Kawałko M.J., O rodzie Hańskich herbu Korczak w XVI wieku.pdf

(1635 KB) Pobierz
ROCZNIK CHEŁMSKI
TOM 20
M
J
K
O rodzie Hańskich herbu Korczak w XVI wieku
O rodzie Hańskich herbu Korczak oraz dziedziczonych przez niego dobrach pisano
dotychczas bardzo rzadko. Pierwszego szerszego udokumentowania ich dziedzictwa do
roku 1520 dokonał Włodzimierz Czarnecki w książce pt.
Szlachta ziemi chełmskiej do po-
łowy XVI wieku
1
. Zdaniem tego autora, Hańscy, których protoplastą miał być Andruszko
z Hańska, notowany już w 1428 roku, przejęli dobra poleskie prawdopodobnie prawem
zasiedzenia
2
. Opisał on szczegółowo sprawy sądowe, jakie prowadził tenże Andruszko
podczas roczków chełmskich i hrubieszowskich, a także dzieje jego następców. Byli nimi
synowie Andruszki: Bohdan, Abraham
vel
Jan i Olechno oraz córki Sońka i Ulka
3
.
Jeśli W. Czarnecki ma rację, to z dalszego ciągu tego rodowodu wynikałoby, iż za-
równo Olechno, jak i jeden z synów Abrahama – Tomasz umarli bezpotomnie, a przy-
najmniej nie pozostawili męskich potomków.
Niezwykle cenna jest oblata przywileju królewskiego wydanego przez Kazimierza
Jagiellończyka w  dniu 5 kwietnia 1468 roku, potwierdzającego zgodne dziedziczenie
wsi Hańsk i Serniawy
4
w wytyczonych granicach przez braci Jana, Bogdana i Olechnę
– dotychczasowych dziedziców dóbr Hańska, wpisana do ksiąg ziemskich chełmskich
22 czerwca 1615 roku
5
. Mieli oni postępować względem podległych kmieci i innych
obywateli Serniaw w granicach wyznaczonych prawem magdeburskim. Wcześniej
mieszkańcy Serniaw podlegali prawu polskiemu
6
.
Jak wynika zarówno z zapisów sądu ziemskiego w Chełmie, jak i dociekań
W. Czarneckiego, z linii Bohdana pochodził Jerzy Hański Bohdanowicz o przydomku
Husak, zaś z linii Abrahama – Jerzy Hański
dictus
Abrahamowicz. Obaj względem siebie
byli zatem braćmi stryjecznymi (
liastres)
7
.
1
2
3
4
5
6
7
W. Czarnecki,
Szlachta ziemi chełmskiej do połowy XVI wieku,
Białystok 2012, s. 163–174.
Ibidem,
s. 163.
Ibidem,
tab. VII, s. 384. Wyprowadzona przez cytowanego autora linia genealogiczna Hańskich kończy się
na latach dwudziestych XVI wieku. Publikacja Sławomira Sobolewskiego
Gmina Hańsk. Warto wiedzieć
i zobaczyć,
Chełm 2014 jedynie ogólnikowo odnosi się do analizowanego w artykule okresu.
Serniawy vel Sierniawy znajdowały się w para i Sawin w starostwie chełmskim
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej jako APL), Księgi Ziemskie Chełmskie (dalej jako KZCh), Zapisy
sygn. 10, k. 229v–231v.
Cf.
W. Czarnecki,
Szlachta ziemi chełmskiej…, op. cit.,
s. 166.
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 5, k. 103–103v.
33
M
J
K
W krótkim czasie ród Hańskich rozrodził się w kilka następnych linii, co utrudnia
ich odtworzenie na podstawie zapisów sądowych. Niniejsze opracowanie nie jest więc
wolne od luk genealogicznych.
Jerzy Bohdanowicz zwany Husakiem, w prostej linii wnuk Andruszki, był
w związku małżeńskim z Annuszą „albo Maryną, panią oprawną” na części swoich
dóbr w Kulczynie, Kołaczach, Świerszczowie i Woli Świerszczowskiej. Pozostawił syna
Michała. Natomiast potomkami Jerzego Hańskiego Abrahamowicza byli – co wynika
z cytowanego pierwszego zapisu – „bracia nierozdzielni, dziedzicy z Hańska i innych
wsi doległych temu Hańsku”, Andrzej, Jan i Oleksy (Aleksy). Jako bratankowie Jerzego
Hańskiego „Husaka”, zawarli z nim „ugodę przyjacielską”, na podstawie której podzielili
dobra Hańsk i Kołacze. Kulczyn zapewne już wcześniej przejęli prawami spadkowymi.
Na mocy tejże ugody Jerzy Hański Husak został zabezpieczony w stosowne grunty
i dworzyszcza kmiece „na Serniawach” oraz we wspomnianych Kołaczach. Sąd ziemski
polecił też bratankom Husaka, aby wydzielili mu część gruntu na wzniesienie nowego
dworu taką, jaką posiadał jeden z jego poddanych.
Po śmierci Husaka wdowa po nim, rzeczona Maryna, zapisała całość majętności
świerszczowskiej wnukom: Konstantemu zwanemu Kosztem i młodszemu odeń Chwie-
dorowi
8
. Zabezpieczyła przy tym równość podziału gruntów między wnuków oraz syna
Michała. Strony zgodnie skasowały dotychczasowe pretensje co do istniejącego podzia-
łu majątków w Hańsku, Kołaczach, Kulczynie, Świerszczowie i Woli Świerszczowskiej.
Po jej śmierci cała oprawa miała być podzielona miedzy strony. Tymczasem ani
Konstanty
vel
Koszt, ani Chwiedor, nie mieli prawa swej babce „nic szkodzić pod zakła-
dem” (karą urzędową) tysiąca ówczesnych grzywien. Miała to być forma zadośćuczy-
nienia Marynie za ewentualne doznane krzywdy majątkowe ze strony obdarowanych
wnuków. Rozdzielono także stado końskie, z zastrzeżeniem, aby żadna ze stron w po-
dziale partycypująca nie wnosiła nigdy potem żadnych pretensji.
Podzielono też dobytek i dobra ruchome w ten sposób, że inwentarz żywy, znajdu-
jący się w majątku świerszczowskim przypadł wnukom Maryny, a ten, który znajdował
się w majątku hańskim, miał pozostawać za jej żywota we wspólnym posiadaniu z sy-
nem Michałem.
Umorzenie dotychczasowych pretensji względem posiadanych dóbr z jednej stro-
ny i wyznaczenie przez sąd ziemski chełmski wysokiej kary pieniężnej na wypadek
naruszenia ugody przez wnuków Maryny Hańskiej z drugiej, wyraźnie świadczy o ist-
nieniu kon iktów wewnątrz linii rodowej Hańskiego Husaka.
Kolejny zapis dotyczy podziału Świerszczowa i przyległości gruntowych między
Konstantego Hańskiego i Jana Czerskiego, który zakupił część majętności świerszczow-
skiej od Chwiedora Hańskiego, zapisaną mu przez babkę Marynę Hańską, co zostało
wyżej nadmienione.
APL, KGCh, Zapisy, sygn. 5, k. 323–323v.
8
34
O rodzie Hańskich herbu Korczak w XVI wieku
Aleksy Hański z linii Jerzego Abrahamowicza pozostawił czterech synów, tj. Se-
bastiana
9
, Aleksego (zmarł młodo), Pawła i Wojciecha
10
oraz córkę Jadwigę
11
. Po jego
śmierci żona Dorota, ponownie zamężna za Tomaszem Rozniatowskim, dokonała
w roku 1578 podziału przypadających na nią części dóbr hańskich, użytkowanych przez
nią oraz będących w zastawie „na poły z synmi swemi”
12
. Zobowiązała ich przy tym do
wykupienia części zastawnych pod starościńską karą stu grzywien. Podzielono przy tym
dwór, kmieci, pola, łąki, barcie, młyny i inne użytki. Co do części zastawnych, można
snuć domysły, iż chodziło o te, które były w czasowym posiadaniu Mikołaja Reya i Jana
Czerskiego. Dorota najwyraźniej dążyła do odbudowy swej połowy „imperium hań-
skiego” w dawnych granicach.
Tak więc dobra Hańska znajdowały się stale w posiadaniu obu linii rodowych:
Jerzego Bohdanowicza Husaka i Jerzego Abrahamowicza.
Za Aleksandrem Jabłonowskim warto podać, iż w 1564 rokudobra hańskie liczyły
ogółem 60 osadników. W tym 15 kmieci z pełnym nadziałem ziemi, 9 zagrodników,
posiadających niewielkie działki gruntu rolnego oraz zabudowania gospodarskie, 11 za-
grodników bezrolnych oraz 2 wyrobników mieszkających w komornym
13
(część z tych
dóbr użytkował prawem zastawu Mikołaj Rey
14
).
W roku 1578, po śmierci Aleksego Hańskiego, Dorota – wdowa po nim, dokonała
podziału dóbr Kulczyna, dziedzicznych i zastawnych, między trzech synów – Sebastia-
na, Pawła
15
i Wojciecha
16
. Hańsk natomiast został podzielony po połowie między obie-
ma stronami. Zgodnie z umową – część Doroty miała ponownie wrócić do rodzinnego
podziału po jej śmierci.
Około roku 1582 Konstanty Hański (jak wyżej zostało zaznaczone, jego młodszym
bratem był Chwiedor
vel
Teodor
17
) scedował Kulczyn na rzecz Tomasza Stano
18
. Inny
z linii Hańskich Abrahamowiczów – Wojciech zarządzał wówczas częścią samego Hań-
ska. Wieś ta wówczas należała do para i Sawin i liczyła 6 łanów zagospodarowanych.
Mieszkał w niej pop opiekujący się miejscową cerkwią. Funkcjonował tam także młyn
korzecznik
19
.
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Sebastian Hański w roku 1579 zajął po Krupskich drogą intromisji część dóbr Okunin. W roku 1592 już nie
żył. APL, KZCh, Zapisy, sygn. 6, k. 57, 293.
Wojciech Hański żył jeszcze w roku 1598;
ibidem,
k. 913v.
Ibidem,
k. 12v.
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 5, k. 660v.
Polska XVI wieku pod względem geogra czno-statystycznym,
oprac. A. Jabłonowski, t. 7,
Ziemie ruskie. Ruś
Czerwona,
cz. 1, Warszawa 1902, s. 181.
Ma to potwierdzenie w czwartym z cytowanych zapisów, w którym jest mowa o
płotach Reyowych
jako
znakach granicznych; APL, KZCh, Zapisy, k. 502.
Paweł Hański z Abrahamowiczów ożeniony był z Anną Stojewską (w roku 1590 zapisał jej dożywocie na
swoich dobrach);
op. cit.,
sygn. 8, k. 358v.
Ibidem,
k. 660–660v.
Ibidem,
k. 424.
Ibidem,
k. 104.
AGAD, ASK, Dz. I, sygn. 51, k. 543v.
35
M
J
K
W roku 1581 Andrzej Hański został zaprzysiężony na urzędzie pisarza ziemskiego
chełmskiego
20
. Był jednym z właścicieli Hańska i domniemanym potomkiem z pierw-
szej linii zstępnej Jerzego Hańskiego Abrahamowicza. Zmarł około roku 1590. Zostawił
córki Annę, wydaną za Krzysztofa Laskowskiego, Zo ę, zamężną za Osta jem Ro-
manowskim, Katarzynę – żonę Wiktoryna Wereszczynskiego, Małgorzatę poślubioną
Bogdanowi Sosnowskiemu oraz pannę na wydaniu nieznanego imienia, a także pięciu
synów: Stanisława, Marcelina, Sebastiana, Pawła i Wojciecha
21
. Po zgonie ojca wszy-
scy oni oraz Konstanty z linii Bohdanowicza „Husaka” dokonali równego rozmierzenia
dóbr dziedzicznych wchodzących w skład klucza hańskiego (Hańsk, Kołacze i Żdżarka),
pozostawiając jednak poddanych kmieci wraz z uprawianymi przez nich gruntami przy
dotychczasowych właścicielach
22
.
Znacznie wcześniej – 14 października 1577 roku Krzysztof, Marcelin i Stanisław
23
zawarli „przyjacielskie postanowienie oraz dokonali równego pomierzenia i podzielenia
w dobrzech, to jest w dziedzictwie we wsiach w Hańsku, w Kulczynie, w Kołaczach (…)
pliacu dwornego ojcowskiego, (…) pliacu w Okólnikach, a także kmieci tamże zamiesz-
kałych, z polmi, z łąkami i barciami” do dworzysk kmiecych włączonymi. Podzielono
też znalezione w majętności hańskiej dobra czajczyńskie. Szczegółowy opis podziału
zawiera cytowane źródło
24
.
Wspomniana Katarzyna w roku 1596 objęła w posiadanie dobra Hańsk, Kulczyn,
Kołacze i Żdżarki. Dorota, wdowa po Andrzeju, ujawniła się sądownie w 1596 roku jako
właścicielka Rahożyc
25
, co pozwala na ostrożny domysł, iż była córką jednego z Czer-
skich (może Jana, który wszedł w posiadanie części majętności świerszczowskiej i wydał
ją za mąż za Andrzeja Hańskiego).
Potem już do końca wieku XVI nie dokonywano nowych podziałów majętności
hańskiej, rozumianej jako klucz ziemski z Kulczynem, Kołaczami i Żdżarką w składzie.
Warto natomiast przytoczyć polskojęzyczne części zapisów z lat 1548, 1558, 1566
oraz 1567 jako przykłady rodzinnych podziałów dóbr hańskich z pertynencjami (przy-
należnymi gruntami).
1.
26
Concordia
[ugoda]
Hańskich. Ex copia.
Stanąwszy oblicznie przed prawem i przed księgami niniejszemi, szlachetny Jerzy
Hański
27
z jednej strony, a Andrzej, Jan, Oleksy z drugiej strony, bracia nierozdzielni, dzie-
20
21
22
23
24
25
26
27
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 6, k. 76.
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 7. k. 389v.
Ibidem,
k. 390–390v.
Brak w podziale dóbr Pawła i Wojciecha mógłby znaczyć, iż byli oni niepełnoletni lub że jeszcze się nie
narodzili.
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 8, k. 111v–112v.
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 6, k. 766.
APL, KZCh, Zapisy, sygn. 5, k. 191v–193, 5 III 1548 r. Akapity – odautorskie.
W oryginale Chański. Jerzy Hański Bohdanowicz nosił przydomek „Husak”, co wynika z dalszej części tego
i z innych zapisów. Mógł być prawnukiem protoplasty rodu, Andruszki z Hańska i bratem Jerzego Hańskie-
go Abrahamowicza.
36
O rodzie Hańskich herbu Korczak w XVI wieku
dzicy z Hańska i z innych wsi doległych temu Hańsku, tę ugodę przyjacielską między niemi
uczyniwszy, wyznały w ten obyczaj wyżej opisany. Tak, iż na Sierniawach, tak przezwa-
nych polach, i pola i łąki, a tak, jako natenczas są samy w sobie w długości i w szerokości,
których używa ten to pan [Jerzy] Hański, wiecznie mają być pana Hańskiego, na dziale
tego przerzeczonego
28
, których ma używać spokojnie jako prawy dziedzic na wieki. A iż te
Sierniawy są w doległości frontu królewskiej wobec granic, to sobie zostawili ci przerzecze-
ni dziedzicowie z obu stron. Jeśli by co przypadło po rozgraniczeniu [z] królewszczyzną,
jakiegoś kolwiek gruntu ku tej Sierniawie, to te przerzeczone strony będą winny między się
sprawiedliwie rozdzielić, żadnej stronie krzywdy nie czyniąc.
To spokojem panu Jerzemu zostawiwszy, co jest wyżej opisano.
Item. Ostrów, który zową Dobratyn, iż mianowicie strony między sobą być nie do
końca rozdzielony sprawiedliwie, tak w polach jako i w in[n]ych rzeczach, nic żadnej stro-
nie ni w czem nie ubliżając.
Item. O wieś, którą zowią Kołacze, mają obie stronie czynić [po]dział z panem Hu-
sakiem Hańskim, a gdy zyszczą
29
swego działu, to cokolwiek jem w tych Kołaczach przyj-
[k. 192] -dzie, tak gruntu jako i osiadłości, to mają między sobą sprawiedliwi[e] rozdzielić,
tak iżby żadnej stronie ni w czem się krzywda nie stała.
Item. Pan Jerzy Hański, chcąc sobie ty to synowce
30
swe przychylniejsze[mi] uczynić,
folgując też temu, jeśli by się co miało komu jakiem działem ubliżyć, [ob]darował ty to
synowce swe dwiema dworzyski
31
albo siedliski, jeno na którym siedzi Jachym (?) Czer-
nik, i z tym to Czernikiem. Drugie, które jest [o]no uroczysko, które zową Okulniki i [z]
wszytkiemi doległościami [do] tych to dworzysk, tak w polech jako i w łąkach, tak jako ty
dworzyska [ze] starodawna swej długości i szerokości są, się zachowują.
Item. Ci to panowie synowcy mają wydzielić tak wielkie [część] gruntu na dworzysko
temu to panu stryjowi swemu, panu Jerzymu [!] podle człowieka, którego zową Piecowy,
tak długo i szyroko, jako dworzysko tego to Pieca samo w sobie okrążyło.
Item. Ty to strony pozwoliły sobie drogę uczynić wolną miedzy Piecowym, a między
Nowosadem tak, iż ten pan Jerzy gruntu swego ma na sążeń ustąpić
[k.
192v] a ci tyżto
panowie synowcy przerzeczeni drugi sążeń gruntu swego ustąpić mają, tak iżby wolna
droga i wygon, tam na jałowe pola wolna być miała.
Item. Czego by się nie dodzieliło na tych uroczyskach, to jest na Zabłociu i w Mu-
twicy [?] i na Krzyśkowie, ty przerzeczone strony pozwoliły sobie tego dodzielić, tak jako
ludzie starzy [w]skażą pod prawną wiadomością
32
. Z tegoż to Hańska dziedzicowie, a ty
28
29
30
31
32
Przerzeczony – wyżej wymieniony; W. Niedźwiedzki, K. Król,
Słownik języka polskiego,
t. 5, Warszawa
1912, s. 184.
Zyszczyć – zyskać, pozyskać.
Synowiec to syn brata, bratanek; W. Niedźwiedzki, K. Król,
Słownik języka…, op. cit.,
t. 6, Warszawa 1915,
s. 542. W tym przypadku chodziło o synów Jerzego Hańskiego Abrahamowicza: Andrzeja, Jana i Oleksego
– bratanków Jerzego Hańskiego Husaka. Mogli więc nazywać tego ostatniego swoim stryjem.
Dworzysko albo siedlisko – działka pod zabudowę gospodarczą wraz z domostwem.
W przypadkach, gdy usypane przed laty między dobrami kopce graniczne zostały zniszczone (np. przez
naturalne działanie wód opadowych), wówczas przy podziałach majątkowych geometrzy starościńscy pytali
najstarszych ludzi zamieszkujących przyległe dobra o przebieg granicy, o ile była ona wcześniej wyznaczona.
37

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin