Deptuła C., Abbatia de Bresca w w. XII-XIII i wybrane problemy najstarszych dziejów grupy brzeskiej premonstratensów polskich.pdf

(331 KB) Pobierz
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom XLII, zeszyt 2 − 1994
CZESŁAW DEPTUŁA
Lublin
ABBATIA DE BRESCA
W W. XII-XIII
I WYBRANE PROBLEMY NAJSTARSZYCH DZIEJÓW
GRUPY BRZESKIEJ PREMONSTRATENSÓW POLSKICH
W r. 1884 ukazała sie drukiem w Warszawie ksiazka Władysława Knapin-
˛
˛˙
´
´ ˛
skiego:
Swiety Norbert i jego zakon. Poczatki norbertanskich klasztorów cyrka-
˛
´
ryi polskiej i nieco z ich dziejów.
Autor przedstawił tam na tle historii całego
zakonu tak pełny i udokumentowany obraz dziejów klasztorów norbertanskich
´
czyli premonstratenskich w sredniowiecznej Polsce, ze nauka wnosiła do niego
´
´
˙
1
długo jedynie drobne korekty i uzupełnienia . Potrzeba istotnie nowego etapu
badan zarysowała sie dopiero po II wojnie swiatowej w zwiazku z europejskimi
´
˛
´
˛
studiami nad kanonikatem reguły sw. Augustyna, którego człon stanowili pre-
´
monstratensi. Odnosnie do dziejów norbertanów w Polsce XII-XIII w. historio-
´
grafia staneła wobec nieprzewidywanej wczesniej problematyki powikłan insty-
˛
´
´
tucjonalno-obserwancyjnych rzutujacej równiez na kwestie czasu fundacji
˛
˙
klasztorów, osób fundatorów itp. Uswiadomiono sobie ponadto znaczenie histo-
´
rii tego zakonu dla obrazu stosunków Polski z wieloma krajami zwłaszcza z
Czechami, Morawami i Nadrenia.
˛
Owe grupy zagadnien inspirowały w latach szescdziesiatych moja rozprawe
´
´´
˛
˛
˛
doktorska na temat
Poczatki grupy brzeskiej premonstratensów polskich.
˛
˛
Terminem „grupa brzeska” objałem tam zespół klasztorów, w skład którego
˛
wchodziło opactwo w Brzesku oraz podporzadkowane mu na mocy „iuris pater-
˛
nitatis” (bezposrednio albo posrednio poprzez hierarchie zwiazków „ojcostwa”)
´
´
˛
˛
domy braci i sióstr. Chodziło o grupe wyodrebniona w ramach ustroju zakonu
˛
˛
˛
premonstratenskiego przez układ prawno-organizacyjny, krystalizujacy sie w
´
˛
˛
dłuzszym czasie, uchwytny w zródłach około połowy XIII w. lub nieco pózniej.
˙
´
´
Osobna sprawa to historiografia klasztorów Pomorza Zachodniego, które tworzyły własna
˛
„cyrkarie Słowianszczyzny” (circaria
Slaviae).
˛
´
1
6
CZESŁAW DEPTUŁA
W podobnym znaczeniu uzywałem terminu „grupa ołbinska” (opactwo na Oł-
˙
´
binie we Wrocławiu i jego zakonne filie). Rozprawe pisałem pod kierunkiem
˛
prof. Tadeusza Manteuffla. Szczególna pomoc w opracowaniu tematu okazał mi
˛
prof. Stanisław Trawkowski, którego wydana w tym czasie ksiazka
Miedzy
˛˙
˛
herezja a ortodoksja. Rola społeczna premonstratensów w XII wieku
(Warsza-
˛
˛
wa 1964) zamykała własnie definitywnie „ere Knapinskiego”. Prace obroniłem
´
˛
´
˛
w Uniwersytecie Warszawskim w r. 1967. Publikowane były tylko fragmenty
jej wyników − istotna przeszkoda do wydania wiekszej całosci były duze
˛
˛
˛
´
˙
rozmiary tekstu. Co gorsza, do druku poszły głównie „obrzeza” rozprawy. Mam
˙
na mys li: 1
o
generalne wprowadzenia w problematyke przemian kanonikatu re-
´
˛
gularnego w Polsce XII-XIII w., gdzie uwzgledniałem przede wszystkim domy
˛
0
grupy ołbinskiej; 2 opracowania mniej znaczacych placówek grupy brzeskiej
2
.
´
˛
Z trzonu pracy, który obejmował wczesne dzieje klasztorów w Brzesku, na
Zwierzyncu pod Krakowem, w Witowie i Busku, a takze studia o klasztorach
´
˙
czeskich i ich relacjach z Polska ukazały sie tylko pozycje sygnalne:
Mo-
˛
˛
nasterium Bethleem
(Wokół
misji Henryka Zdika i poczatków opactwa w Brzes-
˛
ku)
oraz:
O niektórych zródłach do historii zakonu premonstratenskiego w
´
´
3
Polsce w XII-XIII wieku
. Dostarczyły one najwiecej materiału z dziejów
˛
Najwazniejsze z tych publikacji to artykuły:
Arrowezyjska reforma klasztorów w Polsce po
˙
r. 1180, a reforma premonstratenska (Z problematyki przemian polskiego kanonikatu regularnego
´
w sredniowieczu).
RH KUL 17:1969 z. 2 s. 5-49 oraz
Poczatki klasztorów norbertanskich w
´
˛
´
Dłubni-Imbramowicach i Płocku.
Tamze 16:1968 z. 2 s. 5-42.
˙
3
RH KUL 18:1970 z. 2 s. 27-44; ABMK 22:1971 s. 187-222. Rozprawa moja obejmowała
poza wstepem i zakonczeniem nastepujace czesci i rozdziały: I. Poczatki premonstratenskiej grupy
˛
´
˛
˛
˛´
˛
´
brzeskiej, a zagadnienie reformy kanonikatu regularnego w Polsce w koncu XII i na poczatku XIII
´
˛
wieku − 1. Poczatki grupy ołbinskiej premonstratensów polskich; reforma Cypriana. 2. Problem
˛
´
reformy brzesko-małopolskiej. II. Brzesko: charakter i wartosc zródeł do najdawniejszych dziejów
´´ ´
opactwa − 1. Bulla Eugeniusza IV z r. 1441. 2. Przekazy o zwiazkach Iwona Odrowaza z fundacja
˛
˛˙
˛
opactwa w Brzesku. 3. Inne przekazy. III. Brzesko: zagadnienie poczatków opactwa oraz jego
˛
przynaleznosci zakonnej w XII wieku − 1. Najstarszy klasztor w Brzesku w swietle uposazenia
˙ ´
´
˙
kanonii i jej zwiazków z kasztelania, a kwestia chronologii i charakteru zakonnego fundacji.
˛
˛
2. Zagadnienie czasu i charakteru zakonnego fundacji: drogi rozwiazania. 3. Powstanie opactwa
˛
w Brzesku, a misja Henryka Zdika. 4. Opactwo XII wieku. IV. Zwierzyniec: problem opactwa −
´
1. Zródła. 2. Podstawy hipotezy o opactwie zwierzynieckim; prepozytura 2. połowy XIII wieku.
3. Rewizja hipotezy o opactwie; przeorat zwierzyniecki. V. Zwierzyniec: fundacja; zagadnienie
genezy zwiazków z Brzeskiem oraz XII-wiecznej przynaleznosci zakonnej − 1. Problem fundacji.
˛
˙ ´
2. Zwiazki Zwierzynca z Brzeskiem: ich charakter i geneza. 3. Zagadnienie klasztoru norbertanek
˛
´
w Ołoboku. 4. Relacje zakonne Zwierzynca w XII-XIII w. 5. Klasztor w Skowieszynie-Kazimie-
´
rzu. VI. Imbramowice. VII. Witów i Busko − 1. Witów i Busko − zenskie klasztory rodowe.
˙ ´
2. Zagadnienie opactwa buskiego. 3. Zagadnienie premonstratenskich poczatków Buska i Witowa.
´
˛
VIII. Płock. IX. Formowanie sie grupy brzeskiej − 1. W kregu reformy Cypriana. 2. Biskupi a
˛
˛
zakon. 3. Reforma Iwona. Aneks I (z mapa). Lokalizacja opactwa brzeskiego i charakter jego
˛
uposazenia a problem fundacji. Aneks II. Problematyka zakonna poczatków klasztorów
˙
˛
premonstratenskich w Czechach i na Morawach. Aneks III. Uwagi o najstarszym uposazeniu
´
˙
2
ABBATIA DE BRESCA
W W. XII-XIII
7
Brzeska i Zwierzynca. O domach tych wspomiałem równiez nieco szerzej piszac
´
˙
˛
o Imbramowicach i Płocku, a dziejów Zwierzynca dotyczyły miedzy innymi
´
˛
4
przyczynki traktujace o dobrach klasztoru w Lubelskiem . Poza drobne
˛
wzmianki nie wyszła natomiast sygnalizacja badan nad Witowem i Buskiem.
´
Przy wielu kwestiach wskazywałem tu jedynie na istnienie niepublikowanej
rozprawy
5
.
W latach siedemdziesiatych i osiemdziesiatych ukazywały sie od czasu do
˛
˛
˛
6
czasu publikacje o premonstratensach polskich , ale − jak sie zdaje − nie
˛
nawiazywano blizej do problematyki moich studiów. Sytuacje zmieniły uka-
˛
˙
˛
zujace sie od r. 1990 artykuły Jerzego Rajmana. Ich podstawe stanowi równiez
˛
˛
˛
˙
niepublikowana − przynajmniej do chwili złozenia niniejszego tekstu do druku
˙
− rozprawa doktorska poswie cona klasztorowi na Zwierzyncu. Ów pozornie
´ ˛
´
waski temat stał sie dla autora odskocznia do refleksji nad złozona historia
˛
˛
˛
˙ ˛
˛
7
całego kregu zakonnego . Rajman wykorzystał w swych publikacjach wiele
˛
moich artykułów. Opracowujac swój ostatni, dostepny mi przy pisaniu niniej-
˛
˛
szego tekstu, artykuł
Poczatki opactw norbertanskich w Strahowie i Brzesku
8
,
˛
´
dotarł on tez do maszynopisu rozprawy z r. 1967. W pewnych kwestiach przyjał
˙
˛
moje tezy, w innych zajał stanowisko odmienne. Zgodnos c dotyczy tutaj po-
˛
´´
gladu o wadze zasadniczej, mianowicie iz s redniowieczny zespół polskich
˛
˙ ´
klasztorów w Busku i Witowie.
4
Główna pozycja tej serii to art. „Cella de Skowiszin” (Przyczynek do najstarszych dziejów
Kazimierza Dolnego nad Wisła). „Rocznik Lubelski” 10:1967 s. 113-123.
˛
5
Maszynopis rozprawy rozesłano do kilku osrodków. Obecnie jest on na pewno w Bibliotece
´
Instytutu Historycznego UW, (Prace Doktorskie, sygn. XVIII a 1070/1, 2) oraz w Bibliotece KUL
(Rekopisy sygn. 2375).
˛
6
Szczególnie cenna publikacja było nowoczesne wydanie w nowej serii
Monumenta Poloniae
˛
˛
Historica
(t. IX fasc. 1).
Nekrologu opactwa sw. Wincentego we Wrocławiu.
Wydanie przygotował
´
K. Maleczynski. Tekst przejrzeli, wstep i komentarz uzupełnili B. Kürbis i R. Walczak (Warsza-
´
˛
wa 1971).
7
Zwierzynca dotycza publikacje Rajmana:
Nadanie dóbr skowieszynskich klasztorowi norber-
´
˛
´
tanek na Zwierzyncu.
W:
Problemy dziejów i konserwacji miast zabytkowych.
Radom− Kazimierz
´
Dolny 1990 s. 23-33 (artykuł porusza sygnalizowana w przyp. 4. tematyke dóbr kazimierskich);
˛
˛
´
Rok 1241 na Zwierzyncu.
„Kraków”. Magazyn Kulturalny 1991 nr 1 s. 21-22;
Sredniowieczne
´
zapiski w nekrologu klasztoru norbertanek na Zwierzyncu.
„Nasza Przeszłosc” 77:1992 s. 33-55.
´
´´
Do historii szerszego kregu czesko-polskiego norbertanów odnosi sie pozycja tego autora:
Poczatki
˛
˛
˛
opactw norbertanskich w Strahowie i Brzesku.
„Nasza Przeszłosc” 78:1992 s. 5-26. Najszerszy
´
´´
zasieg terytorialny i problemowy ma artykuł Rajmana:
The Origins of the Polish Premonstra-
˛
tensian Circary.
„Analecta Praemonstratensia” 66:1990 z. 3-4 s. 203-219. Spraw Zwierzynca i in-
´
nych klasztorów dotyczy tez praca tegoz autora:
Dominus − comes − princeps. Studium o Jaksach
˙
˙
w XII wieku.
„Studia Historyczne” 33:1990 z. 3-4 s. 347-368.
8
Patrz przyp. 7. Nie mogłem uwzglednic pozycji Rajmana, które ukazały sie juz po złozeniu
˛ ´
˛ ˙
˙
niniejszego artykułu do druku.
8
CZESŁAW DEPTUŁA
klasztorów zakonu premonstratenskiego, zorganizowany w strukturach zwiazków
´
˛
filiacji (ius
paternitatis)
oraz zakonnego okregu wizytacyjnego (circaria)
˛
ukształtował sie w znacznej czesci w rezultacie reformy, która wcieliła do
˛
˛´
powyzszego zakonu starsze domy kanonikatu regularnego o trudnej do okresle-
˙
´
nia obserwancji i relacji z osrodkami zagranicznymi. Poglad ten sformułowałem
´
˛
przede wszystkim w artykule
Arrowezyjska reforma klasztorów polskich po
r. 1180 a reforma premonstraten ska
9
, prezentujac go takze w pozostałych
´
˛
˙
publikacjach. Rajman przedstawił go najpełniej w artykule
The Origins of the
Polish Premonstratensian Circary
10
. Centralna postacia sygnalizowanej re-
˛
˛
formy z konca XII i poczatku XIII w. był Cyprian, pierwszy premonstratenski
´
˛
´
opat klasztoru sw. Wincentego we Wrocławiu, naste pnie biskup lubuski i biskup
´
˛
wrocławski (zm. 1207). Akcja miała tez centra inspiracyjno-organizacyjne poza
˙
Wrocławiem − do tego własnie jej aspektu prace Rajmana wnosza wiele nowe-
´
˛
go. Sam przebieg reform pojmowałem nieco inaczej niz Rajman, który łaczył
˙
˛
afiliacje do zakonu premonstratenskiego z usuwaniem starych konwentów kano-
´
nickich, podobnie jak to miewało miejsce z benedyktynami (Nie rozstrzygał
przy tym, co stało sie z wypedzonymi bracmi lub siostrami). Moja teza
˛
˛
´
brzmiała, iz do zakonu norbertanskiego przyjmowano istniejace wspólnoty,
˙
´
˛
zasilane tylko przez przybyszów − organizatorów reformy. (Sa u Rajmana
˛
sformułowania, które zdaja sie s wiadczyc, iz autor ten przyjmuje tez niekiedy
˛ ˛ ´
´ ˙
˙
podobna mozliwos c). Przemiany przebiegały w niektórych domach zapewne w
˛
˙
´´
kilku etapach. W mojej rozprawie wskazałem, iz mogły wchodzic w gre
˙
´
˛
przeróz ne powikłania znane z dziejów kanonikatu reguły s w. Augustyna:
˙
´
obserwancja mieszana, recepcja obserwancji bez podporzadkowania orga-
˛
nizacyjnego władzom kongregacji, zachowywanie przy formalnej afiliacji
organizacyjnej partykularnych instytucji i zwyczajów sprzecznych z pra-
wodawstwem zakonu, zjawisko „schizm zakonnych” itp.
Sygnalizowane róznice zdan płyna czasem z niescisłego odczytania przez
˙
´
˛
´
Rajmana moich tekstów − rzecz raczej zrozumiała przy złozonosci materii i −
˙
´
byc moz e − przy niejasnosci pewnych moich sformułowan. Skadinad juz w
´
˙
´
´
˛ ˛
˙
trakcie pisania pracy doktorskiej zdawałem sobie sprawe nie tylko z hipote-
˛
tycznos ci formułowanych w niej pogladów lecz równiez z mozliwos ci wysu-
´
˛
˙
˙
´
Patrz przyp. 2. W pozycji tej problematyka premonstratenska dominuje nad arrowezyjska.
´
˛
Teze Trawkowskiego i moja o właczeniu opactwa NMP na Piasku we Wrocławiu do kongregacji
˛
˛
˛
´ ˛˙
z Arrouaise dopiero po r. 1180 zaatakował L. Milis (Les
origines des abbayes de Sleza et de
Piasek à Wrocław.
RH KUL 19:1971 z. 2 s. 5-27). Sprawy, moim zdaniem, nie rozstrzygnał (w
˛
pewnych punktach nie najlepiej zrozumiał wywody polskie). Niemniej o reformie arrowezyjskiej,
która inkorporowała do kongregacji starsze kanonie, mozna mówic bez watpliwosci dopiero w
˙
´
˛
´
wypadku Trzemeszna, gdzie afiliacja kongregacyjna przypadła na przełom XIII i XIV wieku.
10
Zob. przyp. 7.
9
ABBATIA DE BRESCA
W W. XII-XIII
9
niecia zasadnych propozycji alternatywnych. Obecnie do dodatkowej ostroznosci
˛
˙ ´
w sadach skłania mnie jeszcze to, ze dawno odszedłem od badan nad zakonami.
˛
˙
´
Z drugiej strony szczegółowe polemiki utrudnia tez fakt, iz Rajman nie
˙
˙
przedstawił dotad w publikacjach całego zaplecza badawczego prezentowanych
˛
przez siebie hipotez. Sadzac, z e jest tu wiele miejsca na dopełnianie sie
˛ ˛ ˙
˛
rozmaitych przypuszczen i na poszukiwanie kierunku dalszych badan, chciałbym
´
´
zatem w nawiazaniu do mych dawnych prac przyczynic sie tylko do poszerzenia
˛
´ ˛
„pola rekonstrukcji” pewnego wycinka polskich dziejów koscielnych. Spróbuje
´
˛
rzucic garsc uwag, sygnalizacji problemów, uzupełnien materiałowych i pro-
´
´´
´
pozycji metodologicznych dotyczacych spraw poruszanych przez Rajmana. Osia
˛
˛
rozwazan pozostanie zagadnienie genezy i reformy domów grupy brzeskiej oraz
˙ ´
zagadnienie relacji wczesnej historii tych domów z premonstratenskim kregiem
´
˛
Czech i Moraw. Preferujac wywody publikowane, zmuszony bede nadal odwo-
˛
˛ ˛
ływac sie do maszynopisu streszczajac pokrótce duze partie rozprawy. W
´ ˛
˛
˙
rozwazaniach zabraknie charakterystyki pewnych szerszych zagadnien, które
˙
´
miały istotne znaczenie dla sprawy czasu i okolicznosci interesujacych nas
´
˛
fundacji oraz aktów reformy. Chodzi o procesy rozwoju i przemian zakonu pre-
monstraten skiego, o jego stosunek do reszty kanonikatu regularnego i innych
´
zakonów, o zaangazowanie premonstratensów po obu stronach konfliktu w XII-
˙
wiecznych sporach cesarstwa z papiestwem, o miejsce zakonu w reformie
Koscioła polskiego na przełomie XII i XIII w. itp.
11
Kwestie takie zdołam
´
co najwyzej zasygnalizowac. Nie zdołam równiez zaprezentowac dokumentacji
˙
´
˙
´
zródłowo-bibliograficznej z tekstu niepublikowanego. Czesciowo odwołuje sie
´
˛´
˛ ˛
tu do pozycji drukowanych, a wiele wykorzystanych przeze mnie zródeł i
´
opracowan wyszczególnia tez Rajman. Co do reszty musze odesłac czytelnika
´
˙
˛
´
do rekopisu.
˛
´
PODSTAWOWE TRUDNOS CI TEMATU
Nieuchronna hipotetycznosc ustalen dla wczesnej historii klasztorów grupy
´´
´
brzeskiej wypływa przede wszystkim z ubóstwa zródeł
12
. Najstarsze i najbar-
´
dziej znaczace domy grupy − opactwo w Brzesku i klasztor sióstr na Zwierzyn-
˛
´
cu − powstały, byc moze, juz około połowy XII w. Dzieje Brzeska cechuje
´
˙
˙
jednak długa pustka zródłowa, zas pierwsze relacje o jego załozeniu pochodza
´
´
˙
˛
dopiero z wieku XV. W dodatku chodzi o relacje sporzadzone w dramatycznym
˛
Przy ich opracowaniu cennym oparciem była dla mnie zwłaszcza cytowana ksiazka Traw-
˛˙
kowskiego.
12
Por. D e p t u ł a.
O niektórych zródłach
s. 187-188.
´
11

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin