Relacje amerykańsko-afgańskie w latach 1963-1978 _Jureńczyk,Ł.pdf

(141 KB) Pobierz
UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI
IN GREMIUM 9/2015
Studia nad Historią, Kulturą i Polityką
Łukasz Jureńczyk
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
s . 103-113
RELACJE AMERYKAńSKO-AFGAńSKIE
W LATACH 1963-1978
Przedmiotem analizy są relacje amerykańsko-afgańskie w sferze politycznej i gospo-
darczej w okresie między 1963 a 1978 r . Cezurą czasową otwierającą rozważania jest
odsunięcie od władzy przez króla Mohammeda Zahir Szaha premiera Mohammeda
Daud Chana, który przez dziesięć lat sprawował urząd . Cezurą zamykającą analizę jest
krwawy przewrót z kwietnia 1978 r ., który wyniósł do władzy komunistów z Ludowo-
Demokratycznej Partii Afganistanu .
Po drugiej wojnie światowej władze Afganistanu były zainteresowane moder-
nizacją kraju przy wykorzystaniu amerykańskiego wsparcia gospodarczego i tech-
nicznego . Mimo że w pierwszych latach powojennych Stany Zjednoczone stały się
głównym odbiorcą afgańskiego eksportu, to wsparcie ekonomiczne, jakie zaoferowały
Afganistanowi, było daleko niewystarczające w stosunku do potrzeb . Szczególnie
problematyczną we wzajemnych relacjach była jednak kwestia pomocy amerykań-
skiej w zakresie modernizacji afgańskiej armii . W latach pięćdziesiątych XX w . Stany
Zjednoczone wielokrotnie odmówiły Afganistanowi sprzedaży sprzętu wojskowego,
jednocześnie zbrojąc sąsiedni Pakistan, z którym Afganistan popadł w poważny kon-
flikt na tle granicznym . Postawiło to Afganistan w bardzo trudnej sytuacji i stop-
niowo wepchnęło w orbitę wpływów radzieckich . Już w drugiej dekadzie po wojnie
Związek Radziecki nie tylko stał się głównym partnerem gospodarczym i pomocowym
Afganistanu, ale również zaczął dozbrajać kraj .
Po odsunięciu przez króla Mohammeda Zahir Szaha (1933-1973) z urzędu premiera,
jego kuzyna Mohammeda Daud Chana (1953-1963), nowym premierem został tech-
nokrata Mohammed Yusuf (1963-1965), który był pierwszym premierem niepocho-
dzącym z rodziny królewskiej . Funkcję premiera łączył on ze stanowiskiem ministra
spraw zagranicznych, tak więc w jego rękach spoczywała afgańska dyplomacja . Zbiegło
się to z okresem wprowadzania przez króla Zachir Szacha daleko idących reform, które
miały rozpocząć w kraju erę nowoczesności i demokratycznej wolności
1
. W konstytucji
z 1964 r . król powierzył rządowi władzę wykonawczą i uczynił premiera odpowie-
dzialnym przed parlamentem . Zapowiedział również legalizację partii politycznych
1
S .G . Jones,
In the Graveyard of Empires. America’s War in Afghanistan,
New York 2010, s . 8 .
104
Łukasz Jureńczyk
i nadanie prawa głosu kobietom, co zostało urzeczywistnione w wyborach z 1965 r .
2
Okres ten był szczególnie korzystny właśnie dla kobiet, których prawa były stopniowo
zrównywane z prawami mężczyzn
3
. Po początkowym rozmachu we wprowadzaniu
demokratycznych reform król Zachir Szach wpadł jednak „w kompleks Amanullaha”
4
i zatrzymał się w pół drogi, co jest dla władców pozycją najgorszą z możliwych
5
. Stany
Zjednoczone, które na forum międzynarodowym jawiły się jako adwokat demokracji
i wolności, nie zachęcały króla do kontynuacji reform oraz nie udzielały mu żadnego
wsparcia w tym zakresie
6
. Warto zauważyć, że w południowych stanach Ameryki
czarnoskórzy obywatele dopiero w tym okresie uzyskali pełnię praw wyborczych
7
.
Ze Stanów Zjednoczonych do Afganistanu napływała w tym czasie jedynie szcząt-
kowa pomoc
8
. W samym rządzie afgańskim widoczna była pewna fragmentaryzacja
wpływów poszczególnych mocarstw . O ile ministerstwo handlu identyfikowane było
z pomocą amerykańską, o tyle już ministerstwo wydobycia i przemysłu znajdowało się
pod wpływem państw europejskich i ZSRR . Ściśle związane z amerykańskim wspar-
ciem były również narodowe linie lotnicze Ariana finansowane przez Pan American
Airways, natomiast przemysł naftowy był kontrolowany przez ZSRR . Poszczególne
regionalne programy rozwoju rolnego były sponsorowane przez Amerykanów, Rosjan,
Chińczyków lub agencje ONZ
9
. W 1964 r . zostały oddane do użytku gmachy
Uniwersytetu w Kabulu zbudowane dzięki amerykańskiej pomocy, a wśród zagra-
nicznych wykładowców uczelni dominowali badacze z USA
10
.
Przełomem w życiu politycznym Afganistanu, a tym samym zagrożeniem dla ame-
rykańskiej pozycji w kraju, było pojawienie się na scenie politycznej partii stworzonej
przez osoby zafascynowane radzieckim komunizmem
11
. Nie czekając na oficjalny
dekret króla w sprawie legalizacji partii politycznych, Mohammed Nur Taraki wraz
R . Piekarowicz,
Cień Amanullaha,
Warszawa 1984, s . 114 .
A . Tortajada,
Zdławiony krzyk,
przeł . E . Błaszczyk, Warszawa 2001, s . 19 .
4
Król Amanullah Chan (1919-1929) zainicjował szeroki program modernistycznych reform
na wzór europejski . Radykalizm i szybkość wdrażania tych reform, bez odpowiedniego zaplecza
politycznego, w praktyce doprowadziły do ich zahamowania i ostatecznego fiaska . Sam król został
obalony wskutek powstania inspirowanego przez konserwatywnych duchownych muzułmańskich,
mimo że tuż przed utratą władzy ogłosił zniesienie reform . Zob . J .J . Roberts,
The Origins of Conflict
in Afghanistan,
Westport 2003, s . ix; R . Piekarowicz,
op. cit .,
s . 9-10; J . Modrzejewska-Leśniewska,
Afganistan,
Warszawa 2009, s . 107 .
5
R . Piekarowicz,
op. cit .,
s . 114 .
6
M . Jabeen, M .S . Mazhar, N .S . Goraya,
US Afghan Relations: A Historical Perspective of Events
of 9/11,
„A Research Journal of South Asian Studies” 2010, vol . 25, s . 152 .
7
R .L . McCan,
An Outline Of The American Economy,
Washington 1992, s . 172 .
8
J . Modrzejewska-Leśniewska,
Polityka Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wobec
Afganistanu w latach 1947-1979,
Warszawa 2009, s . 227-280 .
9
N .P . Newell, R .S . Newell,
The Struggle for Afghanistan,
Ithaca-London 1982, s . 55-56 .
10
J . Petrus,
W Afganistanie kraju buzkaszi,
Warszawa 1974, s . 120 .
11
M . Jabeen, M .S . Mazhar, N .S . Goraya,
op. cit .,
s . 153 .
3
2
Relacje amerykańsko-afgańskie w latach 1963-1978
105
z innymi radykałami zorganizował 1 stycznia 1965 r . tajne spotkanie założycielskie
Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA) . Nowa partia otrzymała wsparcie
finansowe z Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KC
KPZR)
12
. W wydanym manifeście programowym opowiadała się ona za przewagą
sektora państwowego nad prywatnym, reformą rolną i upowszechnieniem oświaty .
W wyborach powszechnych do parlamentu z jesieni 1965 r . LDPA otrzymała zaledwie
5 z 216 mandatów . Dość dużą popularność zyskał jednak wydawany przez nią tygo-
dnik „Chalk” („Lud”), którego pierwszy numer rozszedł się w 20 tys . egzemplarzy, na
całościowy sprzedawany jednorazowy nakład wszystkich gazet w granicach 100 tys .
Treści dotyczące „położenia kresu bezgranicznym cierpieniom ciemiężonego ludu
afgańskiego” wzbudzały duże zainteresowanie mieszkańców kraju . Eksperci ambasady
amerykańskiej w Kabulu dostrzegli w publikowanych tekstach inspirację poglądami
irańskiej komunistycznej partii Tudeh i frazeologię z publikacji wydawanych w radziec-
kim Tadżykistanie . Zasiadający w afgańskim parlamencie mułłowie zażądali zakazu
wydawania tygodnika, jako bezbożnego i niezgodnego z konstytucją, co było na rękę
Amerykanom . Monarcha uległ tym naciskom i po siedmiu tygodniach od wydania
pierwszego numeru królewski prokurator generalny zakazał dalszej publikacji
13
.
Po wyborach parlamentarnych stanowisko premiera objął Mohammed Hashim
Maiwandwal (1965-1967), który zapowiedział bezkompromisową walkę z korupcją
i nepotyzmem oraz przyśpieszenie modernizacji kraju, a w polityce zagranicznej kon-
tynuowanie kursu pozytywnej neutralności i niezaangażowania
14
. Na marzec 1967 r .
przypadło zakończenie realizacji drugiego planu pięcioletniego . Mimo że jak podkreśla-
no w prasie, przyniósł on istotny rozwój infrastruktury, podwojenie produkcji energii
elektrycznej, znaczny wzrost produkcji cementu, tkanin, wydobycia węgla i wzrost eks-
portu, nie wszystkie inwestycje przewidziane w planie zostały zrealizowane ze względu
na mniejszą, niż zakładano pomoc z zagranicy, głównie ze Stanów Zjednoczonych
15
.
Premier Maiwandwal wizytował w 1967 r . Biały Dom, gdzie spotkał się z prezydentem
Lyndonem B . Johnsonem (1963-1969)
16
. Ciężka choroba zmusiła premiera Hashima
Maiwandwala do ustąpienia ze stanowiska 11 października 1967 r .
W okresie przejściowym obowiązki premiera sprawował przez trzy tygodnie
Abdullah Yaqta, który w późniejszym okresie wyemigrował do Stanów Zjednoczonych,
V . Mitrokhin,
The KGB in Afghanistan,
July 2002 – updated July 2009, s . 20, http://www .
wilsoncenter .org/sites/default/files/WP40-english .pdf [18 .08 .2014] .
13
R . Piekarowicz,
op. cit .,
s . 116-118 .
14
J . Petrus,
op. cit .,
s . 99-100 .
15
Ibidem,
s . 100-101 .
16
F .T . Hiebert, C .N . Sandberg, Ch .P . Thornton,
Remembering the Past: The Early Years of U.S. –
Afghan Relations,
http://www .meridian .org/insmallthingsremembered/about-the-exhibition/remem-
bering-the-past-the-early-years-of-u-s-afghan-relations [14 .05 .2014] .
12
106
Łukasz Jureńczyk
gdzie zmarł . 1 listopada na premiera desygnowany został Mohammed Nur Ahmad
Etemadi (1967-1971) znany z lojalności wobec króla i rodziny królewskiej . W odróż-
nieniu od swoich poprzedników był doświadczonym dyplomatą, w związku z czym
kładł większy nacisk na politykę zagraniczną i osobiste kontakty z przywódcami
zaprzyjaźnionych krajów . Ponieważ jednak, z racji pełnionej funkcji premiera, nie
mógł zbyt wiele czasu poświęcać resortowi spraw zagranicznych, nieoficjalnie kie-
rownictwo nad nim przekazał utalentowanemu dyplomacie, Ravanowi Farhadiemu,
pełniącemu funkcję sekretarza Rady Ministrów . Ten zyskał znaczną popularność na
świecie, reprezentując kraj na wielu spotkaniach z zagranicznymi osobistościami oraz
na konferencjach międzynarodowych . Definiując politykę zagraniczną, zwykł okre-
ślać Afganistan jako „niezaangażowany wśród niezaangażowanych”, co szczególnie
zjednywało mu przywódców państw trzeciego świata
17
. W tym czasie prezydenturę
w Stanach Zjednoczonych sprawował Richard Nixon (1969-1974), który dla podtrzy-
mania dobrych kontaktów dyplomatycznych wysyłał do Afganistanu swoich przed-
stawicieli . W 1969 r . w Kabulu gościł Sekretarz Stanu William Rogers (1969-1973),
a w 1970 r . wiceprezydent Spiro Agnew (1969-1973) . W 1968 r . powstało Stowarzyszenie
Poradnictwa dla Afgańskich Rodzin (Afghan Family Guidance Association), w ramach
którego Amerykanie szkolili pielęgniarki i położne z wiejskich obszarów Afganistanu .
Agencja Stanów Zjednoczonych ds . Rozwoju Międzynarodowego (United States
Agency for International Development – USAID) i Uniwersytet Columbia wsparły
ministerstwo edukacji Afganistanu w opracowaniu podręczników do szkół podsta-
wowych w językach paszto i dari . Z kolei w ramach Narodowego Programu Rozwoju
Szkoleń (National Development Training Project) amerykańcy eksperci uczestniczyli
w szkoleniu urzędników administracji rządowej w zakresie zarządzania i problematyki
prawnej
18
. W wyniku konfliktu z parlamentem i pojawienia się wyraźnych symptomów
kryzysu gospodarczego pogłębionego suszą premier Mohammed Etemadi 16 maja
1971 r . podał się do dymisji .
W tym czasie Stany Zjednoczone znajdowały się w trudnym położeniu międzyna-
rodowym w wyniku niepowodzeń militarnych w Wietnamie, w którym w kwietniu
1969 r . utrzymywały szczytowy kontyngent 543 tys . żołnierzy
19
. Na początku lat sie-
demdziesiątych XX w . prezydent Richard Nixon wystąpił wobec Moskwy z propozycją
détente.
Była to polityka pokojowej koegzystencji, która miała zmniejszyć napięcia
w relacjach między supermocarstwami, a której towarzyszyła stopniowa redukcja ar-
17
18
19
s . 237 .
J . Petrus,
op. cit .,
s . 102-103 .
F .T . Hiebert, C .N . Sandberg, Ch .P . Thornton,
op. cit.
A . Grosser,
The Western Alliance. European-American Relations Since 1945,
New York 1980,
Relacje amerykańsko-afgańskie w latach 1963-1978
107
senałów nuklearnych
20
. Jednocześnie okazał większe zainteresowanie Azją, wyruszając
z oficjalnymi wizytami do ZSRR, ChRL i na Bliski Wschód
21
. W 1972 r . ambasador
Stanów Zjednoczonych w Kabulu, Robert G . Neumann (1966-1973), przygotował
raport, w którym ocenił znaczenie Afganistanu dla Stanów Zjednoczonych . Wśród
głównych tez raportu znalazło się przekonanie, że Afganistan miał w tamtym okresie
ograniczone bezpośrednie znaczenie dla USA, nie był istotnym partnerem handlowym
oraz Stany Zjednoczone nie miały wobec niego żadnych zobowiązań traktatowych
w zakresie obrony . Strategiczne położenie Afganistanu było jednak ważne dla USA
z punktu widzenia jego sąsiedztwa z krajami Azji Centralnej i subkontynentu indyjskie-
go
22
. Nie miało to już jednak takiego znaczenia jak przed rokiem 1970, kiedy w men-
talności waszyngtońskich oficjeli dominowała teoria komunistycznego domina i chęci
opanowania przez ZSRR możliwie największej części świata
23
. Charakterystycznym
dla tego okresu było ograniczanie zaangażowania Stanów Zjednoczonych w obronę
i rozwój potencjałów państwowych sojuszników i przyjaciół USA, co było zgodne z tzw .
doktryną Nixona
24
. Polityka wobec Afganistanu wpisywała się w ten schemat działa-
nia, szczególnie, że kraj ten nie był formalnie sojusznikiem Stanów Zjednoczonych,
a jedynie niezbyt znaczącym partnerem . W latach 1965-1973 Stany Zjednoczone nie
przejawiały wysiłków ukierunkowanych na wsparcie Afganistanu
25
. Dokumentacja
Departamentu Stanu z wczesnych lat siedemdziesiątych XX w . wskazuje relatywną
obojętność władz amerykańskich wobec rozwijającej się przyjaźni między Afganistanem
i Związkiem Radzieckim
26
.
Podczas premierostwa Abdula Zahira (1971-1972) i Mohammeda Musa Shafiqa
(1972-1973) utrzymywała się trzyletnia susza, która dramatycznie pogorszyła sytuację
gospodarczą kraju i doprowadziła do śmierci głodowej 80 tys . ludzi . Ofiar byłoby
znacznie więcej, gdyby nie dostawy żywności z USA, ZSRR i Chin . Trudną sytuację
w kraju wykorzystał były premier Mohammed Daud Chan, który 17 lipca 1973 r .,
przy wsparciu Parczamu, czyli umiarkowanego skrzydła LDPA, obalił przebywającego
na leczeniu we Włoszech króla Zahir Szaha . Mohammed Daud zlikwidował monar-
chię, ogłaszając kraj republiką i mianując się pierwszym prezydentem Afganistanu
20
R .A . Watson,
Promise and Performance of American Democracy with an In-depth Analysis of the
1980 Presidential Contest,
New York 1981, s . 347 .
22
M . Jabeen, M .S . Mazhar, N .S . Goraya,
op. cit .,
s . 152 .
23
K . Harvey,
Afghanistan, The United States, and the Legacy of Afghanistan’s Civil War,
http://
www .stanford .edu/class/e297a/Afghanistan,%20the%20United%20States .htm [19 .05 .2014] .
24
K .W . Olson,
An Outline of American History,
Washington 1978, s . 176 .
25
M . Jabeen, M .S . Mazhar, N .S . Goraya,
op. cit .,
s . 153, cyt . za: H . Emadi,
State, Revolution and
Super Powers in Afghanistan,
Karachi 1997, s . 57 .
26
K . Harvey,
op. cit .;
J . Modrzejewska-Leśniewska,
Polityka Stanów . . .,
s . 279 .
s . 165 .
21
D . Mauk, J . Oakland,
American Civilization. An Introduction,
London-New York 2003,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin