Bieniak J., Polska elita polityczna XII w. (Część III A. Arbitrzy książąt - Krąg rodzinny Piotra Włostowica).pdf
(
8418 KB
)
Pobierz
POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII
,
SPOŁECZENSTWO
POLSKI
ŚREDNIOWIECZNEJ
Zbiór studiów
Tom IV
POD
REDAKCJĄ
STEFANA K. KUCZY:i<:ISKIEGO
PAŃSTWOWE
WYDAWNICTWO NAUKOWE, WARSZAWA 1990
JANUSZ BIENIAK
POLSKA ELITA POLITYCZNA XII W.
III
A.
ARBITRZY
WLOSTOWICA)
*
(CZĘSC
KSIĄŻĄT
-
KRĄG
RODZINNY PIOTRA
I. PIOTR WLOSTOWIC
1.
Postać
Piotra
Włostowica
z
Ołbina przewyższa
bogactwem
informacji
źródłowych
wszystkich innych wczesnopolskich wiel-
możów.
Dotyczy to zarówno
źródeł
polskich, jak i zagranicznych.
Geograficzne ich rozmieszczenie
sięga
od Kijowa przez Kraków,
Wielkopolskę,
Kujawy,
Sląsk,
Magdeburg, Bamberg,
Szwabię aż
do Prowansji; na
listę
ich
składają się
wzmianki kronikarskie,
rocznikarskie, nekrologiczne, epigraficzne, dokumentowe, a na-
wet
odrębne
utwory. Te ostatnie
pochodzą
dopiero z
początku
XVI w.,
jednakże wcześniejsze
kroniki
powołują się
na zaginione
dzieło
lub
też
dwa
dzieła,
specjalnie Piotrowi
poświęcone,
miano-
wicie
Kronika
polsko-śląska
na
Carmen Mauri,
a
Kronika wiel-
kopolska
na
Gesta Piotrkonis
1 •
Literatura dopatruje
~ię
tu dwóch
osobnych pozycji,
kładąc
powstanie
Carmen Mauri
na dru-
gą połowę
XII,
Gesta Piotrkonis
zaś
na
drugą połowę
XIII w.
2
III niniejszej pracy,
poświęcona
stronnictwu
podtrzymującemu
statut
III, ze
względów objętościowych uległa podziałowi.
W tomie IV
Spo-
łeczeństwa
Polski
średniowiecznej znalazły się
studia prozopograficzno-genealogicz-
ne
dotyczące
przywódców stronnictwa, jeden z dalszych tomów
będzie
zawiera!
rozważania
nad. ich
polityką.
1
MPH,
t.
III,
s.
629 ;
Kronika wielkopolska,
c.
32,
Sciślej mówiąc, tytuł
carmen
Mauri
przytacza tylko (w interpolacji) jedna z trzech kopii
Kroniki polskiej;
M. Pl e-
z
i a
([w:]
MPH s.n„ t. III, s. XXV- XXVII) udowodni!
wszakże, że
z
carmen
ko-
rzystalo nie tylko
uzupełnienie,
lecz
1
główny
tekst
kroniki.
1
M. P l e z i a,
[W:]
MPH s.n„
t.
III, s. XXII! - LI; R. G a n s i n i e c,
Gesta
Ptotrkonls,
„Sprawozdania PAU'', t. LII, 1951, s. 755 - 757; B.
KU
r bisów n a,
Dzie-
jopisarstwo wielkopolskie XIII t XIV wieku,
Warszawa 1959, s. 141 - 151; s. B i e-
n i e k,
Piotr Wlostowtc,
Wrocław
1965, s. 14, 29 - 30, 80; T.
w
a si le w s k i,
Piotr
Wlostowtc,
[W:] SSS,
t.
IV, s. 113; S. T r a w k o w s k i,
Piotr Wlostowic,
[w:] PSB,
t. XXVI, s. 358.
zastrzeżenia
R.
Gansińca
co do czasu powstania i
zawartości
Carmen
Maur!
nie
znalazły oddźwięku
u
12astępnych
badaczy, którzy utrzymali ustalenia
•
Bolesława
Część
14
Janusz Bieniak
ciąg
historiograficznej tradycji o Piotrze
Kronika wielkopolska
wprowadziła przełom, rozdwajając tę postać
na „Piotra
Włosto
wica z
Książa"
i „Piotra z Danii, komesa
Skrzyńska"
3,
na co
miało wpłynąć
wykorzystanie przez
nią
dwóch
odrębnych źródeł
pisanych. „Piotrowi
Włostowicowi" przypisała
mianowicie - za
Kroniką
mistrza Wincentego -
tylko porwanie
Wołodara;
„Pio-
trowi
Duńczykowi"
natomiast - za
źródłem
zaginionym, tj. Ge-
sta Piotrkonis
(które
według
badaczy
miały
z kolei
czerpać sw~
wiadomości
z
Carmen Mauri)
-
ruskie
małżeństwo,
fundacje ko-
ścielne,
a wreszcie
tragedię oślepienia
i
ucięcia języka
z rozkazu
Władysława
II. Do czynów rzekomego
Duńczyka
dochodzi tu nad-
to element fikcyjny - uczestnictwo w wyprawie
Bolesława
III
na
Danię
i wywiezienie
stamtąd
do Polski skarbu kr61ewskiego,
za który
miał
on
następnie nabyć
dobra w swej nowej
ojczyźnie
oraz
realizować
owe fundacje.
Wersję
o dwóch Piotrach
Kronika
wielkopolska
przekazała Długoszowi,
który
uzupełnił ją informacją
o potomkach
Duńczyka
w Polsce,
używających
herbu
Łabędź
i za-
chowujących tradycję duńskiego
pochodzenia
4 •
Za wprowadzenie
duńskiego
motywu niektórzy badacze obarczyli odpowiedzialno-
ścią już
Gesta Piotrkonis,
jako
źródło
Kroniki wielkopolskiej
5 ;
dowodnie bowiem nie
znało
go
Carmen Mauri,
skoro nie
wystę
puje on w
opierających się
na tym utworze przekazach
śląskich.
Miał
on tam
stanowić trawestację wiadomości
o porwaniu
Woło
dara
(także
wraz ze skarbami), przy czym Brygida
Ku
r b
i-
s ów n a
domyśla się
kontaminacji
pojęcia
„Dacia",
oznaczającego
w
średniowieczu
zarówno
Danię,
jak i
rzeczywistą Dację
staro-
żytną,
której
nazwę rozciągano
niekiedy na
sąsiednią Ruś
6 •
Zna-
lezienie czysto literackiej genezy motywt:l
duńskiego
implikowa•
ło wyłączenie
go z pierwotnej tradycji rodu
Łabędziów; według
więc Stanisława Bieńka
ród ów
przejął tę wersję
swego pocho-
W
Plezi, obronione
ście, „Pamiętnik
przezeń
w
artykule:
Dokola tekstu
i
daty poematu o Piotrze Wla-
Literacki", t.
XLV, 1954,
s.
452 • 472.
•
Kronika wielkopolska,
c.
27, 28, 32.
' Dl
u
g
o s z,
Annales,
ks.
III/IV,
s.
298 - 301, 319 - 326;
ks.
V/VI,
s.
21 - 26, 35;
idem,
Klejnoty,
wyd.
M. F
r
i
e db e r
g,
Rocz. Herald„ t.
X, 1931,
nr
68.
• R. Ga n si n i e c, op. cit„
passim;
B. KU
r
bis
6
w n a,
Dziejopisarstwo,
s.
145 - 148.
• B. K
Urb 1 s 6
w
n a,
Dziejopisarstwo,
s. 147 - 148.
Polska elita polityczna XII
w.
15
dzenia
pod
wpływem
lektury
Gesta Piotrkonis
7•
Cale
wszakże
opowiadanie
mieści się
do tego stopnia w kanonie mod-
nych w
późniejszym
polskim
średniowieczu
legend o
początkach
rodów (przybycie bohatera z obcego kraju na dwór jednego znaj-
wcześniejszych
polskich
władców
i
wypełnienie
wojennych czy-
nów w jego
służbie), iż
trudno sobie
wyobrazić,
aby nie
powstało
ono pod dyktando samych
Łabędziów
lub na ich
użytek.
Tymcza-
sem dla B. Ki.irbisówny „nie
było
w
Gesta Piotrkonis
relacji ro-
dzinnych ani
związanych
z szerszymi wydarzeniami, ani
też
naj-
skromniejszych danych genealogicznych"
8 •
W
rzeczywistości
nie
dysponujemy jednak tekstem
Gesta Piotrkonis,
lecz
Kroniki
wielkopolskiej„
ta
zaś
prezentuje
się
odmiennie; nie tylko bowiem
zamieszcza
imię
syna „Piotra
Duńczyka"
(Konstantyn) oraz
imię
i
tytuł zięcia tegoż
(Jaksa,
książę
serbski), lecz
także
interesuje
się czołem
jego
majętności
w Polsce
(Skrzyńsko).
Tak samo
odnosi
się
jej autor do drugiego przedstawianego przez siebie
Piotra -
powtarzając
za mistrzem Wincentym jego
patronimium
(Włostowic),
dodaje od siebie jego
przydawkę posesj,onatywną
(z
Książa).
Nasuwa to
myśl
o
jakichś
kontaktach pisarza ze
współ
czesnymi mu dziedzicami obu tych
miejscowości, poczuwającymi
się
do pochodzenia od omawianego przodka.
Toteż
rozdwojenie
postaci Piotra oraz przypisanie Piotrowi ze
Skrzyńska duńskiego
rodowodu w
Kronice wielkopo7,skiej
wolałbym wyjaśnić
w inny
sposób.
Gdzie indziej
uzasadniłem występujące już wcześniej
prze-
konanie,
że
autorem zachowanej obecnie redakcji
Kroni.ki wiel-
kopolskiej
był
Janek z Czarnkowa, i
że stanowiła
ona
pierwszą
część
jego nie
dokończonej
{luki w latach 1274 - 1332 i 1342 -
-1369) historii Polski
9 •
Janek z Czarnkowa
pracował
w kance-
larii KalZlilmli.eraa Wiiel:kJiego dawodJ!llie .z jedlnym
~pośród tabę
dziów ze
Skrzyńska,
którego
wysłał
do
Płocka
z poleceniem od
s.
B
i
en
i
e k,
Piotr,
s.
14 • 30.
e
B. K
Ur b
is
6
w
n a,
Dziejopisarstwo,
s. 150 • 151.
' J.
B
i
en
i
a k,
Fragment 1333
-
1341 w
twórczości
dziejopisarskiej Janka z Czarn-
kowa,
Zap. Hist., t. XLIX, 1984, z. 1,
rozdział
VI,
passim.
0<1
swoich poprzedników
różnię się oplnią, że istniała także
pierwsza redakcja
Kroniki wielkopolskiej
z
koń·
7
właśnie
ca XIII
w.,
którą należy
uważać
za
źródło
zaginione.
16
Janusz Bieniak
chorego króla, i przy tej okazji
przytoczył
go w swej kronice
10 •
Zwie on go tam Janem; raczej jednak
będzie
to
Stanisław
ze
Skrzyńska,
znany jako pisarz królewski w
1368
r.
11
Właśnie
ów
współpracownik
kronikarza
miał możność przekazać
mu ówczes-
ną tradycję rodową Łabędziów, wyrażoną najpóźniej
w
1326
r.
herbem
przedstawiającym
tego ptaka i mniej
więcej
w tym sa-
mym
c~asfo
nadaniem po raz pierwszy d1mienia osobowego Da-
nin
12 •
W
kręgu duchowieństwa
krakowskiego znajdujemy
także
kanonika Piotra z
Książa.
Odpowiednie
źródło
wymienia go w
1340
r.
13 ;
jako syn
zmarłego właśnie
w tym lub w poprzednim
roku kasztelana
Wiślickiego
Adama
mógł
jednak
dożyć
czasu
podkanclerstwa Janka,
chociaż utożsamianie
go z
którymś
spo-
śród
konkretnych Piotrów
występujących
w
następnych
dzie-
sięcioleciach,
w tym i innych polskich
środowiskach kościel
nych, nasuwa
trudności
ze
względu
na
popularność
imienia.
Na innym miejscu
wykazuję, że
zarówno dziedzice
Skrzyńska
(Wszeborzyce), jak i
Książa (Świętosławice)
wywodzili
się
od
Piotra
Włostowica, że
jednak tylko pierwsi utworzyli ród her-
bowy
Łabędziów. Przynależność
heraldyczna
Świętoslawiców
po-
zostaje do zbadania,
może
byli oni Janinami
14 •
Rozejście się
dwóch linii potomstwa Piotra
musiało pociągnąć
za
sobą zróż
nicowanie tradycji. Tylko Wszeborzyce
przyjęli
-
gdzieś
na
przełomie
XIII i XIV w. -
przekonanie o swej
duńskiej
gene-
zie,
ilustrując
je zaraz stosownym herbem, jednym z imion ro-
dowych ora:z
legendarną narracją przekazaną
przy okazji
źró
dłu
pisanemu. Podstawa tego przekonania
i
legendy
mogła
isto-
tnie
leżeć
we wspomnieniach
przejęaia
skarbu Wolodara.
Wąt
pliwe jednak, aby
nastąpiło
to na skutek skojarzenia w którym-
t.
Kronika Janka z Czarnkowa,
s.
4.
Bullarium Poloniae,
wyd.
I.
S u l k o w s k a - K u r a s i o w a
i
II,
Romae
1985,
nr
1592
(papieska prowizja kanonii krakowskiej),
10
11
sław
zniekształcenia
byl synem Jana i
stąd
owa
pomyłka źródłowa,
zapisu przez
kopistę.
12
AD
Włocławek,
dok. perg. nr
221;
BNar„ rkps Akc.
4110,
nr
17.
13
Vetera
Monumenta Poloniae et Lithuaniae,
wyd.
A.
The
i
n er,
t.
I,
Ro-
mae
1860,
nr
559.
" J.
Bi en
i
a k,
Ród
Łabędziów,
[w:]
Genealogia
-
studia nad wspólnotami
Skrzyńska
ze
Ku r a
ś,
Stani-
wynikła już
ze
Może
s.
Toruń
krewniaczymi
i
terytorialnymi
1987, s. 25 - 28.
w
Polsce
średniowiecznej
na
tle
porównawczym,
Plik z chomika:
Polemon
Inne pliki z tego folderu:
Szybkowski S., Studia z genealogii i prozopografii polskiej szlachty późnośredniowiecznej.pdf
(2737 KB)
Nowak T., Pietras T., Łęczyccy współrodowcy Oporowskich herbu Sulima do początku XVI wieku.pdf
(5543 KB)
Anusik Z., Kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy (ok.1563–1637) sprawy rodzinnei majątkowe.pdf
(626 KB)
Anusik Z., Kasztelanowa lubelska Krystyna z Uhruska Sienieńska i jej testament z 2 czerwca 1639 r. Nieznana karta z dziejów i genealogii rodziny Uhrowieckich herbu Suchekomnaty w XVI i XVII wieku.pdf
(526 KB)
Anusik Z., Podział dawnego latyfundium kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca Jordana (1518-1568) w 1597 roku.pdf
(605 KB)
Inne foldery tego chomika:
Afryka
Azja Zachodnia
Bizancjum
Daleki Wschód
Dyplomatyka
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin