Przeklady Literatur Slowianskich 2019 T 9 Cz 2 Dlaczego tlumaczymy Od sprawczosci po recepcje przekladu.pdf

(146 KB) Pobierz

„Przekłady Literatur Słowiańskich”. T. 9, cz. 2

e-iSSn

2353-9763

doi

10.31261 /

PlS

.2019.09.02.01

Wstęp

dlaczego tłumaczymy?

od sprawczości po recepcję przekładu

Tom 9, część 2 „Przekładów literatur Słowiańskich” stanowi kontynuację rozwa-

żań podjętych w poprzednim numerze czasopisma1. W zgromadzonych przez

nas wówczas tekstach autorzy skupiali się na pytaniu: „dlaczego tłumaczymy?”,

proponując rozmaite tematycznie i metodologicznie odpowiedzi prezentujące

praktyczne, teoretyczne i metateoretyczne aspekty zagadnienia. Teksty pomiesz-

czone w tomie, który czytelnik ma właśnie w ręku, formułują odpowiedzi na

to samo fundamentalne dla translatoryki pytanie, prezentując jednak nieco

odmienne spektrum wypowiedzi na temat celowości przekładu. Rozważania

autorów obejmują problem sprawczości aktorów translacji (tłumaczy i autorów),

rolę instytucji w procesie przekładu, kwestię recepcji dzieł tłumaczonych oraz

celowości tłumaczenia w kontekście badań nad regionalizmem i wielokultu-

rowością.

Pierwsza część tomu poświęcona jest instytucjonalnemu i recepcyjnemu

wymiarowi przekładu. zgromadzone tu teksty wskazują uwikłanie procesu

translacji w instytucjonalną grę, w której udział biorą aktorzy translacji — wy-

dawcy, tłumacze, krytycy literatury i przekładu, a nawet polityczni decydenci

i cenzorzy — często ukryci za „bezosobowymi” instytucjami (jak wydawnictwa,

instytucje państwowe, środki masowego przekazu). otwierający tę część artykuł

mowa o tomie 9., części 1. „Przekładów literatur Słowiańskich” zatytułowanym

Dla-

czego tłumaczymy? Praktyka, teoria i metateoria przekładu,

który ukazał się drukiem

w 2018 roku.

WSTęP. dlaczego TłUmaczymy? od SPRaWczoŚci Po RecePcję

anny majkiewicz poświęcony jest (nikłej) recepcji polskiego przekładu po-

wieści elfriede jelinek

Dzieci umarłych.

Badaczka, odwołując się do koncepcji

socjologicznych, bada działalność wydawcy powieści austriackiej noblistki oraz

diagnozuje uwikłanie recepcji dzieła w strategię marketingową i sytuację rynku

książki w Polsce. z „marketingową pułapką”, w którą wpadł przekład powieści

jelinek, zdaje się kontrastować „pułapka propagandowa”, w którą uwikłana była

produkcja literacka i przekładowa krajów europy Wschodniej od końca

wojny

światowej po 1989 rok. Regina Solová ukazuje przekład jako narzędzie propa-

gandy, analizując wielojęzyczne redakcje miesięcznika „Polska: czasopismo

ilustrowane” w latach 1954—1956. czasopismo należało do obiegu eksporto-

wego w przestrzeni legalnej (terminologia ioany Popy), powstawało w upoli-

tycznionej państwowej oficynie i adresowane było do odbiorcy zagranicznego.

artykuły anny majkiewicz i Reginy Solovej ukazują uwikłanie rozmaitych in-

stytucji życia literackiego i polityczno-ideologicznych w recepcję przekładu

i kultury źródłowej. obrazu tego uwikłania dopełnia szkic anity gostomskiej

poświęcony serii przekładowej kanonicznego dzieła południowosłowiańskiego

baroku —

Osmana

ivana gundulicia. autorka ukazuje tu ciekawy spór trans-

latologiczny, w którym udział biorą tłumacze dzieła na język polski — czesław

jastrzębiec-Kozłowski i jerzy Pogonowski — oraz jego wydawca, również do-

świadczony tłumacz i propagator literatury chorwackiej w Polsce, chciałoby

się dodać „tłumacz-instytucja” — julije Benešić. jerzy jarniewicz stwierdza,

że „[t]łumacz […] wchodzi, czasem świadomie, czasem mimowolnie, w rolę

komiwojażera, lobbysty, rzecznika korporacji, występując nadal jako rzekomo

niezależny, rzekomo osamotniony ekspert od słowa. […] Przekład też bywa

propagandą”. z pewnością nie ma w tym stwierdzeniu wiele przesady, o czym

świadczą zebrane w tej części tomu wypowiedzi badaczy translacji.

Kolejna część tomu gromadzi artykuły poświęcone dwóm przenikającym się

kompleksom problemowym — zjawiskom regionalizmu i wielokulturowości

rozpatrywanym w kontekście przekładu. Hermeneutyka rozumie przekład jako

rodzaj międzykulturowego dialogu umożliwiającego przezwyciężenie i przyswo-

jenie obcego, a tym samym przekroczenie własnego doświadczenia. zdarza się,

że dialog zachodzi niejako podwójnie: gdy na relację między językiem i kulturą

(także literaturą) oryginału i przekładu (a więc dialektykę „swój” — „obcy”)

nakłada się podobna dialogiczna relacja zachodząca „wewnątrz” danego teks-

tu (np. opisującego sytuację wielokulturowości często spotykaną w tekstach

powstałych i / lub egzystujących na pograniczu czy to geograficznym, kulturo-

wym, czy językowym)2. Tekstowa wielojęzyczność może służyć „zapisywaniu

Por. m. Buczek, 2011:

Wielokulturowość w przekładzie „Opowieści galicyjskich” An-

drzeja Stasiuka.

„Przekłady literatur Słowiańskich”, t. 2, cz. 1, s. 235—250.

Kup książkę

WSTęP. dlaczego TłUmaczymy? od SPRaWczoŚci Po RecePcję

miejsca” (formułę tę zawdzięczam artykułowi Renaty makarskiej3). Stąd zaś

już tylko krok do związania pojęcia wielokulturowości z lokalnością i prob-

lematyką regionalizmu (w interesujących nas przypadkach chodzi oczywiście

o regionalizm literacki i językowy oraz jego związek z przekładem). W sytuacji

wielojęzyczności regionu warto rozważyć wpływ przekładu na zachowanie re-

gionalnej tożsamości. doświadczenie przekładu może bowiem stanowić skła-

dową poczucia tożsamości (jak w wypadku twórczości „autorów pogranicza”

świadomych własnej „pograniczności” czy wielokulturowości) albo wzmacniać

poczucie tożsamości i odrębności jednej wspólnoty kulturowo-językowej wobec

drugiej (np. zdominowanej / peryferyjnej wobec dominującej / centralnej). oba

modus operandi

przekładu znalazły odzwierciedlenie w artykułach zgroma-

dzonych w tej części tomu „Przekładów literatur Słowiańskich”. i tak Karolina

Pospiszil przedstawia wspólnototwórczy wymiar przekładu, ilustrując swoje

tezy

XXi

-wiecznymi przekładami górnośląskimi. Pracy badaczki towarzyszy

zestawienie bibliograficzne przekładów literackich na język śląski obejmujące

dorobek translatorski, który wszedł w obieg w latach 2002—2018. Podobnie

Hanna makurat-Snuzik dostrzega w przekładach na kaszubszczyznę czynnik

rozwoju i wzmocnienia tożsamości i języka regionalnego. Kolejne artykuły

dotyczą wielokulturowości, a także bi- i interkulturowości. Silvija Borovnik,

badaczka z Uniwersytetu w mariborze, w artykule pt. O mestu

in vlogi slovenske

književnosti v nemško govorečem prostoru

przedstawia literaturę słoweńską

powstającą w austrii o podwójnej, słoweńsko-niemieckiej tożsamości. jakob

altmann natomiast przedstawia poznawcze aspekty przekładów twórczości

Herty müller na język polski i czeski.

i wreszcie trzecia część prezentowanego tomu poświęcona jest autorowi,

który na rozmaite sposoby wpływa na tekst przekładu, bądź to zostawiając

w tekście oryginału niekonwencjonalne ślady swojej obecności i aktywności

(co ukazuje Wojciech Soliński w artykule poświęconym Hrabalowi), bądź też

samemu wchodząc w rolę tłumacza.

zamieszczone w drugiej części tomu prace dotyczą przekładów literatur,

które charakteryzuje wielojęzyczność: utwory Herty müller, na przykład, ce-

chuje hybrydyczny język, w który wpisana jest konieczność konfrontacji z ob-

cością. natomiast trzecia część tomu ukazuje, w jaki sposób języki mieszają się

ze sobą poprzez autotranslację

sensu largo.

Podstawowa niejako wątpliwość

związana z rolą autora-tłumacza dotyczy statusu powstałego dzieła translacji.

antun Popovič klasyfikował je jako „prawdziwy przekład”, nie zaś „wariant

R. makarska, 2016:

Tekstowa wielojęzyczność jako zapisywanie miejsca. Regionalizm,

polikulturowość i wielojęzyczność nowej literatury z Europy Środkowej.

„Wielogłos”,

nr 2 (28), s. 81—98.

Kup książkę

WSTęP. dlaczego TłUmaczymy? od SPRaWczoŚci Po RecePcję

tekstu oryginalnego”, z kolei Werner Koller zwracał uwagę na prawo daleko

posuniętej ingerencji autora-tłumacza w tekst i stąd konieczność wyłączenia

tego rodzaju tworów z obszaru tłumaczeń4. inni badacze natomiast wskazy-

wali wspólne „intencje” obu wersji utworu, dające „w rezultacie teksty para-

lelne, które łącznie tworzą wirtualne dzieło zawierające pełnię sensów” (Brian

Fitch), a także jedność „głosu obu tekstów stanowiących autorsko-translacyjną

parę” (elizabeth Klosty Beajour) bądź traktowali autotranslację jako rodzaj

„uwierzytelnienia przekładu” (Theo Hermans)5. Punktem wyjścia dla zaprezen-

towanych na łamach niniejszego tomu „Przekładów literatur Słowiańskich”

rozważań nad wpływem autora na przekład uczyniliśmy więc tekst Wojciecha

Solińskiego traktujący o trudnościach związanych z przekładem tzw. epizodu

szczecińskiego obecnego w wielu wariantach w twórczości Bohumila Hrabala.

nie idzie tu zatem o autotranslację

sensu stricto,

lecz o bliską jej „autotrawestację”

(bliską wszakże autotranslacji i jak ona będącą „wariantem tekstu oryginal-

nego”), która stanowi wyzwanie translatorskie. Pozostając przy rozważaniach

nad tekstem oryginału, prezentujemy następnie artykuł ameli ljevo-ovčiny

z Uniwersytetu w Sarajewie, która ukazuje wielojęzyczność

Dziennika pisa-

nego nocą

gustawa Herlinga-grudzińskiego i jej umotywowanie. Badaczka

dostrzega potrzebę zachowania w przekładzie językowej różnorodności, toteż

przekształca postawione przez nas w tytule tomu pytanie na formułę „dlaczego

nie tłumaczymy?”. Kolejne dwa teksty dotyczą już paradygmatycznych, by tak

rzec, przypadków (auto)translacji. joanna derdowska prezentuje koncepcję

przekładu Stefana Themersona powstałą zgodnie z założeniami jego poezji

semantycznej. Sprawczość autora zostaje w tym wypadku ograniczona, gdyż

„w po Themersonowsku przetłumaczonym tekście praca i głos tłumacza odgry-

wają główną rolę, a podważona zostaje rola autora jako demiurga”6. natomiast

aleksander gomola omawia autorski przekład

Pieska Przydrożnego

(Road-Side

dog)

czesława miłosza, odwołując się do koncepcji „przepisania” (rewriting /

re-

fraction)

andré lefevere’a.

Warto na koniec przypomnieć po krótce najistotniejsze kompleksy zagadnień

związane z potrzebą (celowością) podejmowania wysiłku translacji. Uporząd-

kujmy je, wskazując kluczowe aspekty sztuki przekładu7: (1) komunikacyjny:

między innymi ze względu na intersubiektywność i intertekstowość przekładu

w perspektywie międzyludzkiej i międzykulturowej; ten kompleks zagadnień

Ref. za ibidem, s.110.

Ref. za ibidem.

j. derdowska, 2019:

Prowokacja czy metoda? O przekładzie literackim na język nierodzi-

my na tle poezji semantycznej Stefana Themersona.

„Przekłady literatur Słowiańskich”,

t. 9, cz. 2, s. 195.

Ref. za K. majdzik:

Wstęp.

„Przekłady literatur Słowiańskich”, t. 9, cz. 1, s. 12—13.

Kup książkę

WSTęP. dlaczego TłUmaczymy? od SPRaWczoŚci Po RecePcję

obejmuje także przekład w komunikacji międzykulturowej i w komunikacji we-

wnątrzkulturowej (co stanowi szerokie spektrum problemów od umiejscowienia

przekładu na literackiej mapie centrum i peryferii w kulturze docelowej, jak

i kwestię starzenia się przekładów, zmian norm językowych i translatorycznych

i konieczność ponownej translacji); (2) poznawczy: przekład odkrywa nieznane

(lub słabo znane) obszary rzeczywistości, przeżywania, doznawania, myślenia

i wyobraźni, będąc jednocześnie przedstawieniem z przedstawienia, koncep-

tualizacją z konceptualizacji; (3) kształcący w zakresie języka i postrzegania

świata na drodze transgresji i transwersji; lecz także ze względu na reprezen-

tatywny potencjał przekładu i wyborów translatorskich (prezentacja kultury

prymarnej, jej dorobku artystycznego, dzieł kanonicznych i pozakanonicznych);

(4) estetyczny: ujawnia nieznane w kulturze rodzimej sposoby ekspresji do-

znań i emocji, dostarczając nowych przeżyć estetycznych, źródeł przyjemności

czytelniczej; często przekład rozpoczyna nowe kierunki i nurty literackie (por.

awangardowość); (5) pragmatyczny — w podwójnym znaczeniu — odpowiedzi

na potrzeby kultury rodzimej oraz umacniania dominacji bądź podległości;

(6) filozoficzny i artystyczny: celowość aktu translacji wiąże się z przyjętą on-

tologią przekładu (np. hermeneutyczna dialogiczność jako sens / cel przekła-

du, metafizyczność przekładu w koncepcji Waltera Benjamina; przekład jako

sztuka, działanie translatoryczne jako działanie twórcze)8. Te zasadnicze kom-

pleksy zagadnień zostały poruszone przez autorów artykułów umieszczonych

w obu tomach „Przekładów literatur Słowiańskich” poświęconych zagadnieniu

celu translacji i udzielających odpowiedzi na pytanie: „dlaczego tłumaczymy?”

(t. 9: cz. 1 i cz. 2).

jako hasło wiążące tematycznie zgromadzone w niniejszym tomie wypo-

wiedzi badaczy przekładu zdecydowaliśmy się wybrać zaczerpnięte z socjologii

pojęcie sprawczości, a więc zdolności oddziaływania na inne jednostki, czy

relacje społeczne. Pozwoliło nam ono na uporządkowanie zawartości numeru

w sposób uwypuklający podmiotowość uczestników aktu komunikacji poprzez

przekład oraz wskazujący wielość tych ostatnich (a zatem nie tylko tłumacz

i potrzeby odbiorcy wpływają na kształt przekładu, lecz także autor oraz osoby

związane z instytucjami życia literackiego), ich sposób i możliwości (także

ograniczenia) działania. owa sprawczość nie pozostaje, rzecz jasna, bez wpły-

wu na recepcję dzieła literackiego w prymarnym (oryginalnym) i sekundar-

nym (przekładowym) obiegu literackim. mamy nadzieję, że zaproponowana

Warto w tym miejscu przypomnieć także wymieniane przez Bożenę Tokarz funkcje

przekładu w dialogu międzykulturowym: mediacyjną, informacyjną i uzupełniającą.

B. Tokarz, 2006:

Przekład w dialogu międzykulturowym.

W: P. Fast, P. janikowski, red.:

Dialog czy nieporozumienie? (Z zagadnień krytyki przekładu).

Katowice—Warszawa—

częstochowa, Wydawnictwo Śląsk.

Kup książkę

Plik z chomika:

rerakosi

Inne pliki z tego folderu:

Przeklady Literatur Slowianskich 2016 T 7 Cz 1 Tlumacze i przekladoznawstwo slowianskie.pdf (26559 KB)
100 zdalnie.pdf (6854 KB)
Czas lektury.pdf (6308 KB)
Cloud konomie.pdf (6828 KB)
Econom a de la Nubes.pdf (6747 KB)

Przeklady Literatur Slowianskich 2019 T 9 Cz 2 Dlaczego tlumaczymy Od sprawczosci po recepcje przekladu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: