Opuscula Iaponica et Slavica Vol 3.pdf

(128 KB) Pobierz
Marek A. Iwanowski
O NAJSTARSZYM SŁOWNIKU
JAPOŃSKO-POLSKIM
– szkic pierwszy
OPUSCULA IAPONICA & SLAVICA
(Warszawa) vol. III, 2016
Słowa kluczowe: leksykografia, słownik japońsko-polski, słownik szwedzko-japoński.
Ключевые слова: лексикография, япо�½ско-польский словарь, шведско-япо�½ский словарь.
Przed trzydziestu trzema laty, szukając tematu na rozprawę doktorską, zwróciłem
uwagę na mały słowniczek dołączony do tłumaczenia na język polski tomu trzeciego
dzieła
1
Wasyla Michajłowicza Gołownina, które to tłumaczenie ukazało się w roku 1823
pod tytułem
O Japonii uwagi B. Gołownina,
2
(dalej w skrócie
Uwagi).
Ku mojemu
dużemu zaskoczeniu ustna opinia ówczesnego, zasłużonego nestora japonistyki polskiej –
Wiesława Kotańskiego – była druzgocąca: „To stek bzdur, niech pan szuka innego
tematu”. W rzeczy samej niektóre pozycje słowniczka wyglądały w miarę poprawnie,
podczas gdy wiele spośród pozostałych sprawiało wrażenie dużego zagmatwania
i rozchwiania. Po latach na słownik Gołownina
3
zwrócił mi uwagę znany polski
leksykograf Jan Wawrzyńczyk, podkreślając jednocześnie,
że
jest to najstarszy polski
słownik japońsko-polski.
Patrząc na karę tytułową widzimy zapewnienie,
że
tłumacz – Grzegorz Buczyński
– przetłumaczył
Uwagi
W. M. Gołownina, natomiast stopień wkładu G. Buczyńskiego w
powstanie słowniczka japńsko-polskiego nie jest wyraźnie określony. Wskazanie,
że
słowniczek jest „układu K. P. Thunberga” odsyła nas do jakiegoś słownika zapewne
autorstwa znanego szwedzkiego podróżnika Carla Petera Thunberga, który w latach
1775-1776 przebywał w faktorii na sztucznej wysepce Dejima koło Nagasaki w Japonii.
Natomiast autor wspomnień W. M. Gołownin był internowany przez Japończyków w
latach 1811–1813.
Gdyby został odnaleziony słownik, na postawie którego powstał słownik
Gołownina,
4
wtedy przez porównanie słowników można by wyjaśnić część nieścisłości w
nich zawartych. Trudność w tym,
że
małe słowniczki bywały publikowane jako aneksy
do książek lub wręcz w ich tekście głównym, a bywały nawet takie, które nie doczekały
się publikacji drukiem. W poszukiwaniach słowników oraz przy ustalaniu prawdo-
podobieństwa właściwej interpretacji faktów językowych zapisanych w słownikach może
być pomocne zapoznanie się z biografiami osób związanych z powstaniem tych słow-
ników.
Źródłami
dla poniższych krótkich biografii były encyklopedie i książka
wspomnieniowa. Wyjaśnienie różnic między
źródłami
wymagałoby badań specjali-
stycznych. Zatem starałem się w miarę możliwości przyjmować bardziej prawdopodobną
wersję. Jako przykład rozpatrzmy hasło
Gołownin
u Orgelbranda.
5
Znajdujemy tam
Całe trzytomowe dzieło ma charakter wspomnień z podróży, opisu rejsu oraz odwiedzanych
krajów i ich ludności, jej zajęć. Tłumaczenie tomu trzeciego jest usystematyzowanym opisem
Japonii i jej ludności. Podczas internowania Gołownin starał się uczyć języka japońskiego i
zdobywać informacje w warunkach ograniczeń narzuconych przez z stronę japońską, zgodnie z
zasadą izolowania się Japonii od reszty
świata.
2
Z treści wspomnień wynika,
że
chodzi o Wasyla Michajłowicza Gołownina, natomiast inicjał
imienia w postaci litery B można na podstawie hasła
Gołownin
u Orgelbranda rozwiązać jako
pochodzący od imienia Bazyli.
3
Słownik został dołączony do wspomnień W. M. Gołownina, stąd utarła się praktyka mówienia o
nim „słownik Gołownina”, co po przedyskutowaniu wypadało by zmienić, o czym niżej.
4
Słowniczek japońsko-polski jest dołączony do tłumaczenia dzieła W. M. Gołownina, stąd utarło
się mówić o nim jako o “słowniku Gołownina”.
5
Orgelbrand (1862 t. 10) hasło
Gołownin.
1
91
Kup książkę
frazy: „... odbył powtórną podróż na około
świata,
na wojennej szalupie «Kamczatka»”
oraz w tytule książki „...
cesarskiej szalupy «Dyjanna»
...”. Szalupa „Kamczatka” w
rzeczywistości była fregatą, a szalupa „Diana” slupem, więc były to
żaglowce
trójmasztowe z ożaglowaniem pełnorejowym przystosowane do rejsów oceanicznych.
Pomyłkę można tłumaczyć brakiem tradycji morskich w Polsce tamtej epoki. Trzeba by
sprawdzić jeszcze i tę możliwość,
że
tłumacz z rosyjskiego przetłumaczył rosyjską nazwę
шлюп
(ang. sloop) na podobnie wymawianą polską nazwę szalupa. Na ten trop
naprowadza hasło
Голов�½и�½
w Wielkiej Rosyjskiej Encyklopedii (2007, t. 7), gdzie
użyto określenia
шлюп
„Диа�½а” oraz
шлюп
„Камчатка”. Innym przykładem jest data
roczna początku pierwszej podróży na Daleki Wschód, u Orgelbranda jest to rok 1803,
natomiast większość
źródeł
użytych do porównania podaje rok 1807. Innym przykładem
może być fraza „... część służby morskiej przepędził za granicą, mianowicie w Szwecyi i
Anglii”. Według większości
źródeł
odbył starz morski w wojennej flocie angielskiej,
natomiast co do Szwecji, to niektóre wspominają o udziale w morskiej wojnie z Francją
(od 1790 roku brał udział jako kadet rosyjskiej floty w potyczkach morskich podczas
wojny ze Szwecją sojusznikiem Francji). Zdarzają się niezgodności dat rocznych.
6
Celem niniejszej pracy nie jest opracowanie wzorcowych biogramów wybranych
osób; zauważone nieścisłości, niedopowiedzenia, sprzeczności czy jawne błędy wyma-
gały by sięgnięcia do
źródeł
bardziej bezpośrednich niż hasła opracowane i przed-
stawione w poważnych encyklopediach. Celem zapoznania się z biogramami było
znalezienie wskazówek, gdzie należy szukać
śladów
po słowniczkach japońskich
opracowanych przez Europejczyków, a mogących mieć związek z badanym słow-
niczkiem polskim. Zatem poniższe biogramy są pewną zdroworozsądkową wypadkową
biogramów zaczerpniętych z wybranych
źródeł
encyklopedycznych.
Wasyl Michajłowicz Gołownin urodził się 19 IV (8 IV starego stylu) 1776 roku
we wsi Gułynki w guberni riazańskiej w Rosji, a zmarł 11 VII (29 VI st. st.) 1831 roku w
Sankt-Petersburgu w czasie epidemii cholery. Służbę w Korpusie Kadetów marynarki
wojennej ukończył ze stopniem oficerskim w 1793 r.
7
Uczestniczył w wojnach z Francją
oraz Szwecją. W latach 1801-05 jako ochotnik służył w marynarce angielskiej pod
komendą adm. Horatio Nelsona. W 1896 r. opracował system rosyjskich sygnałów mor-
skich wzorowany na systemie angielskim. W 1807 r. na polecenie gabinetu cara
Aleksandra I wypłynął jako dowódca na okręcie Diana ku Oceanowi Spokojnemu z
zadaniem uzupełnienia map wybrzeży półwyspu Kamczatka, Wysp Kurylskich oraz
półwyspu Alaska, który wtedy należał do Rosji.
8
Rejs prowadził z Kronsztadu wokół
Afryki do wybrzeży Kamczatki. Wiózł zaopatrzenie również dla Ochocka. Koło
Przylądka Dobrej Nadziei u wybrzeża Afryki Południowej slup Diana 3 maja 1808 roku
zakotwiczył w pobliżu Simon’s Town w celu uzupełnienia zaopatrzenia. Został
aresztowany przez zespół okrętów angielskich. Czas spędzony w porcie i na brzegu
Gołownin poświęcił na poznawanie i opisywanie lokalnych warunków naturalnych,
przyrody i ludności. 28 maja 1809 slup Diana podjął udaną ucieczkę. Do Kamczatki
dotarł w 1810 roku, odwiedził kolonie rosyjskie na Alasce. W 1811 r. w czasie badań
Np. W Wielkiej Rosyjskiej Encyklopedii (2007, t. 7) w haśle
Голов�½и�½
jest podane „В 1802-06
стажировался в а�½гл. флоте”,
a w Encyklopedii Britannica – Edycja polska (2000, t. 14) w haśle
Gołownin...
jest podane „... w latach 1801-05 został wysłany na szkolenie do Anglii i służył jako
ochotnik pod komendą adm. Horatio Nelsona”.
7
Britannica – Edycja polska (2002 t. 14) hasło
Gołownin Wasilij Michajłowicz.
8
Britannica (2007 t. 5) hasło
Golovnin, Vasily Mikhaylovich.
6
92
Kup książkę
Wysp Kurylskich po przyjaznych negocjacjach został schwytany przez Japończyków na
wyspie Kunashiri wraz z dwoma oficerami i czterema marynarzami oraz z przygodnym
Kurylem Aleksejem Aleksejewiczem, tłumaczem słabo znającym rosyjski. Po wydaniu
osobistych rzeczy Gołownina, aby uniknąć zajęcia okrętu, Diana odpłynęła pod dowódz-
twem Petera Ricorda. Przez dwa lata Gołownin wraz z towarzyszami był internowany
najpierw w Hakodate stolicy wyspy Hokkaidō, następnie w miejscowości Matsumae
(Matsmai w transkrypcji Gołownina). Gołownin został oskarżony o pogwałcenie prawa
sakoku
9
, w ramach którego groziła kara
śmierci. Śledztwo
dotyczyło zatargów
związanych z dążeniem do opanowania Sachalinu i Wysp Kurylskich zarówno przez
Rosję jak i Japonię. Rząd japoński przysłał mówiącego po holendersku uczonego Teisuke
MURAKAMI
10
w celu nauczenia się języka rosyjskiego oraz wypytania Gołownina. W
podobnym celu przysłano również kilku innych uczonych, np. Kumajirō UEHARA
11
,
Tadayoshi BABA
12
oraz Nobuakira ADACHI
13
. Warunki internowania Rosjan stopniowo
poprawiały się. Dwa lata internowania od 4 VII 1811 do 6 X 1813 Gołownin poświęcił na
poznawanie i opis japońskiej historii, kultury, warunków naturalnych. W miarę
możliwości uczył się pisma japońskiego, w tym znaków chińskich, co było niemile
widziane przez władze japońskie.
14
Układał słowniczek japońsko-rosyjski, który został
skonfiskowany przez Japończyków. Po uzyskaniu pozwolenia władzy carskiej Peter
Ricord przybył na Dianie uwolnić Gołownina. W związku z oporem Japończyków porwał
statek Kanze-maru
15
wraz z wybitnym kupcem Kahei TAKADAYA
16
, następnie drogą
negocjacji uzyskał zwolnienie internowanych. Kupiec Takadaya podczas uwięzienia na
Kamczatce starał się poznać podstawy języka rosyjskiego, po uwolnieniu negocjował z
Gołowninem przebieg linii demarkacyjnej. Część notatek napisanych podczas
internowania Gołownin przemycił wracając do Rosji, następnie uzupełnił je z pamięci i
wydał jako wspomnienia z internowania oraz opis Japonii i jej mieszkańców. Po
przetłumaczeniu na angielski, niemiecki i francuski zyskały one u współczesnych opinię
najlepszego opisu Japonii. Gołownin odbył jeszcze jeden rejs dookoła
świata
tym razem
dowodząc fregatą „Kamczatka” w latach 1817–1819. Celem wyprawy było dowiezienie
zaopatrzenia na Kamczatkę oraz Alaskę, pogłębienie wcześ-niejszych prac
kartograficznych, zebranie danych astronomicznych i etnograficznych. Wydał opisy
swoich podróży. Uzyskał mianowanie na stopień wiceadmirała, jako Główny Intendent
Floty od 1823 roku nadzorował budowę ponad 200 okrętów i statków, w 1818 roku został
Członkiem Korespondentem Rosyjskiej Akademii Nauk.
Drugą osobą mocno związana ze słowniczkiem dołączonym do
Uwag
jest Carl
Peter Thunberg, który urodził się 11 XI 1743 roku w Jönköping w Szwecji, a zmarł 8
VIII 1828 roku w Thunaberg koło Uppsali. Studiował nauki przyrodnicze i medycynę na
鎖�½
sakoku
‘izolacja Japonii’.
村上貞助
Murakami Teisuke.
Lata
życia
1780-1846. W tomie 2 występuje jako
Teske.
11
原熊次郎
Uehara Kumajirō.
W 1792 wydał słownik języka Ainu. Urodzony prawdopodobnie w
miejscowości Matsumae.
12
馬場貞由
Baba Tadayoshi.
Lata
życia
1787-1822.
13
足立信頭
Adachi Nobuakira.
Lata
życia
1769-1845. Astronom.
14
“... Japończykowie zabroniwszy nam uczyć się pisać ich ięzykiem, pozbawili zarazem
sposobności poznania grammatyki tego narodu...”, (Gołownin 1823: 21).
15
手船•観世丸
tebune kanze-maru
‘własny (prywatny) statek Kanze-maru’. Inna nazwa
Kansai
Maru.
16
高田屋嘉平
Takadaya Kahei.
10
9
93
Kup książkę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin