Jerzak N., Kościelna działalność wrocławskiego biskupa Wawrzyńca w latach 1208–1232.pdf

(260 KB) Pobierz
WROCŁAWSKI PRZEGLĄD TEOLOGICZNY
22 (2014) nr 2
K
S
. N
ORBERT
J
ERZAK
*
KOŚCIELNA DZIAŁALNOŚĆ WROCŁAWSKIEGO
BISKUPA WAWRZYŃCA W LATACH 1208–1232
Okoliczności wyboru Wawrzyńca na biskupa są tajemnicze. W wielu
źró-
dłach nie ma wzmianki o tym ważnym wydarzeniu w historii Kościoła wro-
cławskiego. Jedynie Długosz w swoich
Rocznikach
podaje, iż „Laurencium
canonicum Wratislauiensem per canonicam elleccionem, quam dux Henricus
Wratislauiensis cum barba gratificavit, habuit successorem”
1
. Trudno jest dziś
jednoznacznie powiedzieć skąd XV-wieczny kronikarz zaczerpnął tę informa-
cję. Wiemy,
że
poprzednik Wawrzyńca – Cyprian został w 1201 r. wybrany
przez kapitułę na biskupa wrocławskiego, dlatego wybór Wawrzyńca przez
kanoników wrocławskich staje się pewny. Ten pogląd popierają prawie wszy-
scy historycy, za wyjątkiem J. Maciejewskiego, który stwierdził, iż pierwszym
kanonicznie wybranym biskupem wrocławskim był Tomasz I w 1232 r.
2
Współcześni badacze uważają, iż w wyborze Wawrzyńca na biskupa istot-
ną rolę odegrało poparcie arcybiskupa Henryka Kietlicza
3
, który kilka miesięcy
wcześniej przebywał we Wrocławiu i zapewne omawiał z kapitułą katedralną
kwestię wolnej elekcji nowego biskupa, na wypadek
śmierci
biskupa Cypriana.
Zapewne nie było to takie trudne, bowiem kapituła wrocławska składała się
głównie z przybyszów z Niemiec. Oni, nie będąc uwikłani w rozgrywki mię-
dzy ugrupowaniami możnowładczymi oraz zdecydowanie popierając program
reform, szybko i jednogłośnie opowiedzieli się za Wawrzyńcem. Arcybiskup
w sprawie wolnej elekcji udał się z Wrocławia do Rzymu, gdzie wpłynął na
papieża Innocentego III, aby wydał bullę wzywającą polskich książąt do wy-
* Ks. dr hab. Norbert Jerzak – adiunkt na Papieskim Wydziale Teologicznym we
Wrocławiu.
1
J. DŁUGOSZ,
Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae,
lib. 6, Varsaviae 1973,
s. 203.
2
J. MACIEJEWSKI,
Episkopat polski doby dzielnicowej 1180–1320,
Kraków–Byd-
goszcz 2003, s. 50.
3
K. DOLA,
Dzieje Kościoła na
Śląsku,
cz. 1,
Średniowiecze,
Opole 1996, s. 62.
22
Ks. Norbert Jerzak
rażenia zgody na wybory kanoniczne
4
. Bulla pojawiła się 24 stycznia 1207 r.
5
Główną treścią było przypomnienie książętom o prawie wolnej elekcji, ale
gdyby jednak któryś z nich próbował utrudniać powyższe wybory, musiałby
się wtedy przygotować na karę klątwy, którą byłby obłożony. Księciem, który
nie chciał narażać się na ekskomunikę i na oczywisty konflikt z Kościołem,
był Henryk Brodaty. Zapewne nie zrzekł się przysługujących mu uprawnień
dobrowolnie, lecz został zmuszony zaistniałymi okolicznościami, co zadecydo-
wało, jak należy przypuszczać, iż nie sprzeciwiał się temu wyborowi, a nawet
wcześniej wystarał się, aby z wolnej elekcji wyszedł jego kandydat. Taki pogląd
popiera B. Zientara, który napisał,
że
Wawrzyniec „był zapewne człowiekiem
miłym księciu Henrykowi i na jego
życzenie
został w 1207 roku biskupem”
6
.
Pewne jest,
że
Wawrzyniec, będąc kanonikiem kapituły katedralnej, dał się
poznać księciu Henrykowi Brodatemu, a ten obdarzył go zaufaniem. We wspo-
mnianych
Rocznikach
Długosza Henryk Brodaty został przedstawiony jako
książę popierający idee reformy kościelnej, a biskup Wawrzyniec jako osoba
będąca bardziej kandydatem strony kościelnej niż księcia
7
.
T. SILNICKI,
Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na
Śląsku
do końca XIV w.,
War-
szawa 1953, s. 138.
5
Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, (dalej KDW) wyd. I. Zakrzewski, t. I, Po-
znań 1877, nr 41.
6
B. ZIENTARA,
Henryk Brodaty i jego czasy,
Warszawa 1997, s. 190.
7
W ocenie tej części Długoszowego dzieła warto przytoczyć wyniki badań współ-
czesnego historyka W Barana-Kozłowskiego, który w swej pracy
Arcybiskup gnieźnień-
.
ski Henryk Kietlicz (1199–1219). Działalność kościelna i polityczna,
Poznań 2005,
w przypisie 321 ze s. 128 stwierdził: „Odnośny fragment wydawcy
Roczników
tłumaczą
w sposób następujący: „[Cyprian – przyp. nasz] za następcę miał kanonika wrocławskie-
go Wawrzyńca wybranego zgodnie z prawem kanonicznym i popieranego przez księcia
wrocławskiego Henryka Brodatego”, J. Długosz,
Roczniki,
ks. 6, s. 253. Przyjęcie takie-
go tłumaczenia nie da się utrzymać, ponieważ zaimek
quam
odnosi się do
electio, -onis,
które jest rodzaju
żeńskiego,
a nie do
canonicus Laurentius,
który jest rodzaju męskiego
i wymaga zaimka
quem.
Wyraz
gratifico
oprócz użytego przez tłumaczy, posiada także
znaczenie „zatwierdzić”, „uznać za ważne”, zob.
Słownik
łaciny średniowiecznej
w Polsce,
t. IV Wrocław 1975–1977, kol. 609 i n., przy znaczeniu „zatwierdzić” podaje przykłady:
,
gratificare affinitatem
oraz
gratificare electionem.
Drugi przykład wzięty jest z
Katalogu
Długosza,
MPH (Monumenta Poloniae Historica) s.n., t. X, cz. 2:
In sedem archiepi-
scopalem Cracouiensem Poppane mortuo, quintus Gompo Cracouiensis decanus succedit
[...] Et cuius electionem Polonie rex Boleslaus facile gratificaverat.
Biorąc to pod uwagę
– naszym zdaniem – przekład powinien raczej brzmieć: „[Cyprian – przyp. nasz] miał za
następcę Wawrzyńca, kanonika wrocławskiego, wybranego w wyniku elekcji kapitulnej,
którą zatwierdził książę wrocławski Henryk Brodaty”. Za przyjęciem takiego tłumaczenia
przemawia ponadto cały układ logiczny zdania mówiący o elekcji przez kapitułę i zatwier-
dzeniu książęcym. Oczywiście za takim zachowaniem
śląskiego
księcia kryło się udzielone
przez niego „poparcie”, ale w naszym mniemaniu proponowana emendacja lepiej ukazuje
rolę strony
świeckiej.
Koresponduje to ponadto doskonale z zasadami głoszonymi przez
jurystów z drugiej połowy XII wieku.
4
Kościelna działalność wrocławskiego biskupa Wawrzyńca w latach 1208–1232
23
Długoszowy przekaz wprowadził także pewne zamieszanie w kwestii
miejsca i daty konsekracji biskupa Wawrzyńca. Długosz w
Rocznikach
napi-
sał,
że
konsekracja Wawrzyńca odbyła się w Ołoboku: „Laurencium
[...] ab
Henrico Gneznensi archiepiscopo confirmatum et in Ołobok consecratum”
8
,
a w
żywotach
biskupów wrocławskich rozszerzył tę informację o zdanie: „in
coenobio sanctimonialium Ordinis Sancti Benedicti in Olobok”
9
. Historyk Ba-
ran-Kozłowski stwierdził
10
,
że
„wiadomość ta jest jednak oczywistym anachro-
nizmem, ponieważ jak wynika z dokumentu Władysława Odonica tamtejszy
kościół klasztorny został konsekrowany dopiero 20 października 1213 r.”
11
Błąd ten popełnił Długosz z prostej przyczyny – za jego czasów nazwa „Oło-
bok” kojarzona była jednoznacznie z klasztorem cysterek. O jaką więc miej-
scowość chodzi? Prawdopodobnie przekaz
Roczników
dotyczy targowiska le-
żącego
pod
Świebodzinem
na
Śląsku,
który w tym czasie stanowił własność
klasztoru trzebnickiego. W połowie XIII w. przemianowano je z Ołoboku na
Mühlebock
12
. Z dokumentu legata papieskiego Anzelma z 20 maja 1262 r.
wynika, iż w owym czasie w Ołoboku znajdował się kościół parafialny, nad
którym prawo patronatu wykonywały trzebnickie cysterki
13
. W tym to koście-
le arcybiskup Kietlicz musiał dokonać konsekracji biskupa Wawrzyńca. Jeżeli
chodzi o datę konsekracji, to należałoby przyjąć okres pomiędzy 1 a 28 listo-
pada 1207 r.
14
Na te terminy pewne wskazówki dają nam dwa dokumenty.
W pierwszym z nich datowanym na dzień 1 listopada 1210 r. istnieje stwier-
dzenie:
pontificatus nostri anno tercio
15
. Wynika więc,
że
pierwszy rok ponty-
fi
katu rozpoczął się po 1 listopada 1207 r. Drugi dokument z dnia 28 listopada
1221 r. zawiera tekst:
pontificatus nostri anno quintodecimo
16
– piętnasty rok
pontyfi katu Wawrzyńca.
Nowy wrocławski biskup pochodził prawdopodobnie z rodu rycerskiego –
panów z Pogorzeli k. Brzegu n. Odrą
17
i wyszedł z kapituły. Nie miał wyższego
wykształcenia, był jednak człowiekiem o wysokiej kulturze i odznaczał się roz-
J. DŁUGOSZ,
Annales,
lib. 6, s. 203.
J. DŁUGOSZ,
Catalogus episcoporum Wratìslaviensium,
wyd. I. Polkowski, Z. Pau-
li, w: TEGOŻ,
Opera omnia,
t. I, Cracoviae 1887, s. 460.
10
W BARAN-KOZŁOWSKI, dz. cyt., s. 129.
.
11
Na temat fundacji i konsekracji tego kościoła, zob. KDW t. I, nr 81.
,
12
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,
t. VII,
Warszawa 1880, s. 524; zob. też W SCHULTE,
Ergänzung zu: Jungitz, Die Grenzen des
.
Bistums Breslau,
„Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Altertum Schlesiens” (dalej
ZVSG) 42(1908), s. 284 i n.
13
Schlesisches Urkundenbuch
(dalej SUB), t. III, Wien–Köln–Graz 1984, nr 399.
14
Taką datację przyjmuje W BARAN-KOZŁOWSKI, dz. cyt., s. 129.
.
15
SUB, t. I, nr 122.
16
SUB, t. I, nr 209.
17
Taki pogląd wyraził P BRETSCHNEIDER,
Studien und Bemerkungen über epigra-
.
phische und heraldische Denkmaler Schlesiens,
ZVSG 64(1930), s. 5n. Większość polskich
i niemieckich historyków przyjęło ten pogląd B. Zientary, dz. cyt., s. 164.
8
9
24
Ks. Norbert Jerzak
tropnością, uprzejmością i serdecznością
18
. Wawrzyniec był bliskim krewnym
Jarosława i Przecława Pogorzelów z elity Henryka I Brodatego i Henryka II
Pobożnego
19
. Do tego znaczącego, rodowego grona należy wymienić Gerla-
cha, syna Przecława i brata Mroczka z Pogorzelów, proboszcza kapituły wro-
cławskiej i lubuskiej, notariusza książęcego i doradcę Bolesława Rogatki
20
. Do
grupy rządzącej Władysława salzburskiego należał Eliasz Pogorzela z Michało-
wa, kanonik kapituły wrocławskiej (1288–1305), uprzednio kapelan księcia
21
.
W wielu
źródłach
spotykamy ponadto następujące osoby: Janusz z Pogorzelów,
archidiakon kapituły wrocławskiej (1220–1227), Michał Pogorzela z Micha-
łowa,
kanonik (1293–1305), Bogusz Pogorzela z Michałowa, także kanonik
wrocławskiej kapituły katedralnej (1295–1305), jak również Wincenty z Pogo-
rzelów, prepozyt klasztoru kamienieckiego, a później opat kanoników regular-
nych z wrocławskiego Piasku
22
.
Od początku swych rządów biskup Wawrzyniec był na ogół w dobrych re-
lacjach z arcybiskupem Henrykiem Kietliczem, który od roku 1206 prowadził
wielki spór z Władysławem Laskonogim
23
. Arcybiskup zarzucił Laskonogiemu
rzekomo niezgodne z obowiązującym prawem zagarnięcie przez niego dóbr po
zmarłym wcześniej biskupie. O tym fakcie dowiadujemy się z pisma papieża
Innocentego III z 4 stycznia 1207 r., w którym to papież zwrócił się do księ-
cia, wytykając mu,
że
„facultates
universas cuiusdam episkopi decedentis a te
invasas restituere denegasti”
24
. Papież nie wymienił tutaj o którego biskupa ma-
jątek chodziło w tej sprawie. Prawdopodobnie dotyczyło to zagarnięcia dóbr
biskupa poznańskiego Mrokoty, który zmarł w roku 1196. Biskup Wawrzyniec
zaistniał w tym sporze jako
świadek
tego kompromisowego zakończenia.
Pod koniec roku 1208 Henryk Kietlicz zagościł po raz drugi na
Śląsku.
Obecność nie była przypadkowa. Książę Henryk Brodaty zaprosił zwaśnione
K. DOLA, dz. cyt., s. 62.
P BRETSCHNEIDER, dz. cyt., s. 6; K. EISTERT,
Beiträge zur Genealogie d. Bres-
.
lauer Bischofs Preczlaus von Pogarell (1299-1376),
„Archiv für schlesische Kirchenge-
schichte” 20(1962), s. 230n.
20
P BRETSCHNEIDER, dz. cyt., s. 4n.; R. S
AMULSKI
,
Untersuchungen über d. persön-
.
liche Zusammensetzung d. Breslauer Domkapitels im Mittelalter, bis zum Tode d. Bischofs
Nanker,
cz. 1, Weimar 1940, s. 22n.; K. EISTERT, dz. cyt., s. 243n; K. MALECZYŃSKI,
Zarys dyplomatyki polskiej wieków
średnich,
cz. 1, Wrocław 1951, s. 196 i n.
21
Zob. J. MULARCZYK,
Władza książęca na
Śląsku
w XIII wieku,
Wrocław 1984,
s. 101.
22
KDŚ, t. III, nr 311, 312. Zob. A. MAŁECKI,
Studia heraldyczne,
t. II, Lwów 1890,
s. 203; P BRETSCHNEIDER, dz. cyt., s. 4n.; R. SAMULSKI, dz. cyt., s. 29n.; T. SILNICKI,
.
dz. cyt., s. 370n.; K. EISTERT, dz. cyt., s. 230n.
23
W ABRAHAM,
Pierwszy spór kościelno-polityczny w Polsce,
Rozprawy Akademii
.
Umiejętności Wydział Historyczno-Filozoficzny 32(1895), 14 n.; J. UMIŃSKI,
Henryk
arcybiskup gnieźnieński, zwany Kietliczem 1199-1219,
Lublin 1926, s. 25 n.; R. Grodecki,
O charakterystykę Kietlicza,
„Kwartalnik Historyczny” 1930, nr 44, s. 21 n.
24
KDW t. I, nr 42.
,
18
19
Kościelna działalność wrocławskiego biskupa Wawrzyńca w latach 1208–1232
25
strony do Głogowa na dzień Bożego Narodzenia
25
. Bezpośrednim powodem
tego zebrania była uroczystość chrzcin syna Henryka Brodatego: „autem
est
hoc in Glagou in natali domini, tempore quo baptizavit dux Wladizlaus
fi
lium
Henrici ducis”
26
. Wymienionym tutaj ojcem chrzestnym był z pewnością Wła-
dysław Laskonogi
27
. Pośród
świadków
tego wydarzenia znajdowały się takie
osobistości: wielkopolscy książęta Laskonogi i Odonic, książę
śląski
Henryk
Brodaty wraz z
żoną
Jadwigą, najstarszym synem Konradem oraz młodszym
Henrykiem, Adelajda
żona
Dypolda II wraz z synem Dypoldem-Borzywojem
28
,
Łucja żona
Laskonogiego, a także przedstawiciele Kościoła polskiego: arcy-
biskup Henryk Kietlicz, biskup poznański Arnold, wrocławski Wawrzyniec,
lubuski Wawrzyniec, opat lubiąski Gunter. Z innych osób licznie zebranych
w Głogowie mamy poświadczoną obecność także: kanclerza Laskonogiego
Wincentego, jego brata Sędziwoja, wojskiego kaliskiego Dzierżykraja oraz kil-
ku wyższych urzędników
śląskich.
Pojawienie się w Głogowie tylu ważnych
osób, po części skłóconych, nie było spowodowane jedynie chęcią uczestnicze-
nia w rodzinnej uroczystości wrocławskiego księcia, ale to chrzciny posłużyły
za dogodną okazję do spotkania i zawarcia ugody między walczącymi strona-
mi
29
.
Źródła
milczą na temat kompromisowej formuły porozumienia. Domy-
ślamy
się jednak, iż zebrano się wtedy w celu uregulowania stosunków między
metropolitą i Laskonogim oraz zawarcia rozejmu między obu wielkopolskimi
książętami. Zapewne po tym fakcie, Henryk Kietlicz, korzystając z papieskich
uprawnień, zdjął z księcia Laskonogiego i jego stronników ekskomunikę, a ten
w zamian zgodził się na powrót arcybiskupa do Gniezna
30
.
Niewątpliwie biskup Wawrzyniec należał do stronników reformy Kościoła
w Polsce, jaką arcybiskup Henryk Kietlicz zaczął wprowadzać w
życie,
z wła-
ściwą
sobie energią i bezwzględnością. Faktem jest, iż prądy reformatorskie
zostały zapoczątkowane w Kościele powszechnym w XI w. przez papieży Le-
ona IX i Grzegorza VII. Trzeba było całego stulecia, aby dotarły do Polski.
O spotkaniu czołowych przedstawicieli obu antagonistycznych stronnictw w Gło-
gowie 25 grudnia dowiadujemy się z dwóch dokumentów Władysława Donica. SUB, t. I,
nr 117, 116; KDW t. I, nr 65, 65;
Kodeks Dyplomatyczny
Śląska
(dalej KDS), t. I, Wro-
,
cław 1956, nr 132, 133; J. UMIŃSKI,
Henryk arcybiskup gnieźnieński zwany Kietliczem
1199–1219,
Lublin 1926, s. 6; B. Zientara, dz. cyt., s. 155.
26
SUB, t. I, nr 116.
27
Księżna Bogusława z Czech wraz z księżną
Łucją
z Kalisza były matkami chrzestny-
mi. A. KNOBLICH,
Herzogin Anna von Schlesien 1204–1265,
Breslau 1865, s. 8.
28
Na temat rodu, zob. K. JASIŃSKI,
Studia nad genealogią czeskich Dypoldowiców,
„Sobótka” 36(1981), s. 67.
29
J. UMIŃSKI (Henryk
arcybiskup),
na s. 69, przyp. 4, twierdzi,
że
zjazd ten miał
czysto towarzyski charakter, argumentując,
że
gdyby przyświecały mu cele polityczne, to
Odonic w swych dokumentach zamieściłby inną datację, na przykład:
tempore quo recon-
ciliavit se archiepiscopus duci Wladislao.
30
W BARAN-KOZŁOWSKI, dz. cyt., s. 132–133.
.
25

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin