Bóg, w którego wierzą chrześcijanie według Prima clementis św.Klemensa Rz.pdf
(
367 KB
)
Pobierz
VO X PATR UM 3 4 ( 201 4) t . 61
Ks. Waldemar TUREK
*
BÓG, W KTÓREGO WIERZĄ CHRZEŚCIJANIE
WEDŁUG
PRIMA CLEMENTIS
W 2010 r. ukazało się we Włoszech, w prestiżowej serii
Testi cristiani
delle origini, nowe wydanie krytyczne Listu
do Kościoła w Koryncie św. Kle-
mensa Rzymskiego, przygotowane przez Emanuelę Prinzivalli
1
. Obszerny
Wstęp,
autorstwa tej samej profesor, przedstawia
status quo
współczesnych
badań dotyczących cennego dokumentu. Czytamy w nim m.in., że List, który
był napisany w celu przywrócenia porządku i zaprowadzenia pokoju i klima-
tu współpracy we wspólnocie korynckiej, i który to cel został, przynajmniej
w jakiejś mierze, osiągnięty, stał się, zwłaszcza od początku XVIII w., przy-
słowiową kością niezgody w dyskusjach, najpierw między wspólnotami pro-
testanckimi, a następnie między protestantami i katolikami w odniesieniu do
takich kwestii jak: początki prawa kościelnego, związek między charyzmatem
i urzędem, powstawanie hierarchii kościelnej, zasady sukcesji apostolskiej,
kwestia prymatu Biskupa Rzymskiego
2
.
Główny cel Listu nie pozwolił jego autorowi rozwinąć w sposób obszerny
i systematyczny tematów doktrynalnych z dziedziny chrystologii, antropo-
logii czy eschatologii, jak to widzimy np. w listach św. Pawła. Można jed-
nak dostrzec, nawet bez szczegółowej analizy, w
Liście do Kościoła w Ko-
ryncie
niektóre zagadnienia teologiczne, wybrane przez autora, ukazujące
jego preferencje, przygotowanie filozoficzne, biblijne i teologiczne, wreszcie
sposób argumentacji i podejmowanie kwestii o charakterze doktrynalnym
i dyscyplinarnym.
Na uwagę zasługuje już samo pojęcie Boga, które św. Klemens Rzymski
wypracowuje w wielu fragmentach swojego pisma, odwołując się do odno-
śnych tekstów biblijnych, ale też do argumentów filozoficznych, mających
swoje źródła głównie w tradycji greckiej, jak i prawniczych, związanych
przede wszystkim z legislacją rzymską. Temat pojęcia Boga w
Prima Cle-
mentis wart jest analizy z wielu powodów, spośród których kilka chciałbym
wzmiankować.
Ks. dr hab. Waldemar Turek – professore invitato na Pontificia Università Urbaniana w Rzy-
mie, pracownik Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej; e-mail: turek@tiscalinet.it.
1
Prima Clementis, w: Seguendo Gesù, Testi Cristiani delle Origini
(= TCO) 1, ed. E. Prinzivalli
– M. Simonetti, Milano 2010, 180-274.
2
Por. E. Prinzivalli, Introduzione, w: TCO 1, 80-81.
*
270
KS. WALDEMAR TUREK
W przypadku
Listu do Kościoła w Koryncie
mamy do czynienia z jed-
nym z najstarszych, jeśli nie najstarszym, z zachowanych tekstów chrześci-
jańskich, które przetrwały do naszych czasów, a które nie należą do kanonu
Pisma Świętego. Wątpliwe jest bowiem, w świetle współczesnych opracowań,
aby inne pismo z początku chrześcijaństwa, mam na uwadze Didache, powsta-
ło wcześniej.
Ponadto Prima
Clementis jest jednym z najwcześniejszych tekstów chrze-
ścijańskich, znowu jeśli nie najwcześniejszym, mających pewne pochodzenie
rzymskie. O ile w odniesieniu do Listu do Hebrajczyków, Pierwszego Listu
św. Piotra i więziennych listów św. Pawła, nie kończą się dyskusje dotyczą-
ce miejsca i daty powstania,
Prima Clementis
jest zdecydowanie osadzona
w środowisku Rzymu, stanowiąc pewne źródło wiadomości o chrześcijanach
zamieszkujących to miasto w końcu I wieku
3
.
W przeżywanym Roku
Wiary warto zapytać o obraz Boga przedstawiony
w Prima
Clementis
jeszcze dla innej racji: temat ten stanowił w przeszłości
raczej element jednoczący specjalistów analizujących z różnych punktów wi-
dzenia dzieło św. Klemensa. Ponieważ jednak poruszając dzisiaj jakikolwiek
argument związany z
Listem do Kościoła w Koryncie,
wchodzimy od razu
w morze opracowań, wydaje się rzeczą nieodzowną, z punktu widzenia meto-
dologicznego, podać pewne ustalenia wstępne.
Będą nas interesowały przede wszystkim tytuły, jakich w odniesieniu do
Boga używa autor
Listu.
Chodzi o rzeczowniki:
qeÒj, kÚrioj, despÒthj,
pat»r, pantokr£twr, dhmiourgÒj, kt…sthj. Będziemy pytać o ich znaczenie
w tradycji literackiej i w Liście
do Kościoła w Koryncie, o sposób ich użycia,
o wyrażaną przez nie treść. Pozwoli nam to, mamy nadzieję, nie tylko przybli-
żyć pojęcie Boga przedstawione w Liście, ale też osobę samego autora Listu,
ciągle mało znanego i ciągle dosyć tajemniczego.
Z indeksu zamieszczonego w edycji Prima
Clementis przygotowanej przez
Annie Jaubert wynika, że najczęściej stosowanym tytułem w odniesieniu do
Boga jest qeÒj, następnie kÚrioj, despÒthj i pat»r, wreszcie pantokr£twr,
dhmiourgÒj
i
kt…sthj
4
. Biorąc pod uwagę zarówno dane statystyczne jak
i znaczenie dla interesującego nas pojęcia Boga, zajmiemy się bliżej czterema
pierwszymi tytułami, czyli: qeÒj, kÚrioj, despÒthj, pat»r.
1. Bóg-θεός. Tytuł qeÒj odnoszony jest wyłącznie do Boga Ojca, nigdy do
Jezusa Chrystusa. Pojawia się czterokrotnie już w pierwszym zdaniu Prima
Clementis:
„Kościół Boży (toà
qeoà)
w Rzymie do Kościoła Bożego (toà
qeoà)
w Koryncie, do tych, którzy zostali powołani i uświęceni w woli Bożej
(qeoà)
przez Pana naszego Jezusa Chrystusa: Niechaj Bóg wszechmogący
3
4
Por. tamże, s. 79.
Por. A. Jaubert, Index
des mots, w : SCh 167, Paris 1971, 240, 241, 251, 255, 262 i 263.
BÓG, W KTÓREGO WIERZĄ CHRZEŚCIJANIE
271
(pantokr£toroj
qeoà) użyczy wam przez Jezusa Chrystusa łaski i pokoju
w obfitości!”
5
Jest to jedno z tych zdań Listu, które były i są do dzisiaj najczęściej analizo-
wane i na różne sposoby wyjaśniane. Chodzi o tak zwane praescriptum, poda-
jące nadawcę Listu, odbiorcę i pozdrowienie. Sam Bóg, qeÒj, przedstawiony
jest od razu w odniesieniu do Kościoła, nazwanego zresztą Jego Kościołem.
Określenie „Kościół Boży” jest ulubionym wyrażeniem św. Pawła, który
go używa m.in. w Pierwszym Liście do Koryntian (1, 1-2)
6
:
„Paweł, z woli Bożej powołany na apostoła Jezusa Chrystusa, i Sostenes,
brat, do Kościoła Bożego w Koryncie, do tych, którzy zostali uświęceni
w Jezusie Chrystusie i powołani do świętości wespół ze wszystkimi, co na
każdym miejscu wzywają imienia Pana naszego, Jezusa Chrystusa, ich i na-
szego [Pana]”.
Porównanie między tekstami św. Klemensa i św. Pawła narzuca się niemal
spontanicznie. Podczas gdy św. Paweł zwraca się do „Kościoła Bożego, który
jest w Koryncie”, św. Klemens, aby „umiejscowić” wspólnoty chrześcijań-
skie: rzymską i koryncką, używa imiesłowu czasu teraźniejszego czasowni-
ka
paroikšw. Słowo to, w odróżnieniu od czasownika katoikšw (rezyduję),
oznacza sytuację cudzoziemca, który zamieszkuje na stałe jakiś kraj, korzysta
z niektórych jego dobrodziejstw, ale nie ma jego obywatelstwa
7
.
Tłumacze Prima
Clementis w różnych językach nie są zgodni co do treś-
ci, jaką należy przyznać temu terminowi
8
. W najnowszych tłumaczeniach do-
strzega się pewną tendencję do ukazania, bardziej niż w przeszłości, prowi-
zoryczności życia ludzkiego; tak się dzieje również z racji na pewien kontrast
w odniesieniu do trwałej ojczyzny niebiańskiej, której pierwsi chrześcijanie
z takim utęsknieniem oczekiwali, jak to widać również w Liście św. Klemensa.
Wyrażenia „Kościół Boży w Rzymie” czy „Kościół Boży w Koryncie”
wskazują, zarówno u św. Pawła jak i u św. Klemensa, na element boski w po-
wstawaniu i istnieniu tych gmin. Temat zostaje pogłębiony w tym samym
zdaniu wstępnym, należącym do
praescriptum,
w którym autor
Listu
zwra-
ca się do „powołanych i uświęconych w woli Bożej”. Pragnie w ten sposób
zwrócić się do adresatów Listu ukazanych jako ci, którzy otrzymali od Boga
Prima Clementis, Praescriptum, TCO 1, 180, tłum. A. Świderkówna, w: Pierwsi
świadkowie,
BOK 10, Kraków 1998, 51.
6
Ponadto też w innych miejscach: 1Kor 10, 32; 11, 16.22; 15, 9; 2Kor 1, 1; Ga 1, 13; 1Tes 2,
14; 2Tes 1, 4; 1Tm 3, 5.15.
7
Por. E. Prinzivalli, Commento, w: TCO 1, 449.
8
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę choćby na tłumaczenia w języku włoskim. W wydanym
w 1986 r. tekście Prima
Clementis, CTP 5, Roma 1986, 49, A. Quacquarelli używa zwrotu: „La Chie-
sa di Dio che è a Roma alla Chiesa di Dio che è a Corinto”; natomiast E. Prinzivalli w używanym
przez nas wydaniu TCO 1, 181, tłumaczy: „La chiesa di Dio che vive da straniera a Roma alla Chie-
sa di Dio che vive da straniera a Corinto”.
5
272
KS. WALDEMAR TUREK
szczególne dary: zostali powołani i uświęceni. Można w tym miejscu doszuki-
wać się starotestamentalnej idei, wyrażonej choćby w Księdze Powtórzonego
Prawa 33, 3, wedle której powołanie i uświęcenie są darami Boga. On to,
wedle swej woli, wybiera sobie lud. Bóg-qeÒj jest inicjatorem i wykonawcą
powołania i uświęcenia, na co św. Klemens zwraca uwagę również w wielu
innych fragmentach Listu.
W
praescriptum
Bóg-qeÒj jest też określony jako wszechmogący (wy-
stępuje tu forma przymiotnikowa: pantokr£toroj). Chodzi o znany termin
z Nowego Testamentu choć – interesujące – występujący jedynie w Księdze
Apokalipsy św. Jana (9 razy). Jego źródła trzeba doszukiwać się w liturgii
żydowskiej, skąd go zaczerpnęli prawdopodobnie zarówno autor Apokalip-
sy jak i autor Prima
Clementis. Ten ostatni posługuje się nim dosyć często,
jednak nie po to, by ukazać moc stwórczą Boga, ale przede wszystkim jego
całkowicie suwerenną władzę nad wszystkim i wszystkimi. To właśnie On,
pantokr£twr qeÒj, dokonuje dzieła usprawiedliwienia ludzi:
„Wszyscy zatem zdobywają wielkość i chwałę nie sami z siebie ani przez
swoje czyny, ani przez sprawiedliwe postępowanie, lecz z woli Boga. Tak
więc i my, z woli Jego powołani w Jezusie Chrystusie, jesteśmy usprawiedli-
wieni nie sami z siebie ani przez naszą mądrość, ani rozum, ani pobożność,
ani przez nasze uczynki, choć nawet wypełniamy je w czystości serca, lecz
przez wiarę. To przez nią Bóg Wszechmogący (pantokr£twr
qeÒj) uspra-
wiedliwia wszystkich ludzi od początku świata”
9
.
Tekst jest podsumowaniem dłuższego wywodu biblijnego, ukazującego
czołowe postaci ze Starego Testamentu: Abrahama, Izaaka i Jakuba, odzna-
czające się postępowaniem zgodnym ze sprawiedliwością i prawdą, z ufnością
i pokorą. Ci i inni przodkowie narodu wybranego są wielcy, zdaniem autora
Listu, nie tyle ze względu na swoje cechy i czyny, ale przede wszystkim z racji
na dary, jakie otrzymali od Boga i na funkcje im powierzone i wypełnione.
Według św. Klemensa Rzymskiego, z punktu widzenia duchowego nie jeste-
śmy w stanie uszczęśliwić samych siebie, mimo że możemy odznaczać się
mądrością, rozumem, pobożnością i uczynkami; zasadnicze znaczenie w dzie-
le usprawiedliwienia ma bowiem wiara w Boga-qeÒj.
Również w tym miejscu dostrzega się wyraźnie podobieństwo z myślą św.
Pawła (wystarczy wspomnieć 1Kor 1, 1 czy 2Kor 1, 1) i jego słowami o uspra-
wiedliwieniu. O ile jednak u św. Pawła przeciwstawienie wiara – uczynki pra-
wa jest zdecydowanie podkreślone, u św. Klemensa prawie nie istnieje. Autor
bardziej niż na tym przeciwieństwie skupia się na stwierdzeniu, wedle którego
żadne dzieło ludzkie nie może usprawiedliwić człowieka, nawet jeśli przyjął
on już przesłanie Chrystusa. W tej materii jednak autor Prima
Clementis jest
bliższy św. Pawłowi niż św. Jakubowi, który w swoim liście 2, 24 ukazuje jak
dzieła wchodzą, po wierze, w proces usprawiedliwienia:
9
Prima Clementis XXXII 3-4, TCO 1, 224, BOK 10, 65.
BÓG, W KTÓREGO WIERZĄ CHRZEŚCIJANIE
273
„Widzicie, że człowiek dostępuje usprawiedliwienia na podstawie uczynków,
a nie samej tylko wiary”
10
.
Mówiąc o wierze, przez którą Bóg Wszechmogący (pantokr£twr
qeÒj)
usprawiedliwia wszystkich ludzi, św. Klemens zwraca uwagę na różnicę mię-
dzy sposobem powołania jego pokolenia, które dokonuje się przez pośrednic-
two Jezusa Chrystusa, i wiarą w Boga ludzi żyjących przed Chrystusem; jed-
nak i ona była źródłem usprawiedliwienia jako że zawierała w sobie element
posłuszeństwa woli Bożej. Centrum operatywnym jest zawsze Bóg-qeÒj, któ-
ry realizuje swój plan od początku do końca
11
.
Niemal wszystko w Prima
Clementis jest podporządkowane Bogu-qeÒj.
Wybrani przez Niego mają być posłuszni Jego przykazaniom i Jego woli. To
jest jedna z myśli przewodnich całego pisma:
„Słuszne zatem jest i sprawiedliwe, bracia moi, żebyśmy raczej byli posłuszni
Bogu (qeù) niż szli za tymi, co przez swoją pychę i krnąbrność wzniecają
ohydną wzajemną zawiść”
12
.
Ton zdania nawiązuje do reguł retoryki antycznej, wedle których orator
ma przekonać, że jakaś akcja, działalność bądź czyn, są słuszne. Nawołując
do posłuszeństwa Bogu-qeÒj, czyli do postawy, której zabrakło wielu chrze-
ścijanom wspólnoty korynckiej, autor krytykując te cechy, które są sprzeczne
z owym posłuszeństwem, a więc pychę, krnąbrność i nienawiść. Chrześcijanie
mają się odznaczać przede wszystkim wzajemną dobrocią jedni dla drugich
biorąc przykład z Boga, który odznacza się współczuciem i łagodnością.
„Bądźmy dobrzy jedni dla drugich, naśladując współczucie i łagodność na-
szego Stwórcy”
13
.
Bóg-qeÒj jest Stwórcą współczującym i łagodnym. Tak zresztą ukazywały
Go teksty Starego Testamentu, np. Księga Mądrości:
„Nad wszystkim masz litość, bo wszystko w Twej mocy, i oczy zamykasz na
grzechy ludzi, by się nawrócili. Miłujesz bowiem wszystkie byty, niczym się
nie brzydzisz, co uczyniłeś, bo gdybyś miał coś w nienawiści, nie byłbyś tego
ukształtował” (Mdr 11, 23-24)
14
.
Egzegeci ukazują, że punkt widzenia św. Jakuba daje się pogodzić z tym, którego broni św.
Paweł.
Biblia Jerozolimska
(Poznań 2006, Pallottinum, 1709) objaśnia w związku z tym zagad-
nieniem: „Tym, co Paweł odrzuca, jest przyznanie uczynkom człowieka wartości wysługiwania
zbawienia bez wiary w Chrystusa, taka bowiem ufność w wysiłek ludzki, dzięki któremu człowiek
rzekomo mógłby siebie usprawiedliwić, nie bierze wystarczająco pod uwagę faktu, iż jest on z grun-
tu grzesznikiem”.
11
Por. E. Prinizivalli, Commento, w: TCO 1, 495.
12
Prima Clementis XIV 1, TCO 1, 198, BOK 10, 57.
13
Tamże XIV 3, TCO 1, 198.200, BOK 10, 57.
14
W odniesieniu do tego tekstu czytamy w Biblii
Jerozolimskiej taki komentarz (s. 916): „Myśl
nie jest w Izraelu nowa, ale nigdy dotąd powszechność miłosierdzia Boga wobec grzeszników oraz
10
Plik z chomika:
myoxos
Inne pliki z tego folderu:
Wykaz publikacji książek i artykułów Starowieyskiego.pdf
(11429 KB)
Wprowadzenie do Ojców Kościoła - Żurek.pdf
(7563 KB)
Znaczenie literatury chrześcijańskiego wschodu dla studium patrologii.pdf
(7289 KB)
Uciecha_Afrahat_O_pokorze.pdf
(910 KB)
Wieczność materii w kontekście polemiki Tertuliana z Hermogenesem.pdf
(804 KB)
Inne foldery tego chomika:
Artykuły po angielsku
Artykuły po polsku
Bałemba
Billot
Chrostowski
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin