Zapis_windykacyjny_gospodarstwa_rolnego_e_1fs3.pdf

(668 KB) Pobierz

Rozdział I. Miejsce zapisu

windykacyjnego w polskim

prawie spadkowym

§ 1. Wprowadzenie

Zaistniałe zmiany w życiu społeczno-gospodarczym w Polsce, które do-

konały się po 1989 r. spowodowały, że zaczęto poszukiwać nowych rozwią-

zań prawnych, które pozwoliłyby na pełniejsze urzeczywistnienie woli testa-

tora oraz które umożliwiłyby spadkodawcom bezpośrednie przekazanie kon-

kretnych składników swojego majątku poszczególnym osobom

. W doktrynie

niejednokrotnie prezentowane było stanowisko, iż zasada swobody testowania

nie była właściwie wypełniania, a zasada sukcesji uniwersalnej nie zapewniała

w wystarczającym stopniu realizacji woli testatora

. Trudność odzwierciedle-

nia rzeczywistej intencji spadkodawcy wynikała z braku odpowiednich na-

rzędzi prawnych, które pozwalałyby na otrzymanie przez poszczególne osoby

konkretnych składników majątkowych. Podnoszono, że obowiązujące prze-

pisy były dalekie od społecznych oczekiwań i przestały odpowiadać wymogom

współczesnego obrotu prawnego. Ponadto rozwój gospodarczy społeczeństwa

oraz wzrost zamożności uzasadniał zmianę sposobu realizacji ochrony jego

interesów majątkowych. Przy okazji dyskusji nad kształtem przepisów pol-

skiego prawa spadkowego wskazywano na konieczność ustalenia odpowied-

niego zakresu dyspozycji prowadzących do rozrządzenia majątkiem na wypa-

dek śmierci, mając jednak na względzie to, że wszelkie rozwiązania legislacyjne

powinny uwzględniać nie tylko realne potrzeby społeczne, ale i pozostawać

Zob.

T. Mróz,

O potrzebie i kierunkach zmian przepisów prawa spadkowego, PS 2008, Nr 1,

s. 81 i n.

Zob. m.in.:

T. Felski,

Wpływ woli testatora na sposób podziału majątku spadkowego,

Pal. 1994, z. 12, s. 5;

M. Niedośpiał,

Zasadnicze rozrządzenia testamentowe, SP 1997, z. 2, s. 70;

J. Biernat,

Z problematyki tzw. testamentu działowego w polskim prawie spadkowym, PS 2005,

Nr 4, s. 48.

Rozdział I. Miejsce zapisu windykacyjnego w polskim...

w zgodzie z naczelnymi zasadami prawa spadkowego. W ramach tych dysput

rozważano wprowadzenie dwóch rozwiązań, a mianowicie darowizny

mortis

causa

oraz zapisu windykacyjnego. Ostatecznie zdecydowano się na wprowa-

dzenie instytucji zapisu windykacyjnego, co zostało określone przez doktrynę

mianem rewolucji sięgającej znacznie głębiej niż poprzednia zmiana dokonana

w prawie spadkowym w 2008 r.

Nie zakończyło to jednak prac nad darowi-

zną na wypadek śmierci, która ostatecznie nie znalazła się we wprowadzonej

regulacji, pomimo wcześniejszego uwzględnienia jej w projekcie nowelizacji

Powyższe wskazuje na zasadność przybliżenia w tym miejscu poglądów

prezentowanych zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników wprowadze-

nia do prawa polskiego instytucji zapisu windykacyjnego. Pozwoli to z jednej

strony na zdiagnozowanie obaw, które do 2011 r. hamowały proces wprowa-

dzenia instytucji zapisu o skutku rzeczowym do prawa spadkowego. Z drugiej

strony zobrazuje motywy, które przyświecały zwolennikom podjęcia prac le-

gislacyjnych zmierzających do przyjęcia tej instytucji, a także prezentowane

przez nich pomysły rozwiązania sygnalizowanych problemów odnośnie do

kształtu instytucji, jak również komunikowane oczekiwania. Na tej kanwie

oraz na podstawie badań zawartych w kolejnych rozdziałach, a odnoszących

się do kwestii szczegółowych związanych z wprowadzoną do prawa polskiego

instytucją zapisu windykacyjnego oraz obserwacji jej praktycznego funkcjo-

nowania w prawie polskim, będzie można podjąć próbę oceny realizacji po-

kładanych w niej nadziei i sformułować wnioski końcowe.

Warto również poczynić stosowne uwagi odnoszące się do instytucji daro-

wizny

mortis causa

służącej planowaniu losów majątku na wypadek śmierci,

a której wprowadzenie rozważano równocześnie z zapisem windykacyjnym.

Zasadne jest również, by w rozdziale traktującym o miejscu zapisu win-

dykacyjnego w polskim prawie spadkowym znalazły się rozważania związane

z funkcjami zapisu o skutku rzeczowym, jak również uwagi dotyczące nomen-

klatury użytej do określenia przywołanej instytucji w regulacjach wprowadzo-

nych do KC. Omówiona zostanie także kwestia charakteru prawnego zapisu

windykacyjnego. Powyższa analiza będzie stanowiła doskonałe preludium do

rozwinięcia kwestii szczegółowych.

Wprowadzone wtedy zmiany dotyczyły dziedziczenia ustawowego.

Projekty ustaw zawarte w Drukach sejmowych VI kadencji Nr 3018 (zapis windykacyjny)

i Nr 2116 (darowizna na wypadek śmierci) rozpatrywane były wspólnie.

Kup książkę

§ 2. Wprowadzenie zapisu windykacyjnego do...

§ 2. Wprowadzenie zapisu windykacyjnego

do polskiego prawa spadkowego

Celem wstępu należy syntetycznie przybliżyć mechanizmy, które mógł wy-

korzystać spadkodawca, aby rozrządzić posiadanym majątkiem na wypadek

śmierci zanim do polskiego prawa spadkowego została wprowadzona insty-

tucja zapisu windykacyjnego. Jest to szczególnie istotne, gdyż na tym tle za-

częły się krystalizować pomysły o poszerzeniu katalogu dostępnych spadko-

dawcy instytucji pozwalających na jak najpełniejszą realizację jego woli w za-

kresie rozdysponowania na wypadek śmierci zgromadzonym przez całe życie

majątkiem. Wstępne propozycje i przemyślenia przedstawicieli doktryny przy-

jęły później kształt realnych rozwiązań, których emanacją były rozpatrywane

projekty ustaw zawartych w Drukach sejmowych: Nr 3018 dotyczącym zapisu

windykacyjnego oraz Nr 2116 dotyczącym darowizny na wypadek śmierci.

Polskie prawo spadkowe przez lata charakteryzowało się względną stabil-

nością. Na mocy obowiązujących rozwiązań prawnych testator nie mógł sku-

tecznie przesądzić o nabyciu z chwilą jego śmierci przez wskazaną przez niego

osobę konkretnego składnika należącego do niego majątku

. Nie mógł rów-

nież zadecydować o sposobie podziału majątku spadkowego pomiędzy kilku

spadkobierców

. Wynikało to z przyjętej przez polskie prawo spadkowe za-

sady sukcesji uniwersalnej, która obowiązywała nawet wtedy, gdy testator prze-

znaczył poszczególnym spadkobiercom konkretne składniki swojego majątku.

W obecnie obowiązujących regulacjach normatywnych nie sposób odnaleźć

bowiem przepisu o charakterze postulatywnym, na kształt art. 152 § 3 Post-

SpD. Na jego mocy przy układaniu sched spadkowych należało w miarę moż-

liwości dążyć do tego, aby była uszanowana wola spadkodawcy wyrażona w te-

stamencie.

Jednak testator mógł rozrządzić określonymi przedmiotami znajdującymi się na terenie

Polski ze skutkiem rzeczowym przy zastosowaniu reguł kolizyjnych prawa prywatnego międzyna-

rodowego. Warunkiem było, by prawo obce znajdujące zastosowanie w konkretnej sprawie znało

zapis windykacyjny.

Zob.

J. Górecki,

Zapis windykacyjny – uwagi, s. 129. W orzecznictwie przyjmuje się, że jedną

z okoliczności mających wpływ na sposób podziału majątku spadkowego w dziale spadku jest

wola testatora. Prowadzi to jednak do konstatacji, że wola spadkodawcy jest tylko jedną z wielu

okoliczności uwzględnianych przez sąd przy dziale spadku. Może okazać się, że na tle konkretnego

stanu faktycznego nie będzie miała wpływu na orzeczenie sądu. Zob. Uzasadnienie postanowienia

SN z 3.10.1980 r., III CRN 180/80, OSNCP 1981, Nr 2–3, poz. 45.

Kup książkę

Rozdział I. Miejsce zapisu windykacyjnego w polskim...

Powodowało to, że jeżeli testator przeznaczył synowi A gospodarstwo

rolne, natomiast córce B samochód, wtedy spadkobiercy i tak nabywali wszyst-

kie wchodzące do spadku przedmioty majątkowe, a udział każdego z nich za-

równo w całości masy majątkowej, jak i w poszczególnych składnikach tego

majątku, był określony przy pomocy ułamka. Sąd orzekał natomiast nabycie

majątku spadkowego w udziałach przypadających poszczególnym spadkobier-

com. Warto także nadmienić, że wbrew powszechnemu przekonaniu, zawarcie

przez testatora w testamencie notarialnym stwierdzenia: „zapisuję mojej córce

A należącą do mnie kamienicę” nie powodowało, że z chwilą śmierci córka

stawała się właścicielką owej kamienicy. Takie rozrządzenie wywoływało jedy-

nie taki skutek, że po stronie córki A powstawało z chwilą otwarcia spadku

roszczenie o przeniesienie własności kamienicy.

Warto także zauważyć, że w sytuacji, gdy majątek spadkowy dziedziczy

kilku spadkobierców, przeprowadzają oni postępowanie o stwierdzenie naby-

cia spadku, a następnie dział spadku, aby ustalić, któremu z nich przypadną

na własność konkretne składniki majątku spadkodawcy. Jeżeli nie są przy tym

zgodni, postępowanie może trwać wiele lat, co z kolei bywa niezwykle nie-

korzystnie dla losów dziedziczonego gospodarstwa rolnego czy przedsiębior-

stwa. Często takim sytuacjom towarzyszą komplikacje na tle bieżącego za-

rządu, działalności, produkcji, kwestii fiskalnych czy wypłaty wynagrodzeń,

a także w zakresie kluczowych decyzji dotyczących przyszłości gospodarstwa

lub przedsiębiorstwa, np. wieloletnich inwestycji, rozwoju czy ubiegania się

o dofinansowania. W efekcie wszystko to może doprowadzić do zmniejszenia

produktywności spadkowego gospodarstwa rolnego, przestojów w działalno-

ści, niewykorzystania szans na rozwój oraz zadłużenia. Niektóre z negatyw-

nych skutków mogą być nieodwracalne.

Warto także podnieść, że skutki, które są następstwem zasady sukcesji uni-

wersalnej, mogą być bardzo niejasne i nieintuicyjne dla osoby, która w testa-

mencie chce podzielić swój majątek w sposób uznany przez siebie za najod-

powiedniejszy

. Dotychczasowa autonomia woli obejmowała możliwość de-

cydowania jedynie o losach oznaczonych za pomocą ułamka części spadku.

Brak realnej możliwości przeznaczenia konkretnej osobie konkretnego skład-

Jak podaje

T. Felski:

„Abstrakcyjne wyobrażenie spadku jako pewnej całości prawnej (uni-

versitas iuris),

którą można podzielić na idealne części, przyznając je poszczególnym spadkobier-

com, obca jest jednak mentalności przeciętnego testatora. Pragnie on z reguły przekazać spadko-

biercom konkretne przedmioty i prawa majątkowe, z czym wiąże się subiektywna ocean zarówno

wartości danego składnika spadku, jak i potrzeb spadkobierców”. Zob.

T. Felski,

Wpływ woli, s. 5.

Kup książkę

§ 2. Wprowadzenie zapisu windykacyjnego do...

nika należącego do majątku spadkodawcy oraz brak wpływu na dział spadku

niewątpliwie osłabiają zasadę swobody testowania.

Okazuje się również, że powyższych problemów nie rozwiązuje możliwość

dokonania w testamencie zapisu zwykłego. Zapis taki wywołuje tylko skutki

obligacyjne, co oznacza, że zapisobierca staje się jedynie wierzycielem spadku.

Zapis zwykły odsuwa w czasie uzyskanie zapisanej korzyści i wymaga podję-

cia przez zapisobiercę dodatkowych czynności

. Ponadto warto wskazać, że

wierzytelność z tytułu zapisu zwykłego jest dość słaba

. Przyjmuje się bo-

wiem, że wierzytelność o wykonanie zapisu zwykłego powinna być zrealizo-

wana dopiero po spłaceniu długów spadkowych, a także zachowków

. Na

mocy art. 1033 KC odpowiedzialność za zapisy zwykłe jest natomiast zawsze

ograniczona do wysokości stanu czynnego spadku. Odpowiedzialność ta ulega

dalszym ograniczeniom, jeżeli spadkobierca jest uprawniony do zachowku,

bowiem na mocy art. 998 KC odpowiada on za zapisy tylko do wysokości

nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi pod-

stawę do obliczenia należnego mu zachowku. Nie można również zapominać

o regulacji zawartej w art. 1003 KC, który pozwala spadkobiercom obowiąza-

nym do zaspokojenia roszczenia z zachowku na stosunkowe zmniejszenie za-

pisów. To jeszcze nie koniec argumentów świadczących o tym, że wierzytel-

ność o wykonanie zapisu zwykłego może doznać licznych ograniczeń. Na mocy

art. 1067 § 2 KC, w sytuacji gdy wykonanie zapisu zwykłego prowadziłoby

do podziału gospodarstwa rolnego lub wkładu gruntowego w Rolniczej Spół-

dzielni Produkcyjnej, sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej,

spadkobierca zobowiązany do wykonania zapisu może żądać zamiany przed-

miotu zapisu na świadczenie pieniężne. Instytucja zapisu zwykłego na mocy

art. 59 KC chroni zapisobiercę przed rozporządzeniem zapisanym przedmio-

tem przez spadkobierców, jedynie poprzez przyznanie mu możliwości wystą-

pienia przeciwko spadkobiercom o ubezskutecznienie umowy rozporządzają-

cej takim przedmiotem. Na koniec warto dodać, że roszczenie o wykonanie

zapisu zwykłego przedawnia się z upływem lat 5 od dnia wymagalności zapisu.

Zob.

J. Górecki,

Zapis windykacyjny – uwagi, s. 132.

Zob.

P. Księżak,

Zapis windykacyjny, s. 32.

Ibidem,

s. 32, przyp. 63.

Kup książkę

Plik z chomika:

Faficzek-10

Zapis_windykacyjny_gospodarstwa_rolnego_e_1fs3.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: