Bezdroza sprawiedliwosci Rozwazania o liberalnych teoriach sprawiedliwosci ponadnarodowej.pdf

(78 KB) Pobierz

Wstęp

Stosunki społeczne, wyrażane w przyjmowanych i akceptowanych przez wspól-

notę prawach, znajdują swoje odzwierciedlenie w fundujących te prawa określo-

nych zasadach sprawiedliwości. Mimo wszystko zakres ich obowiązywania nigdy

nie jest w pełni klarowny. Najwięcej kontrowersji budzi kwestia, czy zasady te

powinny mieć identyczną moc prawną zarówno na poziomie państwowym, jak

i międzynarodowym, innymi słowy, czy powinny być takie same, czy też różne

w obszarze stosunków wewnątrz- i międzypaństwowych.

Prezentowana w książce dyskusja odnosząca się do tych zagadnień ma trzy

podstawowe źródła. Pierwsze wiąże się ze zmianą sytuacji międzynarodowej po

roku 1989 i rozpadem Związku Radzieckiego. Dwubiegunowy system przestał

wówczas istnieć, a wielu badaczy zaczęło się zastanawiać, jak powinien wyglą-

dać pożądany, nowy ład światowy. Drugie źródło stanowi teoria dwupoziomowej

sprawiedliwości Johna Rawlsa, najpełniej ujęta w

Prawie ludów

, ale zapowiadana

już w

Teorii sprawiedliwości

. Wokół jej obrony i krytyki sformułowana została

większość stanowisk analizowanych w niniejszej pracy, np. liberalny nacjonalizm

Davida Millera

czy globalny egalitaryzm Thomasa Poggego i Charlesa Beitza

Źródłem trzecim okazał się swoisty impas metodologiczny w naukach o stosun-

kach międzynarodowych, który spowodował konieczność ponownej analizy nor-

matywnej takich koncepcji jak realizm czy liberalizm

. W ramach tej refleksji

wykształcił się podział na teorie „kosmopolityczne” i „komunitariańskie”. Przed-

stawiciele tych pierwszych, wychodząc od ontologii jednostkowej i aksjologii

związanej z liberalnymi wartościami, takimi jak prawa człowieka, wolność czy

J. Rawls,

Prawo ludów,

tłum. M. Kozłowski, Aletheia, Warszawa 2001.

J. Rawls,

Teoria sprawiedliwości,

tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, WN PWN, Warszawa

2009.

D. Miller,

On Nationality,

Clarendon Press, Oxford 2005.

Ch. Beitz,

Political Theory and International Relations,

Princeton University Press, Princeton 1999;

T. Pogge,

Realizing Rawls,

Cornell University Press, Ithaca–London 1989.

J. Czaputowicz,

Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja,

WN PWN, Warszawa

2008.

Wstęp

autonomia, postulują, by zasady sprawiedliwości obowiązywały globalnie. Dru-

dzy odwołują się do ontologii grupowej wartościującej pozytywnie więzi naro-

dowe, tradycje wspólnotowe oraz instytucje państwa, zawężając zakres obowią-

zywania zasad sprawiedliwości do wspólnot politycznych.

W badaniach teorii należących do obu tych grup ograniczam się do anali-

zy stanowisk deklarujących swoje aksjologiczne powinowactwo z liberalizmem

wraz z ujęciem ich najbardziej skrajnych wersji, takich jak stanowiska libertariań-

skie albo konstruktywistyczne. Taki wybór został podyktowany koniecznością

stworzenia spójnej ramy odniesienia dla analizowanych teorii, które wyrastają

z Oświecenia, gdzie autonomię jednostek i ich równą moralną wartość uznaje

się za istotny element norm sprawiedliwości.

Przyjęcie takiego założenia oznaczało zarazem konieczność wprowadzenia

nowej terminologii i rezygnację z posługiwania się pojęciami „komunitarianizm”

i „kosmopolityzm”. Dodatkową przesłankę stanowił fakt, że komunitarianizm

jest terminem dobrze zakorzenionym w dyskusji akademickiej, związanym z an-

glosaską debatą między kontynuatorami tradycji intelektualnej Rawlsa a jego

oponentami w kwestii uprawomocnienia zasad sprawiedliwości oraz samego

kształtu wspólnoty politycznej (m.in. Michael Sandel, Alasdair MacIntyre, Charles

Taylor). W odniesieniu do dyskusji toczącej się w ramach normatywnych teorii

sprawiedliwości ponadnarodowej termin ten ma natomiast inne znaczenie – od-

nosi się przede wszystkim do kwestii związanych z ontologią grupową – w takiej

perspektywie za orędownika komunitarianizmu uznać należałoby także Rawlsa.

Ze względu jednak na fakt, że teoria Rawlsa wyznacza podstawową oś dyskuto-

wanych w książce problemów, a nie jest ona klasyfikowana jako podejście komu-

nitariańskie, postanowiłem zrezygnować z posługiwania się tym terminem.

Komunitarianizm drugiego rzędu – międzynarodowy – będę więc określać

jako „minimalizm”. Termin ten oddaje semantycznie istotę sporu analizowane-

go w pracy. Natomiast termin „kosmopolityzm” na gruncie anglosaskiej literatu-

ry filozoficznej i politologicznej wiąże się najczęściej ze ściśle określonym kon-

tekstem etycznym, dotyczącym uniwersalnej perspektywy równości moralnej

ludzi. Każde inne jego użycie zostaje zazwyczaj opatrzone jakimś dookreśle-

niem, np. kosmopolityzm polityczny, ekonomiczny

. Z tego względu uznałem za

zasadne, by przyjąć termin – „maksymalizm”, który nie tylko lepiej oddaje isto-

tę rozważań, ale również stanowi spójne, dychotomiczne uzupełnienie „mini-

malizmu”

Cabrera L. „Cosmopolitanism”, [w:] D.K. Chatterjee (ed.),

Encyclopedia of Global Justice,

Springer,

Dordrecht 2011.

Ch. Armstrong,

Global Distributive Justice. An Introduction,

Cambridge University Press, Cam-

bridge 2012.

Kup książkę

Wstęp

Oprócz nowej kategoryzacji stworzonej w celu zbadania możliwości osią-

gnięcia konsensusu między liberalnymi teoriami sprawiedliwości międzynaro-

dowej dokonuję także kilku innych istotnych filozoficznie ustaleń nieznajdują-

cych odzwierciedlenia w dotychczasowej literaturze. Po pierwsze, porządkuję

dyskusję dotyczącą zakresu obowiązywania sprawiedliwości w ramach nor-

matywnych teorii stosunków międzynarodowych, tworząc mapę stanowisk

umożliwiającą łatwiejszą wśród nich orientację. Po drugie, rekonstruuję argu-

mentację na rzecz określonego zakresu stosowania zasad sprawiedliwości: mi-

nimalnego – zawężonego do państw lub maksymalnego – obejmującego cały

świat. Po trzecie, omawiam związki między tymi stanowiskami w poszukiwaniu

możliwych punktów wspólnych na poziomie uzasadnień (wymiar ontologicz-

no-aksjologiczny) bądź na poziomie proponowanych rozwiązań (wymiar praw-

no-instytucjonalny). Po czwarte, wskazuję na wewnętrzne problemy tych teorii,

ich aporie oraz trudności w osiągnięciu postulowanych przez nie celów.

Aporetyczność badanych teorii analizuję na trzech poziomach: (a) na po-

ziomie ich założeń, (b) relacji między założeniami i wnioskami, (c) wreszcie na

poziomie dyskusji między tymi teoriami. Będę się również starał rozstrzygnąć,

na ile aporie te są pozorne, a na ile faktycznie niemożliwe do przezwycię-

żenia i prowadzące nas na bezdroża, zgodnie z greckim źródłosłowem tego

pojęcia.

Mimo iż rozważania zawarte w niniejszej pracy często dotyczą problemów

z zakresu stosunków międzynarodowych, nie jest ona pracą z tej dziedziny.

Doktryny, takie jak realizm polityczny lub liberalizm, są wykorzystywane do wy-

jaśnienia ontologii świata społecznego oraz zasad kierujących jego graczami.

Są to teorie zajmujące się opisem świata, analizujące strukturę stosunków mię-

dzynarodowych i wskazujące na role aktorów w niej uczestniczących. Jednak

z punktu widzenia filozofii polityki

podstawowe pytania, jakie sobie stawiam,

są inne – dotyczą porządku normatywnego. Badane teorie mają bowiem ambicje

stworzenia wiarygodnego, akceptowalnego kryterium oceny działań w relacjach

międzynarodowych oraz dostarczenia normatywnego projektu ładu międzyna-

rodowego.

W książce koncentruję się nie tylko na pokazaniu sprzeczności wewnątrz

tych teorii i różnic między nimi, ale również na analizie, jak radzą sobie one

z napięciami na osi ontologicznej (jednostka–wspólnota) i aksjologicznej (spra-

wiedliwość wobec obywateli i nieobywateli). Śledząc postulowane przez te teo-

rie propozycje zakresu obowiązywania zasad sprawiedliwości w wymiarze mię-

Tadeusz Buksiński pisze nawet w tym kontekście o globalnej filozofii polityki, zob.

Współczesne

filozofie polityki,

Wydawnictwo UAM, Poznań 2006.

Kup książkę

Wstęp

dzynarodowym oraz uzasadnienia z nimi związane, będę jednocześnie badał,

w jaki sposób próbują one przekroczyć ontologiczną różnicę między jednostką

a wspólnotą.

Istotnymi elementami w ramach proponowanego przeze mnie nowego po-

ziomu rozważań, które umożliwią mi realizację stawianych w pracy celów, są

kryteria oceny analizowanych teorii oraz ich typologia. Zestaw kryteriów, który

przyjmuję, podzieliłem na formalne i materialne

. Pierwsze obejmują kwestie

„metateoretyczne”: założenia ontologiczne, metodologiczne, a także granice

obowiązywania zasad sprawiedliwości w badanych modelach teoretycznych.

Drugie natomiast dotyczą założeń aksjologicznych. Ich wskazanie, choć z pew-

nością nie jest to zbiór zamknięty, służy mi do stworzenia teoretycznej mapy,

dzięki której zostaną uwidocznione różnice w zakresie obowiązywania zasad

sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych.

Kryteria formalne

(1) ontologiczne:

będę klasyfikował teorie ze względu na to, czy przyjmują

one perspektywę ontologii jednostkowej, grupowej czy ich obu.

(2) metodologiczne:

dokonam podziału teorii na relacyjne i nierelacyjne. In-

nymi słowy, będę badał jak omawiane teorie odpowiadają na następujące

pytanie: Czy dystrybucja dobra X jest moralnie wskazana niezależnie od

relacji, w jakie jednostki i/lub państwa ze sobą wchodzą, czy też zależnie

od tych relacji?

(3) zakresowe i obszarowe:

podzielę teorie ze względu na to, w jakim zakre-

sie postulują one obowiązywanie zasad sprawiedliwości: wewnątrzpań-

stwowo czy też ponadpaństwowo. Będę również zwracał uwagę, w jakim

obszarze mają obowiązywać postulowane przez te teorie zasady sprawie-

dliwości: politycznym, ekonomicznym czy w obu.

Kryteria materialne

W obszarze założeń aksjologicznych liberalnych teorii sprawiedliwości wyróż-

nić można zbiór wartości uznawanych za podstawowe. Ze względu na będącą

w centrum zainteresowania mojej pracy próbę uzasadnienia właściwej relacji

między ontologią indywidualną i grupową wskazać należy zasadniczo na dwie

takie wartości:

Zob. Ch. Perelman,

O sprawiedliwości,

tłum. W. Bieńkowska, PWN, Warszawa 1959, s. 54.

Kup książkę

Wstęp

(1) autonomia indywidualna

(wolność): niezależnie od tego, do jakiej aksjo-

logii odwołują się analizowane teorie (prawa człowieka, potrzeby podsta-

wowe itp.), ich celem jest ochrona autonomii indywidualnej umożliwiają-

ca jednostkom realizację własnych koncepcji dobrego życia

(2) autonomia grupowa

(samostanowienie): omawiane teorie uznają istnienie

wspólnotowego wymiaru życia i wartość, jaką jest jego ochrona.

W pracy będę porównywał, w jakim stopniu badane stanowiska postulują zabez-

pieczenie przywoływanych powyżej wartości, w jakiej wzajemnej relacji pozostają

one ze sobą oraz jakie powoduje to konsekwencje zarówno dla zakresu obowią-

zywania zasad sprawiedliwości, jak i możliwego pola kompromisu między nimi.

Mimo iż przyjąłem normatywny poziom analizy, badane teorie odwołują się

często do sytuacji rzeczywistych. Z tego względu istotne wydaje się, by przynaj-

mniej w sposób skrótowy uwzględnić ten kontekst. Teorie, które nie uwzględ-

niają rzeczywistości społeczno-politycznej (np. nie biorą pod uwagę współzależ-

ności ekonomicznej albo różnorodności kulturowej), mogą bowiem z większym

prawdopodobieństwem być uznane za niewiarygodne. Aby zatem zminimalizo-

wać ewentualny zarzut o narzucania całemu światu „swoich” partykularnych roz-

strzygnięć, wydaje się, że teorie te powinny przekonująco pokazywać, czy i w ja-

kim zakresie proponowane przez nie zasady sprawiedliwości będą kolidowały

z innymi wartościami obowiązującymi już w stosunkach międzynarodowych.

Dlatego też przy omawianiu poszczególnych teorii będę się jednocześnie przy-

glądał, w jakim stopniu uwzględniają one następujące elementy: (a) niedostatek

zasobów na świecie i ich nierówny rozdział; (b) pluralizm i zróżnicowanie kultu-

rowe; (c) globalizacyjną współzależność. Elementy te są o tyle istotne, że celem

teorii sprawiedliwości ponadpaństwowych jest wyznaczenie takich warunków

współżycia w skali globu, na które zgodziliby się potencjalnie wszyscy, których

te zasady miałyby dotyczyć.

Na podstawie powyższych kryteriów można już teraz nakreślić najważniejsze

stanowiska na „dyskursywnej mapie” liberalnych teorii sprawiedliwości w wy-

miarze ponadnarodowym. Są to: (1) anarchizm międzynarodowy, (2) minimalizm,

(3) koncyliaryzm, (4) oraz maksymalizm.

Koncepcje te będą w książce prezentowane w innej niż wskazana wyżej ko-

lejność – propozycje koncyliacyjne zostaną omówione na końcu pracy. Umożliwi

to pokazanie w sposób bardziej zrozumiały i przekonujący, na ile trafnie au-

torom tych mediujących teorii udaje się pogodzić stanowiska minimalistyczne

Zob. np. J. Rawls,

Teoria sprawiedliwości;

R. Dworkin,

Biorąc prawa poważnie,

tłum. T. Kowalski,

WN PWN, Warszawa 1998.

Kup książkę

Plik z chomika:

rerakosi

Bezdroza sprawiedliwosci Rozwazania o liberalnych teoriach sprawiedliwosci ponadnarodowej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: