bogów”) oraz inte-
lektualny (Ma’at zawarta w naukach).
MP, 597.
MP, 635.
21
MP, 644.
19
20
― 139 ―
Na tej podstawie uważam, że Ma’at oznacza w
Maksymach
ogół
pozytywnie wartościowanych norm obowiązujących w społeczeństwie
egipskim (prawnych, ale także obyczajowych, i moralnych), służących
zachowaniu panującego w nim porządku, a także naukę dotyczącą tych
norm oraz praktykę ich stosowania
22
.
Tak pojęte Ma’at stanowi właściwy przedmiot nauczania Wezyra,
a także znajduje swoje odbicie w formie utworu. Zgodnie ze słowa-
mi: „[Ten, kto słuchał nauk swego ojca] przemawiał będzie do swoich
dzieci, / A te będą przemawiały do swoich dzieci. / Wychowuj je, nie
przekazuj zgubnych treści, / Utrwalaj w nich Ma’at, a będą żyły”. –
Ptahhotep naucza swojego syna, ukazując mu we wstępie siebie jako
cel, podając drogę do osiągnięcia celu w części zasadniczej oraz zwra-
cając się do niego jako adresata, znajdującego się na początku tej dro-
gi, w zakończeniu. Jest to porządek zstępowania czy nauczania Ma’at,
gdzie osoba spełniona i wywyższona za jej pośrednictwem przekazuje
swoją wiedzę i doświadczenie człowiekowi znajdującemu się na po-
czątku drogi – kariery urzędniczej. Spoglądając na Maksymy od końca,
naszym oczom ukaże się porządek wstępowania czy uczenia się Ma’at,
według którego opisany w epilogu młodzieniec, postępując zgodnie
z naukami 45 maksym, osiągnie lub przewyższy w końcu chwałę do-
stojnika przedstawionego w prologu. Oba te porządki możliwe są jed-
nak dzięki temu, że ich gwarantem jest porządek obiektywny, „trwający
od czasów Ozyrysa”.
TRÓJELEMENTOWA STRUKTURA 45 MAKSYM
Część zasadnicza dzieła składa się z 45 maksym. Lichtheim pro-
ponuje wyróżnić tylko 37, a ostatnie osiem wlicza do epilogu
23
, należy
jednak przychylić się do podziału, jaki podaje Tobin
24
. Ostatnie osiem
nie różni się bowiem od wcześniejszych swoją strukturą, a jedynie do-
tyczy innych zagadnień. Pierwsze 37 pouczeń mówi, jak zachowywać
W podobny sposób w języku polskim funkcjonuje pojęcie prawa. Prawo to
z jednej strony zespół norm, np. prawo cywilne, z drugiej strony nauka, mówimy np.
„studiować prawo” (w przypadku innych dyscyplin często stosowane są w podobnych
okolicznościach dwa różne określenia; prawo jest przedmiotem nauki, która też nazywa
się prawo, ale na przykład zdrowie jest przedmiotem nauki, która nazywa się medycy-
na), a z trzeciej strony praktyka, mówimy np., że urząd stosuje prawo.
23
M. L i c ht h e i m, Ancient
Egyptian Literature. Vol. I: The Old and Middle King-
doms, Londyn 2006, s. 73.
24
V. A. Tobin, The
Maxims of Ptahhotep [w:] W. K.
S i m p s on,
The Literature of
Ancient Egypt, New Haven i London 2003, s. 129–148.
22
Plik z chomika:
Polemon
Inne pliki z tego folderu:
Terencjusz, Komedie II (Pasozyt Formion, Tesciowa, Bracia).pdf
(22947 KB)
Terencjusz, Komedie I (Dziewczyna z Andros, Za karę, Eunuch).pdf
(16335 KB)
Schepens G. & Delcroix K., Ancient Paradoxography. Origin, Evolution, Production and Reception.pdf
(5358 KB)
Marek Terencjusz Warron, O języku łacinskim. Tom II (ks. VIII-X).pdf
(1769 KB)
Ϻοjꜱⅰk Ͳ., Orf℮usz między Ͳr𝚊cją a Pi℮rią. Mit, kult i tożs𝚊mość m𝚊c℮dońsk𝚊.pdf
(1974 KB)
Inne foldery tego chomika:
Afryka
Azja Zachodnia
Bizancjum
Daleki Wschód
Dyplomatyka
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin