O_miejscach_niedookreslenia.pdf

(263 KB) Pobierz

Piotr Błaszczyk

Fragmenty ontologii Ingardena

O miejscach niedookreślenia przedmiotu czysto intencjonalnego

W artykule prezentujemy reinterpretację teorii przedmiotu czysto intencjonalne-

go wypracowaną przez Romana Ingardena. Rzecz dotyczy przedmiotu czysto inten-

cjonalnego, który jest korelatem tekstu i charakteryzuje się dwustronnością budowy

oraz schematycznością. Kluczem do prezentowanej reinterpretacji jest pojęcie sche-

matyczności. W pracy klasyfikujemy różne rozumienia schematyczności oraz propo-

nujemy nową definicję schematyczności.

Rozwiniętą koncepcję przedmiotu czysto intencjonalnego po raz pierwszy

przedstawił Ingarden w

Das literarische Kunstwerk.

Generalnie

Przedmiot jest w naszym rozumieniu wtedy czysto intencjonalny, gdy zostaje wytworzony [1]

bezpośrednio lub [2] pośrednio przez akt

świadomościowy

lub przez mnogość takich aktów

wyłącznie dzięki immanentnej im intencjonalności, tak iż w aktach tych ma

źródło

swego bytu

i swego zupełnego uposażenia.

(ad 1) „Bezpośrednie wytworzenie” to sytuacja, gdy przedmiot intencjonalny jest

korelatem aktu

świadomości.

Taki przedmiot nazywany jest „pierwotnie czysto in-

tencjonalnym”:

wśród czysto intencjonalnych przedmiotów rozróżnić trzeba ‘pierwotnie czysto intencjonalne’ i

‘wtórnie czysto intencjonalne’ przedmioty. Pierwsze mają

źródło

swego bytu i uposażenia

wprost w konkretnych aktach

świadomościowych

spełnianych przez jakieś ‘ja’ […].

[Ingarden 1988], s. 179; numery wyrażeń zostały dodane — P.B..

[Ingarden 1988], s. 180.

Piotr Błaszczyk

Przedmiot tego rodzaju jest bezpośrednio dostępny jedynie podmiotowi spełnia-

jącemu dany akt i w tym sensie jest on

monosubiektywny.

Przykład:

Specjalny wypadek czysto intencjonalnych przedmiotów stanowią pierwotnie czysto intencjo-

nalne przedmioty należące do prostego aktu domniemania (wzgl. ich mnogości), np. wyobraża-

nie sobie czegoś.

(ad 2) W tym przypadku mamy do czynienia z przedmiotem, który jest korelatem

tekstu, który jest

nadbudowany

nad pewnym tekstem. Taki przedmiot nazywany jest

„wtórnie czysto intencjonalnym”:

drugie [tj. przedmioty ‘wtórnie czysto intencjonalne’ — P.B.] zawdzięczają swój byt i uposaże-

nie tworom kryjącym w sobie ‘nadaną’ intencjonalność, w szczególności jednostkom znacze-

niowym (językowym) różnego rzędu.

Przedmiot tego rodzaju jest dostępny poznawczo różnym podmiotom i w tym

sensie jest on

intersubiektywny. Gwarancją

owej intersubiektywności jest język, w

szczególności intersubiektywność znaczeń. Ingardena teoria języka, już chociażby z

tej racji,

że

odwołuje się do czystych jakości idealnych, jest dyskusyjna

, tym nie-

mniej intersubiektywność znaczeń można po prostu uznać, przyjąć jako dany fakt i w

ten sposób teorię przedmiotów intencjonalnych można uczynić niezależną od wszel-

kich teorii wyjaśniających intersubiektywność znaczeń.

Klasycznym przykładem przedmiotów „wtórnie czysto intencjonalnych” jest

dzieło literackie oraz

fragment

takiego dzieła, mianowicie postać literacka.

1.1

Das literarische Kunstwerk

dzieło literackie zostało opisane, z uwagi na

budowę formalną, jako twór warstwowy, w którym wyróżniono cztery warstwy: (1)

brzmień słów i jednostek fonetycznych wyższego rzędu, (2) jednostek znaczenio-

wych, (3) aspektów schematycznych, (4) przedmiotów przedstawionych (postaci,

rzeczy, wydarzenia).

Rozwijając ideę dzieła sztuki jako przedmiotu czysto intencjonalnego i uwzględ-

niając specyfikę innych dziedzin przedstawił Ingarden analogiczną, tj. warstwową,

koncepcję dzieła teatralnego i filmowego

, a następnie architektonicznego, muzycz-

nego i malarskiego.

W tradycji nawiązującej do estetyki Ingardena opracowano

ostatnio koncepcję warstwowej budowy dzieła operowego.

Występująca w warstwie przedmiotów przedstawionych postać literacka, z uwagi

na budowę formalną, została opisana w

Das literarische Kunstwerk

jako przedmiot

[Ingarden 1988], s. 181.

[Ingarden 1988], s. 180.

Różne problemy tej teorii, ale i możliwe ich rozwiązania są zarysowane w [Chrudzimski

1998], pkt. 4-5.

Zob. [Błaszczyk 2007], s. 353-356.

Zob. [Ingarden 1988], rozdz. XII.

Zob. [Ingarden 1958].

Zob. [Lipiec 2000], [Woleński 2003].

Fragmenty ontologii Ingardena

schematyczny o budowie dwustronnej. W tradycji nawiązującej do ontologii Ingar-

dena podejmowano kilka prób użycia tej formy przedmiotowej poza estetyką i tak

stosowano ją do opisu aksjomatycznej teorii matematycznej

, przedmiotu matema-

tycznego

oraz pieniądza.

Koncepcja przedmiotów czysto intencjonalnych w sposób systematyczny i z

rygorami obowiązującymi w ontologii została następnie opracowana przez Ingardena

Sporze o istnienie

świata.

Sporze

Ingarden skupia się jedynie na przedmiotach

czysto intencjonalnych, których formę charakteryzuje dwustronność budowy i sche-

matyczność — co ciekawe, twór warstwowy nie jest nawet wspomniany jako swoista

forma przedmiotowa.

2.1.

Generalnie

,Przedmiot czysto intencjonalny jest odpowiednikiem i wytworem aktu lub aktów

świadomości.

Istnieją jednak rozmaite odmiany aktów, a korelatywnie i różne typy przedmiotów intencjonal-

nych.

Wśród owej „rozmaitości” aktów Ingarden wyróżnia:

(1) akty ‘swobodnej’, poetycko pobudzonej, w marzeniu się wyładowującej fantazji. Wyczer-

pują się one w tym i tym się niejako zadowalają,

że

tworzą przedmioty intencjonalne, które

[…] mijają wraz z tymi aktami,

(2) akty, które zmierzają do tego,

żeby

wytworzone w nich przedmioty czysto intencjonalne

zrobić same jakoś trwałymi,

(3) akty, które wytworzone przez siebie czysto intencjonalne przedmioty z góry traktują tylko

jako wzory (‘plany’, ‘projekty’), wedle których coś innego ma zostać wytworzone,

(4) [akty spostrzeżenia zmysłowego]; cały sens i cel tych aktów leży w tym,

żeby

wytworzo-

nym przez siebie przedmiotom intencjonalnym nie pozwolić występować w polu widzenia sa-

mym dla sobie, lecz

żeby

je tak dostosować i odtworzyć wedle przedmiotów danych w tych

samych aktach, ale radykalnie transcendentnych, iżby się same pokryły doskonale z nimi i w

tym nakryciu zupełnie zniknęły z widowni, stając się niejako zupełnie ‘przezroczyste’.

Stąd dostajemy cztery typy przedmiotów czysto intencjonalnych:

(ad 1) nieutrwalone „przedmioty fantazji”,

Zob. [Gierulanka 1962].

Zob. [Błaszczyk 2007], [Smith 1975], [Smith 1976].

Zob. [Piaszczyński 2004].

Zob. [Ingarden 1987], rozdz. IX.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 162.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 190.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 191.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 187-189.

Piotr Błaszczyk

(ad 2) „dzieła sztuki różnego rodzaju, a więc utwory poetyckie, dzieła muzyki,

obrazy i dzieła architektury”,

(ad 3) „plany narzędzi, maszyn, różnego rodzaju budowli, jak mosty, kanały,

drogi, budynki”,

(ad 4) „intencjonalne przedmioty spostrzeżeniowe”.

2.2

Ontologiczna charakterystyka przedmiotu czysto intencjonalnego jest dwo-

jaka: osobno jest charakteryzowana budowa formalna, osobno — sposób istnienia.

Jako

że

Ingarden zrezygnował z opisu tworu warstwowego, w

Sporze

opisywana jest

tylko jedna forma przedmiotowa: przedmiot czysto intencjonalny charakteryzujący

się dwustornnością budowy oraz schematycznością.

Opis formy przedmiotu czysto intencjonalnego wygodnie jest zacząć od dwu-

stronności. Dwustronność budowy uważał Ingarden za swoje wielki odkrycie i sto-

sował już ją wcześniej w

Pytaniach esencjalnych

(1923) do opisania budowy idei. W

Sporze

tak o tym pisze:

Każda idea odznacza się dwustronnością budowy, posiadając z jednej strony zawartość, z dru-

giej zaś swą strukturę i własności

qua idea.

W przypadku przedmiotu czysto intencjonalnego jest podobnie: dwustronność pole-

ga także na tym,

że

wyróżniona jest struktura intencjonalna („przedmiot intencjonal-

ny jako taki”) oraz zawartość:

Każdy przedmiot czysto intencjonalny ma ‘zawartość’, w której jest on czymś całkiem innym

niż to, czym jest jako pewien określony przedmiotowy odpowiednik intencjonalny prostego

aktu przedstawienia.

Różnica między ideą a przedmiotem intencjonalnym sprowadza się do budowy

ich zawartości.

2.3

Sporze

przedmiot czysto intencjonalny jest analizowany na przykładzie

przedmiotu nadbudowanego nad wierszem R.M. Rilke

Pieśń trędowatego.

O za-

wartości tego przedmiotu Ingarden pisze:

‘rzeczywistość’ przedstawiona w przytoczonym wierszu: zarówno to, co się w nim mówi, jak i

to, o czym się mówi, jak wreszcie to, co słowa te wyrażają, tworzy tu

ściśle

splecioną całość.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 190.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 186.

W związku z dwustronnością budowy Ingarden z dumą odnotowuje: ,,Husserl przewiduje tę

możliwość, jakkolwiek nie analizował pod względem formalnym przedmiotów czysto intencjonal-

nych i nie wykrył ich dwustronności budowy” [Ingarden 1987], t. II/1, s. 202.

[Ingarden 1987], t. II/2, s. 213.

[Ingarden 1987], t. II/2, s. 195.

Fragmenty ontologii Ingardena

[…] Ta całość […] tworzy ‘zawartość’ pewnego całkiem określonego indywidualnego, choć

złożonego przedmiotu intencjonalnego, wyznaczonego przez ‘treść’ przytoczonego wiersza.

Strukturę intencjonalną możemy uchwycić zmieniając nastawienie z tego,

przedstawione na

nośnik

tego co, przedstawione:

Zawartość swoją pokazuje nam tego typu przedmiot, kiedy po prostu domniemywamy go albo

w aktach twórczych, albo w odtwórczych, natomiast struktura jego intencjonalna odsłania się

przed nami, gdy domniemywając go rzucamy jeden promień uwagi naszej na jego ‘strukturę’,

lub też gdy dokonując aktu refleksji na wytwarzający go akt przechodzimy od niego samego do

jego intencjonalnego odpowiednika.

Tak więc przedmiot intencjonalny jako taki oraz zawartość (dokładniej: „to, co wy-

stępuje w zawartości”)

mają

odrębną formę, materię oraz sposób istnienia.

Na formę przedmiotu intencjonalnego jako takiego składają się:

(1) forma podstawowa przedmiotu indywidualnego,

(2) dwustronność budowy,

(3) schematyczność (występowanie „miejsc niedookreślenia”).

przedmiot intencjonalny jako taki jest pod względem formalnym przedmiotem indywidualnym,

z tą istotną różnicą,

że

forma podstawowa przedmiotu indywidualnego występuje tylko po jed-

nej ‘stronie’ przedmiotu intencjonalnego i nie wyczerpuje jego pełnej formy pierwszej. Do

formy tej należy nadto owa ‘dwustronność’.

Różność formalna między obu przedmiotami [tj. samoistnym i niesamoistnym — P.B.] zacho-

dzi także pod innym względem. […]

samoistny

przedmiot indywidualny jest pod każdym

względem swego uposażenia

jednoznacznie w pełni określony.

Nie jest tak i nie może być z

przedmiotem czysto intencjonalnym […]. Przedmiot ten w swej zawartości jest zawsze — i to z

istoty swej — pod

wieloma

względami

całkiem nieokreślony,

posiada

‘miejsca niedookre-

ślenia’.

(Ad 1) „Forma podstawowa przedmiotu indywidualnego” to struktura „podmiot

własności—własności”.

(Ad 2) Dwustronność wiąże się z posiadaniem zawartości, a pośrednio z „dwu-

podmiotowścią”.

Zawartość:

‘rzeczywistość’ przedstawiona w przytoczonym wierszu: zarówno to, co się w nim mówi, jak i

to, o czym się mówi, jak wreszcie to, co słowa te wyrażają, tworzy tu

ściśle

splecioną całość.

[…] Ta całość […] tworzy ‘zawartość’ pewnego całkiem określonego indywidualnego, choć

złożonego przedmiotu intencjonalnego, wyznaczonego przez ‘treść’ przytoczonego wiersza.

To, co występuje w zawartości może być ujęte jako przedmiot indywidualny:

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 199.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 201.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 202.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 203-204.

[Ingarden 1987], t. II/1, s. 199.

Plik z chomika:

gregoriogregor

O_miejscach_niedookreslenia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: