Aksjologia_prawa_cywilnego_i_cywilnoprawna_ochrona_dobr_e_1gps.pdf

(575 KB) Pobierz
Mateusz Grochowski
1
Rozdział 1.
Słuszność a autonomia woli – uwagi
o nieoczywistej relacji
2
§ 1. Słuszność a autonomia w prawie umów – pole problemów
I. Słuszność a regulacja umowy
Jedną z najbardziej charakterystycznych i swoistych cech koncepcji pra-
wa umów jest jego silne i bezpośrednie otwarcie na argumenty aksjologicz-
ne. W tradycji sięgającej korzeniami XIX-wiecznych europejskich kodyfikacji
(a pośrednio prawa rzymskiego), regulacje tworzone w sferze prawa umów są
postrzegane przede wszystkim jako instrument towarzyszący stronom przy
zawieraniu umowy, mający wspomagać je w prawidłowym przełożeniu swojej
woli na treść składanych oświadczeń oraz zapewniać operatywność umowom
już zawartym
3
. Celowi temu służyć ma także silne nasycenie prawa umów
elementami aksjologicznymi – zarówno na poziomie konstrukcji prawnych
(zwłaszcza przez sięganie do klauzul generalnych), jak i przez częste stosowa-
nie, wprost lub
implicite,
argumentacji słusznościowej w orzecznictwie. Pozwala
to, z jednej strony, na zapewnienie elastyczności prawu umów, jako instrumen-
towi wspomagania obrotu. Z drugiej strony, rozwiązanie to służy także zapew-
Doktor nauk prawnych, LL.M. (Yale), adiunkt w Instytucie Nauk Prawnych PAN, Max We-
ber Fellow na European University Institute we Florencji, Członek Biura Studiów i Analiz
Sądu Najwyższego, Affiliated Fellow w Information Society Project, Yale Law School; ORCID:
0000-0001-5013-4830.
2
Tekst został oparty na wynikach projektu badawczego realizowanego w ramach grantu Naro-
dowego Centrum Nauki Nr UMO-2016/20/S/H/HS5/00458.
3
Ogólniej o roli państwa jako podmiotu zapewniającego swobodne funkcjonowanie mechani-
zmów rynkowych (i pozorności opozycji państwo-rynek) por. m.in.
D. Satz,
Why Some Things
Should not be for Sale. The Moral Limits of Markets, Oxford 2010, s. 15–17.
1
Grochowski
3
Część I. Aksjologia prawa cywilnego
nieniu zgodności między prawem umów i pozaprawnymi systemami norm
funkcjonującymi w społeczeństwie, w którego naturalnym otoczeniu strony
realizują swoją autonomię.
Pytanie o relację między słusznością i autonomią stron dotyka pytania
o obowiązki, jakie posiada państwo, działające przez władzę ustawodawczą
i sądowniczą, wobec umowy: czy jest nim jedynie określenie warunków brze-
gowych, jakie musi ona spełnić, by mogła być egzekwowana, czy też sięga ona
dalej – wprowadzając szeroko rozumianą funkcjonalność (w sensie ekonomicz-
nym, społecznym i etycznym) zawieranym kontraktom. Wraz z odchodzeniem
prawa umów od XIX-wiecznego leseferystycznego paradygmatu, słuszność,
rozumiana początkowo przede wszystkim jako instrument zapewnienia eko-
nomicznej ekwiwalentności spełnianych świadczeń, zaczęła stopniowo zyski-
wać na znaczeniu jako kryterium i uzasadnienie dla różnorodnych działań,
służących równoważeniu ogólnej pozycji kontraktowej stron i nasycania prawa
umów wartościami o kolektywnym charakterze
4
. W ten sposób rozumowania
słusznościowe stały się ogólną konceptualną ramą dla rozwoju szczególnej re-
gulacji umów o pracę, następnie zaś idei ochrony innych, nieprofesjonalnych
uczestników obrotu (obecnie realizowanej przede wszystkim w prawie konsu-
menckim i na gruncie niektórych umów obustronnie profesjonalnych).
W konsekwencji, prawo umów zakłada szczególny kształt relacji mię-
dzy państwem i autonomią uczestników obrotu. Współczesne prawo polskie
dość czytelnie wpisuje się w powszechną w Europie kontynentalnej tradycję
„umiarkowanego paternalizmu”, stosunkowo przychylnie patrzącą na przy-
padki bezpośredniej ingerencji w treść stosunków umownych, równocześnie
jednak traktującą autonomię woli jako fundament koncepcji prawa umów. Pro-
wadzi to do dość oczywistych napięć, rozgrywających się w znacznej mierze na
płaszczyźnie argumentów słusznościowych. W tym sensie słuszność stanowi
tło i uzasadnienie większości instytucji prawa umów – zarówno z perspektywy
ich tworzenia, jak i stosowania
5
. Z tego punktu widzenia, słuszność jest więc
nie tylko zasadą czy wartością prawa umów, ale także jego fundamentalną ramą
na poziomie aksjologicznym i konceptualnym
6
.
O historycznych korzeniach tego zjawiska w prawie polskim por. np.
M. Derek,
Indywidu-
alizm czy socjologizm? Zasada swobody umów w projektach polskiego kodeksu zobowiązań
z 1933 roku na tle porównawczym, CPH 2015, Nr 2, s. 173–180 oraz
passim.
5
Bezpośrednim sposobem otwarcia systemu prawa na argumentację słusznościową są klauzule
generalne oraz inne zwroty niedookreślone. Argumentacja słusznościowa występuje jednak tak-
że jako legislacyjne uzasadnienie określonych instytucji i przepisów (zwłaszcza mających na celu
ochronę jednej ze stron umowy) i argument w interpretacji prawa – por. szerzej m.in. J. Wró-
blewski,
Słuszność w systemie prawa polskiego, RPEiS 1970, Nr 1, s. 103–107.
6
O takiej roli słuszności oraz pokrewnych wartości w prawie umów por.
D. Markovits,
Good
Faith as Contract’s Core Value, w: Philosophical Foundations of Contract Law (red.
G. Klass,
G. Letsas, P. Saprai),
Oxford 2014; na gruncie prawa polskiego podobnie
T. Pajor,
Kilka uwag
o roli ocen etycznych w prawie cywilnym, Ann-EŻG 2009, Nr 2, s. 139.
4
4
Grochowski
Kup książkę
Rozdział 1. Słuszność a autonomia woli – uwagi o nieoczywistej relacji
II. Granice pojęcia słuszności
Problem słuszności w prawie umów jest ze swojej istoty trudno uchwytny
na poziomie teoretycznym. Jest on odnoszony zazwyczaj do wartości powią-
zanych z indywidualnymi interesami stron – niekiedy z rozszerzeniem na inne
osoby, na których sytuację ma wpływ dana umowa
7
. Tak rozumiana słuszność
traktowana jest zwykle jako synonim sprawiedliwości
8
(ujmowanej najczęściej
wyrównawczo), a w każdym razie jako jej bardziej szczegółowy rezultat i kon-
kretyzacja
9
. Związek ten w najbardziej wyraźny sposób jest dostrzegalny na
gruncie klasycznego problemu słuszności w prawie umów, jakim jest równo-
waga świadczeń i ryzyk
10
.
Równocześnie, wiele problemów tradycyjnie zaliczanych do sfery spra-
wiedliwości – zwłaszcza odwołujących się do wartości i interesów kolektyw-
nych – leży poza zakresem słuszności, rozumianej jako właściwości partyku-
larnej relacji między autonomicznymi jednostkami i określającej jej „brzegowy”
standard
11
. Dotyczy to zwłaszcza pytania o relację między słusznością i spra-
wiedliwością dystrybutywną. Z założenia elementy rozdzielcze, nie zaś jedynie
wyrównawcze, występują w prawie umów jedynie ubocznie, przede wszystkim
jako dodatkowy rezultat działania wyspecjalizowanych instrumentów praw-
nych (zwykle o charakterze ochronnym)
12
. W konsekwencji, z istoty rzeczy
nie powinny być one brane pod uwagę jako element słuszności w opisanym
wyżej rozumieniu, które wydaje się dominować na gruncie prawa kontraktów.
Orzecznictwo częściowo przeczy jednak temu założeniu – jak będzie jeszcze
mowa, sięgając do argumentacji opartej (wprost lub
implicite)
na słuszności,
także aby osiągnąć cele o wyraźnie dystrybutywnym charakterze.
Podobny brak precyzyjnych granic dotyczy także słuszności i argumenta-
cji ekonomicznej
13
. Prawo umów jest ze swojej istoty prawem wymiany, pozwa-
Za ilustrację tego podejścia służyć może m.in. wyr. SN z 2.10.2003 r., V CK 241/02, Legalis,
utożsamiający zasady współżycia społecznego na gruncie art. 56 i 65 § 1 KC z zasadami rzetel-
ności i lojalności w stosunku do partnera umowy.
8
Por. m.in.
M. Safjan,
w: System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna (red.
M. Safjan),
Warszawa 2012, s. 353–356. Jak pokazują omawiane niżej przykłady, sposób ujmo-
wania słuszności w polskim prawie umów wykazuje przy tym przewagę elementów sprawiedli-
wości materialnej nad proceduralną (choć ich pełne rozdzielenie nie jest z istoty rzeczy możliwe
– por.
W. Sadurski,
Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988, s. 82–86).
9
Por. m.in.
H. Piętka,
Słuszność w teorji i praktyce, Warszawa 1929, s. 219–225.
10
Por. np.
A. Fermus-Bobowiec, I. Szpringer,
Z problematyki „iustum pretium” – normatywne
odzwierciedlenie idei słuszności w prawie, SIL 2011, Nr 15, s. 83–99.
11
O kolektywnym charakterze wartości stojących za słusznościowymi ingerencjami sądu
w treść umowy por. np.
M. Pargendler,
The Role of the State in Contract Law: The Common-
-Civil Law Divide, Yale Journal of International Law 2018, Nr 1, s. 150, 153.
12
Por. m.in.
A. Bagchi,
Distributive Justice and Contract, w: Philosophical Foundations of Con-
tract Law (red.
G. Klass, G. Letsas, P. Saprai),
Oxford 2014.
13
Szersze umówienie relacji słuszności i wartości ekonomicznych w prawie prywatnym zdecy-
dowanie przekraczałoby ramy tego tekstu. Tytułem przykładu por.
L. Kaplov, S. Shavell,
Fairness
7
Grochowski
Kup książkę
5
Część I. Aksjologia prawa cywilnego
lającym na dokonywanie przesunięć majątkowych lub na zapewnianie dostępu
do cudzego majątku (jak ma to miejsce w wypadku umów o korzystanie z rze-
czy). W konsekwencji, prawo to jest ściśle związane z ekonomicznymi realiami,
w których ma miejsce transakcja, służąc realizacji konkretnych interesów eko-
nomicznych
14
. We wszystkich tych wypadkach podstawowym i nadrzędnym
celem umowy pozostaje doprowadzenie do rezultatów efektywnych ekono-
micznie, a więc do takiej alokacji określonego dobra, która przyznawałaby je
osobie, dla której ma ono największą wartość, przy równocześnie możliwie
najniższym poziomie kosztów transakcyjnych. W orzecznictwie tak rozumia-
na argumentacja ekonomiczna także bardzo często nakłada się na argumenty
słusznościowe. Dotyczy to m.in. spraw związanych z ekwiwalentnością świad-
czenia – ze swojej istoty mającego zarówno wyraźny wymiar ekonomiczny (za-
chwianie efektywności umowy), jak i aksjologiczny (sprzeczność ze słusznością
kontraktową)
15
. Na gruncie szczegółowych problemów, oba argumenty bywają
często stosowane równolegle lub wręcz utożsamiane ze sobą.
III. Ramy prawne
Ogólne ramy stosunku między słusznością i autonomią stron w polskim
prawie umów opierają się na dwóch grupach przepisów. Pierwsza określa tę
relację od strony pozytywnej, wskazując kryteria, według których słuszność
i inne argumenty aksjologiczne mogą zostać wprowadzone jako źródło treści
stosunku prawnego (art. 56 i 354 KC) lub jako kryterium pozwalające na jej
ustalenie (art. 65 KC). Druga grupa przepisów traktuje słuszność jako kryte-
rium negatywne, pozwalające na ograniczenie autonomii stron tam, gdzie jej
przejaw (w postaci zawarcia określonej umowy) byłby sprzeczny z podstawową
aksjologią społeczną. Do grupy tej należą przede wszystkim art. 58, 353
1
, 385
1
i 388 KC, a także – na innym poziomie konstrukcji systemu prawa – art. 5 KC.
Obie grupy regulacji pozostają więc w bliskiej korelacji, w założeniu ma-
jąc stanowić kompleksowy system, pozwalający na doprowadzenie konkretnej
umowy do stanu zgodnego z wymaganiami słuszności. Choć wszystkie oma-
wiane wyżej przepisy odsyłają do słuszności (przez klauzulę zasad współżycia
społecznego), w istocie rzeczy przypisują jednak temu kryterium nieco inne
znaczenie. Po pierwsze, ustawodawca sięga do tego pojęcia jako do szeroko
rozumianego kryterium interpretacyjnego. Traktuje je jako czynnik obiekty-
Versus Welfare, Harvard Law Review 2001, Nr 4, oraz
K. Mathis,
Efficiency Instead of Justice?
Searching for the Philosophical Foundations of the Economic Analysis of Law, New York 2009.
14
Nie zawsze muszą wiązać się z udziałem w obrocie rynkowym – umowy służą także realiza-
cji interesów ekonomicznych na innych płaszczyznach (np. w relacjach rodzinnych czy innych
stosunkach społecznych, które nie wiążą się wprost z wymianą rynkową) – por. m.in.
H. Dagan,
M. Heller,
The Choice Theory of Contracts, Cambridge 2017, s. 7–9.
15
Por. np. wyr. SN z 8.7.2016 r., I CSK 570/15, OSP 2017, Nr 11, poz. 97.
6
Grochowski
Kup książkę
Rozdział 1. Słuszność a autonomia woli – uwagi o nieoczywistej relacji
wizujący sens oświadczenia i pozwalający na przypisanie mu treści odpowia-
dającej etycznym konwencjom funkcjonującym w społeczeństwie (art. 56, 65
i 354 KC). W nieco inny sposób natomiast słuszność jest rozumiana na gruncie
przepisów o działaniu sankcyjnym, które ograniczają zakres autonomii wów-
czas, gdy strony dały już jej wyraz, zawierając umowę. W tym wypadku może
ona chronić społeczne oczekiwania co do treści stosunku prawnego, przede
wszystkim jednak, pozwala na eliminowanie przejawów korzystania z autono-
mii, które nie dają się pogodzić z przekonaniami etycznymi funkcjonującymi
w społeczeństwie (gdy zarazem nie jest możliwe przywrócenie tej zgodności na
podstawie przepisów odsyłających do słuszności w sposób pozytywny).
System tworzony przez omawiane instrumenty posiada przy tym czytel-
nego adresata: sądy, mające możliwość stosowania i wypełnienia
ad casum
tre-
ścią klauzul generalnych, na których został oparty każdy z tych przepisów. Wy-
raźnie wskazuje to tym samym na wyjściowy układ relacji między autonomią
woli i ingerencją państwa, jaką zakłada polskie prawo umów. Dopuszcza ono
dość poważny zakres ingerencji sądu w relację stron, nie tylko przez kontrolę
jej treści, lecz także przez określanie sposobu rozumienia jej poszczególnych
elementów. Równocześnie, przepisy te ze swojej istoty stwarzają jedynie narzę-
dzie, możliwe do wykorzystania w konkretnych sytuacjach, którego stosowanie
– oraz skutki, do jakich ono prowadzi – uzależniane są od znacznie głębszych
(i niekiedy nie w pełni uświadomionych) przekonań, co do sposobu rozumienia
słuszności oraz roli państwa w kształtowaniu mechanizmów rynkowych.
§ 2. Słuszność a autonomia woli – problem metodologii
Mówiąc o relacji między skutkami czynności prawnych i słusznością,
można przyjąć dwie perspektywy. Po pierwsze, można do niej podchodzić od
strony założeń – starając się zrozumieć, czym jest słuszność w prawie umów
i w jakich granicach może ona współkształtować skutki, które wynikają z woli
stron, lub wolę tę zastępować. Po drugie, na problem można patrzeć z per-
spektywy jego funkcjonowania w praktyce – przede wszystkim sposobu, w jaki
problem słuszności jest traktowany na poziomie poszczególnych spraw, jak
rozumiane jest to pojęcie i za pomocą jakich instrumentów wprowadza się je
do prawa umów. W pierwszym ujęciu słuszność jest problemem określonym
z góry i wymagającym jedynie odkrycia na gruncie konkretnej relacji; w drugim
– kształtuje się w sposób dyskursywny i ewolucyjny, jako suma poszczególnych
rozstrzygnięć. Jedynie to ostatnie podejście może dać odpowiedź na pytanie
o rzeczywiste znaczenie słuszności w relacji z autonomią woli – nie zaś jedynie
o jej zakładany (idealny) kształt, jaki można ustalić z perspektywy ogólnych
podstaw teoretycznych prawa umów i treści jego przepisów.
Tak ujmowany przedmiot jest jednak z natury rzeczy niemożliwy do peł-
nego poznania – nie tylko z uwagi na jego obszerność, rozproszenie i nieustan-
Grochowski
Kup książkę
7

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin