èv Χώναις θαύμα του αρχαγγέλου Μιχαήλ.pdf

(6422 KB) Pobierz
Δελτίο�½ της Χριστια�½ικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
Τομ. 1, 1960
Το ε�½ Χώ�½αις θαύμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.
(Μία Παλαιολόγειος εικώ�½ με ψευδή υπογραφή�½)
ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ Α�½δρέας †
http://dx.doi.org/10.12681/dchae.703
Copyright © 1960
To cite this article:
ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ, Α. (1960). Το ε�½ Χώ�½αις θαύμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. (Μία Παλαιολόγειος εικώ�½ με ψευδή
υπογραφή�½).
Δελτίο�½ της Χριστια�½ικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1,
26-39.
doi:http://dx.doi.org/10.12681/dchae.703
http://epublishing.ekt.gr
| e-Publisher: EKT | Downloaded at 26/11/2019 20:56:04 |
Το ε�½ Χώ�½αις θαύμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. (Μία
Παλαιολόγειος εικώ�½ με ψευδή υπογραφή�½)
Α�½δρέας ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ
Δελτίο�½ XAE 1 (1959), Περίοδος Δ'. Στη μ�½ήμη του Νίκου
Βέη (1883-1958)• Σελ. 26-39
ΑΘΗΝΑ 1960
http://epublishing.ekt.gr
| e-Publisher: EKT | Downloaded at 26/11/2019 20:56:04 |
TO EN ΧΩΝΑΙΣ ΘΑΥΜΑ
ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ΜΙΧΑΗΛ
( Μία Παλαιολόγειος είκώ�½ με ψευδή ύπογραφή�½ )
Ό μελετώ�½ τάς εικό�½ας, τάς φυλασσόμε�½ος εις ιδιωτικός σύλλογος τω�½
Αθη�½ώ�½, πού εδημιουργήθησα�½ εις παλαιοτέρα�½ κάπως εποχή�½, κατέχεται
διαρκώς από σοβαρός αμφιβολίας δια τη�½ γ�½ησιότητα τώ�½ υπογραφώ�½ γ�½ω­
στώ�½ αγιογράφω�½ τώ�½ μετά τη�½ ά'λωσι�½ χρό�½ω�½, τάς οποίας φέρου�½ πολλά
από τα ζωγραφικά ταΰτα έργα. Αί άμφιβολίαι αύταί εί�½αι απολύτως δικαιο­
λογημέ�½οι καί πολλάκις απεδείχθησα�½ δυστυχώς λία�½ βάσιμοι. Οι παλαιότε­
ροι συλλέκται εικό�½ω�½ κατείχο�½το από τη�½ σφαλερά�½ ΐδέα�½ δτι απείρως
πολυτιμότεροι εί�½αι αί φέρουσαι τη�½ ΰπογραφή�½ γ�½ωστώ�½ αγιογράφω�½.
Παρέβλεπο�½ ούτοι το γεγο�½ός δ'τι μεταξύ τώ�½ ως δευτερευοΰσης σημασίας
θεωρουμέ�½ω�½ ΰπ' αυτώ�½ α�½υπόγραφω�½ έργω�½ ύπήρχο�½ συχ�½ά πί�½ακες πολύ
α�½ωτέρας τέχ�½ης, δχι δε σπα�½ίως καί εποχής προγε�½εστέρας της αλώσεως
1
.
Τη�½ προτίμησι�½ αυτή�½ τώ�½ συλλογέω�½ δια τα ε�½υπόγραφα έργα εκμε­
ταλλευόμε�½οι οι άρχαιοπώλαι καί οι προμηθευταί εικό�½ω�½, έκρι�½α�½ σκόπιμο�½
καί επικερδές �½α προσθέτου�½ εις τους α�½υπόγραφους πί�½ακας τα ο�½όματα
γ�½ωστώ�½ αγιογράφω�½, δχι δε σπα�½ίως καί χρο�½ολογίας. Το τελευταΐο�½ τοϋτο
εί�½αι επίσης σοβαρό�½. Αί πλαστοί αύταί χρο�½ολογίαι έγι�½α�½ αφορμή παρα­
πλα�½ήσεως τώ�½ ερευ�½ητώ�½, δεδομέ�½ου δτι αί πηγαί δια το�½ χρό�½ο�½ τής ακμής
τώ�½ περισσοτέρω�½ αγιογράφω�½, πού ήκμασα�½ κατά τους μετά τή�½ ά'λωσι�½
αιώ�½ας, εί�½αι, ως γ�½ωστό�½, λία�½ πε�½ιχραί καί κατά το πλείστο�½ συγκεχυμέ�½οι
2
.
1. Χαρακτηριστικο�½ τοιούτο�½ παράδειγμα εί�½αι ή λαμπρά είκώ�½ τοΰ "Αγίου
'Ιωά�½�½ου τοΰ Θεολόγου εις τή�½ Συλλογή�½ Δ. Λοβέρδου. Εις τή�½ εικό�½α ταύτη�½ ούδε-
μία�½ δίδω�½ σημασία�½ ό κάτοχος τής Συλλογής, τή�½ είχε�½ άπερριμμέ�½η�½ εις μία�½ σκο-
τει�½ή�½ γω�½ία�½. "Οπως όμως διεπίστωσα εξετάζω�½ αυτή�½, ή είκώ�½ εί�½αι εξαιρετικής
σημασίας ζωγραφικό�½ έργο�½ του 12<™ αιώ�½ος, προερχόμε�½ο�½ πιθα�½ώτατα εκ Κω�½στα�½­
τι�½ουπόλεως. Ταΰτη�½ έδημοσίευσα
év Mélanges Henri Grégoire, II ( = Annuaire de
l'Institut de Philologie et d'Histoire Orientales et Slaves, 10, 1950),
σ. 659-
665 καί πί�½. Ι. Τή�½ εικό�½α ά�½εδημοσίευσε�½ ό W. F e l i c e t t i - L i e b e n i e l s ,
Geschichte der byzantinischen Ikonenmalerei,
Ölten - Lausanne 1956,
πί�½. 42.
Βλ. καί σ. 45.
2. Οϋτω εις μία�½ εικό�½α τοΰ Μουσείου Μπε�½άκη, παριστά�½ουσα�½ τα Είσόδια
τής Θεοτόκου καί φέρουσα�½ τή�½ ύπογραφή�½ τοΰ 'Α�½τω�½ίου Κο�½το�½ή, υπάρχει ή χρο-
http://epublishing.ekt.gr
| e-Publisher: EKT | Downloaded at 26/11/2019 20:56:04 |
— 27 —
"Η παρούσα μικρά μελέτη σκοπό�½ έχει αφ' ε�½ός τη�½ χρο�½ολογική�½ άπο-
κατάστασι�½ μιας τοιαύτης εικό�½ος με ψευδή ύπογραφή�½ και αφ* ετέρου τη�½
λεπτομερή εΐκο�½ογραφική�½ και τεχ�½οτροπική�½ εξέτασι�½ τοΰ ωραίου αΰτοϋ
έργου, το όποιο�½ ουδεμιάς έτυχε μέχρι τοΰδε προσοχής.
Ι
Ή μέλλουσα εδώ �½α μας απασχόληση εικώ�½ αύτη α�½ήκει εις τη�½ Συλ-
λογή�½ Δ. Λοβέρδου. "Εχει διαστάσεις 0,38X0,30 καΐ παριστά�½ει το ε�½
1
Χώ�½αις θαΰμα τοΰ 'Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Πί�½. 7 ). Εις τη�½ κάτω άριστερά�½
γω�½ία�½ υπάρχει με λευκά κεφαλαία γράμματα ή υπογραφή :
[Έ]μμα�½ο�½ήλο�½
το�½ Τζα�½φορ�½άρι
χείρ.
Προτοΰ άσχοληΦώμε�½ μέ τη�½ εικό�½α και όρίσωμε�½ τή�½ έποχή�½, εις τη�½
οποία�½ αΰτη πράγματι α�½ήκει, εί�½αι α�½άγκη �½α εξετάσωμε�½ τή�½ γ�½ησιότητα
τής υπογραφής.
"Α�½ συγκρί�½ωμε�½ τή�½ επί τής εικό�½ος αυτής ύπογραφή�½ προς τή�½ εύρι-
σκομέ�½η�½ επί ε�½ός τω�½ γ�½ωστότερω�½ έργω�½ τοΰ Τζα�½φουρ�½άρη, τή�½ Κοίμη-
σι�½ τοΰ Αγίου Έςρραιμ τοΰ Σΰρου, τή�½ άποκειμέ�½η�½ εις τή�½ Πι�½ακοθήκη�½
8
τοΰ Βατικα�½οΰ , εικό�½α, εις τή�½ οποία�½ ή γ�½ησιότης τής υπογραφής δε�½ Όά
ήδΰ�½ατο κατ' οΰδέ�½α τρόπο�½ �½' άμφισβητηθή,
dà
καταλήξωμε�½ εις λία�½
ε�½διαφέρουσας διαπιστώσεις. Θα παρατηρήσωμε�½ δηλαδή δτι ή επί τής
εικό�½ος τής Συλλ. Λοβέρδου υπογραφή, α�½ και εις τή�½ γε�½ική�½ της εμφά-
�½ισι�½ παρουσιάζει πλείστος ομοιότητας προς τή�½ επί τής εικό�½ος τοΰ Βατι­
κα�½οΰ, ε�½ τούτοις εις τάς λεπτομέρειας δΰ�½αταί τις �½α διακρί�½η αισθητός
�½ολογία 1530, άπα τή�½ οποία�½ πλα�½ηθείς, κατέταξα το�½ ζωγράφο�½ τούτο�½ εις το�½
�
16 αιώ�½α. Βλ. Α. Ξ υ γ γ ο π ο ύ λ ο υ , Μουσειο�½ Μπε�½άκη. Κατάλογος τω�½ εικό­
�½ω�½, 'Αθή�½αι 1936, σ. 13 κ.εξ. και πί�½. 8. Άργότερο�½ δμως �½εώτεραι ερευ�½αι μέ
έπεισα�½ δτι ή χρο�½ολογία αυτή ήτο ψευδής και δτι δ Α. Κο�½το�½ής ήκμασε κατά τάς
ου
αρχάς τοΰ 18 αιώ�½ος. Πρβ. Α. Ξ υ γ γ ο π ο ύ λ ο υ , Σχεδίασμα ιστορίας τής θρη­
σκευτικής ζωγραφικής μετά τή�½ άλωσι�½, 'Αθή�½αι 1957, 135 κ.εξ.
1. Περιγραφή, όχι άπηλλαγμέ�½η παρα�½οήσεω�½, έ�½ Δ. Σ ι σ ι λ ι ά �½ ο υ , "Ελλη­
�½ες αγιογράφοι μετά τή�½ άλωσι�½, 'Αθή�½αι 1935, 229. 'Επίσης έ�½ Α. Π α π ά γ ι α �½-
�½ ο π ο ύ λ ο υ - Π α λ α ι ο ϋ , Μουσειο�½ Διο�½υσίου Λοβέρδου, 'Αθή�½αι 1946, σ. 54,
αριθ. 361.
2. Αδτη έχει πολλάκις άπεικο�½ισθή. Βλ. Α. M u n o z , Ι quadri bizantini
della Pinacoteca Vaticana, Roma 1928, πί�½. Ι και σ. 9 τής ΕΙσαγωγής, δπου α�½α­
γράφο�½ται αί παλαιότεροι δημοσιεύσεις. 'Επίσης τ ο ΰ α ύ τ ο ϋ , L'art byzantin
à
l'Exposition de Grottaferrata, Rome 1906,
σ. 33, είκ. 24. Ο. W u l f f - M . A 1-
p a t o f f ,
Denkmäler der Ikonenmalerei, Hellerau bei Dresden 1925,
σ. 233,
είκ. 99.
http://epublishing.ekt.gr
| e-Publisher: EKT | Downloaded at 26/11/2019 20:56:04 |
— 28 —
διαφοράς και εις τη�½ συ�½έ�½ωσι�½ ώρισμέ�½ω�½ γραμμάτω�½, άλλα και εις το�½
τύπο�½ τοΰ επιθέτου.
Εις τη�½ απασχολούσα�½ δηλαδή ημάς εικό�½α το έπίθετο�½ τοΰ αγιογρά­
φου έχει γραφή
Τζα�½φορ�½άρι
α�½τί τοΰ είς τη�½ εικό�½α τοΰ Βατικα�½ού
Τζα�½-
φο�½ρ�½άρι.
Το έπίθετο�½ όμως τοΰ αγιογράφου και εις αλλάς αδιαφιλο­
�½ίκητου γ�½ησιότητος ύπογραφάς του επί εικό�½ω�½, δπως αί τρεις εις τή�½
Έλλη�½ική�½ Κοι�½ότητα (�½ΰ�½ εις το Έλλη�½ικό�½ Ί�½στιτοϋτο�½ Βυζα�½τι�½ώ�½ καί
Μεταβυζα�½τι�½ώ�½ Σπουδώ�½ ) τής Βε�½ετίας
ι
, άλλα καί εις τάς ιδιόχειρους ΰπο-
γραφάς του επί εγγράφω�½
2
,
εί�½αι πά�½τοτε
Τζα�½φο�½ρ�½άρις
ή
Τζα�½φο�½ρ�½άρης,
ουδέποτε δε
Τζα�½φορ�½άρις.
Μό�½ο�½ εις ιταλικά έγγραφα συ�½α�½τάται ό τΰπος
Dzanfornari ή Zanfornari
3
.
'Από τή�½ εξέτασι�½ λοιπό�½ αυτή�½ προκύπτει το ασφαλές, �½ομίζω, συμ­
πέρασμα, δτι ή επί τής εικό�½ος τής Συλλ. Λοβέρδου υπογραφή τοΰ Τζα�½-
φουρ�½άρη δε�½ εί�½αι γ�½ησία καί δτι έχει αυτή προστεθή είς χρό�½ους �½εωτά-
τους, προσέτι δε δτι ό γράψας αυτή�½ άπεμιμήθη κατά πάσα�½ πιθα�½ότητα,
μέ τι�½ας δμως παρα�½οήσεις, τή�½ επί τοΰ πί�½ακος τοΰ Βατικα�½οΰ, τοΰ οποίου
πολλαί απεικο�½ίσεις έχου�½ άπο μακροΰ χρό�½ου δημοσιευθή. Το έ'ργο�½ άλ­
λωστε αυτό τοΰ Τζα�½φουρ�½άρη, ή εϊκώ�½ δηλαδή τής Πι�½ακοθήκης τοΰ Βατι­
κα�½οΰ, ήτο μέχρι πρό τί�½ος το μό�½ο�½, α�½ δε�½ άπατώμαι, δι" απεικο�½ίσεως
γ�½ωστό�½ τοΰ αγιογράφου τούτου
4
.
'Αλλά, πλη�½ τής υπογραφής, ακόμη σπουδαιότερος ε�½δείξεις τοΰ δτι ή
είκώ�½ δε�½ δύ�½αται �½α εί�½αι έργο�½ τοΰ Τζα�½φουρ�½άρη, παρουσιάζει ή τεχ�½ο­
τροπία της. Εΐς τα έργα πράγματι τοΰ Τζα�½φουρ�½άρη, εκτός από εκεί�½α,
εις τα όποια τα Παλαιολόγεια πρότυπα τοΰ ζωγράφου έχου�½ άποδοθή μέ
ίσχυρά�½ ίταλική�½ επίδρασι�½, όπως ή Κοίμησις τοΰ Έφραίμ τοΰ Σΰρου είς
1. Βλ. S. M a r c o n i έ�½ Atti dell'Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed
Arti, 107, 1948/9, σ. 248, αριθ. 27, 43 καί σ. 251, αριθ. 96. Είς τή�½ ύπ' αριθ. 27
εικό�½α, παριστά�½ουσα�½ τή�½ Κυριακή�½ τής 'Ορθοδοξίας, τό επίθετο�½ έχει α�½τιγραφή
υπό τής Marconi λα�½θασμέ�½ος
Τζα�½φορ�½άρη,
α�½τί
Τζα�½φο�½ρ�½άρί,
δπως είχε τή�½
καλωσύ�½η�½ �½α μέ βεβαίωση ό κ. Μ. Χατζηδάκης, τό�½ όποιο�½ καί από εδώ θερμό­
τατα ευχαριστώ. Πρβ. καί Έλλη�½ικό�½ Ί�½στιτοϋτο�½ Βυζα�½τι�½ώ�½ καί Μεταβυζα�½τι�½ώ�½
Σπουδώ�½ (Βε�½ετίας). Μουσεΐο�½ ίερώ�½ εικό�½ω�½, σ. 15, αριθ. 31-33.
2. Βλ. Κ. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, Θωμάς Φλαγγί�½ης κα'ι ό μικρός Έλλη�½ομ�½ήμω�½, 'Αθή­
�½αι 1939, 236 κ.έξ.
3. Αυτόθι, 235, 236.
4. Κατά τρόπο�½ παράδοξο�½, ό Τζα�½φουρ�½άρης εί�½αι ό αγιογράφος, τοΰ οποίου
ή υπογραφή προσετέθη συχ�½ότερο�½ είς α�½υπόγραφους εικό�½ας. Είς τά έργα μέ τή�½
υπόπτου γ�½ησιότητος υπογραφή �½ τοΰ αγιογράφου τούτου �½ομίζω τώρα δτι θα πρέπη
ίσως �½α καταταχθή καί ή Γέ�½�½ησις τοΰ Χρίστου μέ τή�½ Προσκΰ�½ησι�½ τώ�½ Μάγω�½,
ή άποκειμέ�½η είς τό Μουσεΐο�½ Μπε�½άκη. Ξ υ γ γ ο π ο ΰ λ ο υ , Μουσεΐο�½ Μπε�½άκη,
πί�½. 16.
http://epublishing.ekt.gr
| e-Publisher: EKT | Downloaded at 26/11/2019 20:56:04 |

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin