Walka z heretykami na ziemiach polskich.pdf

(136 KB) Pobierz
Annales Collegii Nobilium Opolienses
5 (2016)
Emilia Anna Kaniuk
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
„Walka” z heretykami na ziemiach polskich
w dobie średniowiecza jako konsekwencja
przyjęcia chrztu przez Mieszka I
Streszczenie:
Artykuł przedstawia problem dotyczący heretyków, którzy poja-
wili się na ziemiach polskich w dobie średniowiecza. Autorka przybliża zasady
funkcjonowania instytucji inkwizycji działającej wówczas w Europie Zachodniej,
którą powołano do zwalczania wszelkich przejawów herezji. Niemniej jednak
działalność inkwizycji różniła się w Polsce Piastowskiej w porównaniu do innych
krajów europejskich. Artykuł przedstawia te różnice przybliżając tym samym
przyczyny takiego stanu rzeczy. W związku z obchodami chrztu Polski często
podkreśla się jak ważne było to wydarzenie, zarówno pod względem politycz-
nym, jak i społecznym. Niemniej jednak nie można zapominać, że integracja
z chrześcijańską częścią Europy miała także drugie oblicze. Polska Piastowska
dość późno dołączyła do grona państw chrześcijańskich. Z tego względu głównym
zadaniem za panowania dynastii Piastowskiej było wdrożenie zasad nowej wiary.
Dążono do jej utrzymania wszelkimi możliwymi sposobami. Herezja stanowiła
największe zagrożenie dla Kościoła i należało jej przeciwdziałać. Z tego względu
narodziła się inkwizycja, która rozwijała się dzięki inicjatywie Innocentego III
czy Grzegorza IX. Dotarła ona także do ziem polskich, aczkolwiek stosunek do
tej instytucji w Polsce nie był tak restrykcyjny jak np. w Hiszpanii.
Słowa kluczowe:
Średniowiecze, chrzest Polski, herezja, walka, Mieszko I
The “Fight” against Heretics on Polish Lands in the Middle Ages as
a Consequence of the Baptism by Mieszko I
Abstract:
This article presents a problem witch concerns the heretics, who ap-
peared in the Polish lands in the Middle Ages. The author introduces the principle
of operation of the institution of the Inquisition operating in Western Europe,
84
|
Annales Collegii Nobilium Opolienses • 5 (2016) • Studia
which was set up to “fight” against all forms of heresy. However, the activity
of the Inquisition was different in Poland Piast compared to other European
countries. The article presents the differences bringing the same reasons for this
state of affairs. Medieval justice handled very severely with offenders, sentences
usually ended with the death penalty. Position of the Church at that time was
strong. Polish Piast quite late joined the Christian states. Therefore, the main
task for the Piast dynasty was the implementation of the principles of the new
faith. The aim was to maintain it by all possible means. Heresy was the greatest
threat to the Church and had to be counteracted, therefore born inquisition,
which developed through the initiative of Pope Innocent III and Gregory IX. It
also reached the Polish lands, although the attitude to heresy in Poland was not
as restrictive as in Spain.
Keywords:
The Middle Ages, the
baptism
of
Poland,
heresy, fight, Mieszko I
W dziejach Polski występuje wiele zdarzeń, które odegrały istotną rolę w kształ-
towaniu się stosunków międzynarodowych. W celu wnikliwej analizy owego
zagadnienia konieczne jest zwrócenie się ku przeszłości, ponieważ nie byłoby
współcześnie zintegrowanej Europy, gdyby nie zdecydowane posunięcia daw-
nych władców poszczególnych państw. Decyzja Mieszka I dotycząca przyjęcia
chrztu przez Polskę piastowską na zawsze odmieniła losy kraju. Integracja
z chrześcijańską Europą przyniosła wiele profitów. Korzyści odnosiły się za-
równo do sfery gospodarczej, politycznej, jak i społecznej, jednakże występowały
także zjawiska negatywne. Wraz z chrześcijaństwem pojawiły się nowe pojęcia
i instytucje, które budziły w ludziach niepokój. Do najważniejszych z nich
należały inkwizycja i – herezja.
Inkwizycja zarówno dziś, jak i w przeszłości kojarzy się w sposób dość
jednoznaczny
1
. Potocznie utożsamiano ją z nietolerancją religijną, despotyzmem
i okrucieństwem Kościoła katolickiego
2
. Termin
inquisitio
wywodzi się z łaciny
i znaczy tyle, co dochodzenie, szukanie czy śledzenie
3
. Pejoratywny wizerunek
tej instytucji ukształtował się w epoce nowożytnej, tj. w XVI i XVII w. w dużej
mierze z inicjatywy protestanckich wrogów Kościoła katolickiego
4
. Negatywny
P. Kras,
Inkwizycja papieska w walce z husytyzmem na ziemiach polskich,
„Zeszyty
Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 1999, t. 42, nr 1 – 2 (165 – 166), s. 28 – 29.
2
P. Godman,
Tajemnice inkwizycji,
Warszawa 2005, s. 26.
3
R. Cammilleri,
Prawdziwa historia inkwizycji,
Kraków 2006, s. 8.
4
N. Benazzi, M. D’Amico,
Czarna księga inkwizycji. Najsłynniejsze procesy,
Kraków
2003, s. 1; G. Ryś,
Inkwizycja…,
Kraków 2001, s. 5 – 7.
1
Emilia Anna Kaniuk •
„Walka” z heretykami na ziemiach polskich
|
85
obraz inkwizycji utrwalił się w społecznej świadomości w konsekwencji braku
fachowej wiedzy ludzi w tym zakresie
5
. Prowadzone badania naukowe nad
tym zagadnieniem umożliwiły przedstawienie działalności inkwizycyjnej
pod innym, nie tak jednostronnym kątem
6
. Specyfika wartości wyznawanych
w epoce średniowiecza uzasadniała funkcjonowanie tej instytucji na konty-
nencie europejskim. Nie da się zbagatelizować nadużyć trybunału inkwizycji,
który przełożył się na „czarny mit” tej instytucji
7
. Nie utrwalił się on jednak
w świadomości polskiej z powodu własnych doświadczeń, a w przeważającej
części wynikał ze znajomości historii innych państw Europy Zachodniej, jak
Niemcy
8
czy Hiszpania
9
, które dokładnie realizowały plan Stolicy Apostolskiej
dotyczący zniesienia siedlisk heretyckich. Powstanie instytucji inkwizycji było
odpowiedzią na szerzący się w  średniowieczu problem herezji
10
. Tak więc
inkwizycja nie mogłaby istnieć bez istnienia herezji
11
. Z tego względu uznaję
za zasadne przybliżenie zasad ogólnego funkcjonowania tej specyficznej orga-
nizacji kościelnej.
Inkwizycja była rodzajem sądu kościelnego o charakterze stałym. Została
powołana w celu wyeliminowania ze społeczeństwa chrześcijańskiego herety-
ków
12
. W średniowieczu za herezję powszechnie uznawano wszelkie poglądy
religijne, które odbiegały od przyjętej przez Kościół katolicki doktryny
13
. Herezja
oznaczała tyle, co „branie dla samego siebie”
14
. W okresie przedchrześcijańskim
Dzieje Apostolskie
definiowały ją w  odniesieniu do wyznawców judaizmu.
Pejoratywne znaczenie tego terminu w Biblii pojawia się dopiero z chwilą,
gdy chrześcijaństwo zyskuje na znaczeniu, wówczas to chrześcijan określano
mianem heretyków
15
. Tak więc o herezjach mówią już źródła antyczne. Św.
R. Cammilleri, op.cit., s. 11.
S. Bylina,
Polskie badania nad ruchami heretyckimi w średniowieczu,
„Przegląd Hi-
storyczny” 1995, t. 86, z. 3 – 4, s. 303 – 311.
7
W.H.  Carroll,
Historia chrześcijaństwa. Złota epoka chrześcijaństwa,
t. 3, Wrocław
2009, s. 615.
8
Zainicjowane w  dużej mierze za sprawą rewolucji, którą wywołał Marcin Luter.
Zob.: W.H. Carroll,
Historia chrześcijaństwa. Podział chrześcijaństwa,
t. 4, Wrocław 2009,
s. 49 – 50.
9
W.H. Carroll,
Historia chrześcijaństwa. Złota epoka…,
s. 614 – 617.
10
G. Baum,
W stronę jedności,
Kraków 1964, s. 165 – 166.
11
J. Szymański,
Ruchy heretyckie na Śląsku w XIII i XIV wieku,
Katowice 2007, s. 52.
12
W.H. Carroll,
Historia chrześcijaństwa. Złota epoka…,
s. 616.
13
J. Oberste,
Heretycy i inkwizycja w średniowieczu,
Kraków 2010, s. 8 – 9.
14
Ibidem, s. 203.
15
E. Potkowski,
Heretycy i inkwizytorzy,
Warszawa 2011, s. 9.
6
5
86
|
Annales Collegii Nobilium Opolienses • 5 (2016) • Studia
Paweł, pisząc list do Koryntian (1 Kor 11:19), uzasadniał występowanie tego
zjawiska. Uważał, że herezje są próbą ludzi prawdziwej wiary: „Zresztą nawet
muszą być wśród was rozdarcia, żeby się okazało, którzy są wypróbowani”
16
.
Edykt Teodozjusza z 381 r. zmienił sytuację. Wówczas oddawanie się praktykom
chrześcijańskim stało się nakazem
17
. Każdy kto występował przeciw Kościołowi,
uznawany był za heretyka (nawet duchowny)
18
.
Problem dotyczący heretyków pojawił się ponownie ok. XI w., ale już w innej
postaci. Była to odpowiedź na niezadowolenie dotyczące ogólnego funkcjonowa-
nia Kościoła. Postulaty dotyczące konieczności zreformowania Kościoła burzyły
powszechnie obowiązujący porządek społeczny. W średniowieczu zarówno
przyjęty ustrój społeczny, jak i działalność polityczna państw Europy Zachodniej
opierała się na religii chrześcijańskiej. Kościół często powoływał się na teksty
biblijne, uzasadniając konieczność posłuszeństwa obywateli względem przyjętej
władzy, ponieważ pochodzi ona od samego Boga, zatem sprzeciwiać się wobec
niej nie można
19
. Ponadto instytucja Kościoła stoi na straży prawdziwej wiary,
chroni przed nieprawością niewiernych. Św. Paweł w liście do Rzymian pisał, iż
Ewangelia
stanowi jedyne źródło, które prowadzi do zbawienia wszystkich ludzi
zarówno chrześcijan, Żydów, jak i Greków
20
. Niewzruszony Kościół głosił, iż
zróżnicowanie stanowe stanowi naturalny porządek rzeczy i jest koniecznością.
Św. Tomasz z Akwinu (XIII w.) utrzymywał – powołując się przy tym na hierar-
chię niebiańskich aniołów – iż tego układu nie można zmieniać, ponieważ jest
on typowy zarówno dla świata doczesnego, jak i świata duchowego
21
. W związku
z tym istniała powszechna zgoda co do tego, że heretycy powinni być poddani
surowej karze w postaci pozbawienia wolności, życia, majątku czy honoru
22
.
Cyt. za:
Biblia Tysiąclecia.
R. Cammilleri, op.cit., s. 9.
18
H. Manikowska,
Ostatnia droga heretyka. Kaźń fra’ Michele minoryty we Florencji
w 1389 roku,
[w:]
Ludzie. Kościół. Wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Euro-
py Środkowej (średniowiecze – wczesna epoka nowożytna),
red. W. Iwańczak, S.K. Kuczyń-
ski, Warszawa 2001, s. 373 – 390.
19
E. Potkowski, op.cit., s. 9.
20
Cyt. za:
Biblia Tysiąclecia.
21
Tomasz z  Akwinu,
Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej w  dys-
kusji z  poganami, innowiercami i  błądzącymi,
tłum. Z.  Włodek, W.  Zega, Poznań 2007,
s. 227 – 236; idem,
Traktat o Bogu,
tłum. G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszewski, Kraków
1999, s. 342.
22
Lucjusz III wydał dekret „Ad abolendam” w 1184 r. w Weronie. Stwierdzono wów-
czas, że jest konieczne wizytowanie własnych diecezji przez biskupów w  celu wykrycia
siedlisk heretyckich. Z kolei Grzegorz IX w 1231 r. po raz pierwszy powołał stanowisko in-
17
16
Emilia Anna Kaniuk •
„Walka” z heretykami na ziemiach polskich
|
87
Sądownictwo inkwizycyjne różniło się znacząco od typowego postępowania
sądowego w epoce średniowiecza. Procedury inkwizycji były pod tym wzglę-
dem osobliwe, a kompetencje inkwizytora – rozległe
23
. Do jego obowiązków
należało: wystosowanie aktu oskarżenia, sądzenie, gromadzenie dowodów,
przesłuchiwanie zainteresowanych stron, a także wydawanie wyroków. Cały
przebieg postępowania objęty był ścisłą tajemnicą. Inkwizytorzy bazowali na
specjalnie dla nich opracowanych podręcznikach
24
. Pierwsze z nich zaczęły się
pojawiać w XIII w.
25
Postępowanie sądowe rozpoczynało się od wyznaczenia
tzw. „czasu łaski”
26
. Jeśli oskarżony nie stawił się z własnej woli, rozpoczynano
poszukiwania. Po złapaniu oskarżonego, umieszczano go w więzieniu, po czym
poddawano przesłuchaniom. Od XIII w. inkwizycja mogła wymuszać zeznania
za pomocą tortur (rozciąganie kończyn, przypalanie, chłosta)
27
. Nadużycia
w tym zakresie nie należały do rzadkości. W najgorszym wypadku orzekano
wyrok śmierci, którego wykonanie należało do kompetencji władz świeckich.
Niemniej jednak, jak pokazują statystyki, rzadko do tego dochodziło. Sam autor
podręcznika dla inkwizytorów Bernard, syn Gwidona w trakcie swojej kadencji
w latach 1308 – 1328 zarządził niewiele ponad 40 wyroków śmierci na ponad
600 wydanych przez siebie wyroków w ogóle. Według historyka Pawła Krasa na
ziemiach polskich u schyłku średniowiecza tylko osiem osób poniosło śmierć
w konsekwencji herezji. Nawet jeśli oskarżony uniknął śmierci był poddawany
karze. Do łagodniejszych należała pokuta w postaci postu, modlitwy, pielgrzymki
czy biczowania. Karą cięższą była utrata honoru
28
.
kwizytora papieskiego. Zob.: S. Bylina,
Wizje społeczne w herezjach średniowiecznych. Hu-
miliaci, begini, begardzi,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 11; P. Kras, op.cit.,
s. 29; E. Potkowski, op.cit., s. 61 – 65; F. Cardini, M. Montesano,
Historia inkwizycji,
Kraków
2008, s. 32 – 33.
23
F. Cardini, M. Montesano, op.cit., s. 50.
24
P. Kras, op.cit., s. 48.
25
Najbardziej cenione było dzieło Bernarda Gui pt.
Practica inquisitionis hereticae
pravitatis.
Zob.: F. Cardini, M. Montesano, op.cit., s. 47 – 48.
26
Był to okres ok. 15 – 30 dni, w  trakcie których heretyk miał szansę dobrowolnie
stawić się przed sądem. Jeśli skorzystał z aktu łaski, musiał wyrzec się dotychczasowych po-
glądów i odbyć pokutę. Zob.: J. Tyszkiewicz,
Inkwizycja hiszpańska,
Komorów 1998, s. 23.
27
Innocenty IV w 1252 r. przyzwolił na tortury podczas tego rodzaju przesłuchań.
Zob. E. Potkowski, op.cit., s. 63 – 65.
28
Skazany był zobowiązany do noszenia przez określony czas żółtego krzyża naszy-
tego na ubraniu bądź stroju pokutnego. Kolor żółty był powszechnie uważany za niegodny.
Niekiedy stosowano karę w postaci przymusowej jałmużny. Często heretyków skazywano
na pobyt w więzieniu. Zob.: E. Potkowski, op.cit., s. 92 – 95.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin