Rajman J., Brzesko i Zwierzyniec. Jeszcze o początkach dwu najstarszych klasztorów norbertańskich w Małopolsce.pdf

(121 KB) Pobierz
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom XLV, zeszyt 2
− 1997
JERZY RAJMAN
Kraków
BRZESKO I ZWIERZYNIEC
JESZCZE O POCZATKACH DWU NAJSTARSZYCH
˛
´
KLASZTORÓW NORBERTANSKICH W MAŁOPOLSCE
Norbertanie, w przeciwienstwie do innych wielkich zakonów polskiego sred-
´
´
niowiecza, nie znajdowali sie nigdy w centrum zainteresowan szerokich kregów
˛
´
˛
mediewistów. W odróznieniu od cystersów i dominikanów nie podejmowano
˙
nad dziejami zakonu sw. Norberta gruntownych i systematycznych studiów. Do
´
poczatków naszego stulecia historiografia norbertanów polskich mogła sie po-
˛
˛
szczycic tylko, skadinad znakomitym, kompendium pióra W. Knapinskiego oraz
´
˛ ˛
´
materiałowym ujeciem dziejów opactwa ołbinskiego F. Göhrlicha
1
. Pózniej
˛
´
´
przybyły jeszcze szczegółowe i w wielu fragmentach wartosciowe po dzis dzien
´
´
´
studia R. Grodeckiego nad klasztorem w Busku i S. Pierzchalanki-Jeskowej nad
prepozytura w Czarnowasach koło Opola
2
.
˛
˛
Na szersze wody skierował badania nad premonstratensami S. Trawkowski
3
wykazujac przede wszystkim doniosłe znaczenie tego zakonu w dziejach sred-
˛
´
niowiecznej Europy, zwłaszcza w dobie krucjat, i na tym tle próbujac dociec
˛
poczatków polskiej cyrkarii sw. Norberta. Rozpatrywał on powstanie polskich
˛
´
klasztorów norbertanskich jako elementu przemian kanonikatu regularnego
´
w XII w. Równolegle z nim teze te rozwinał i szeroko uzasadnił Cz. Deptuła
˛ ˛
˛
wzbogacajac ponadto polska historiografie o oryginalne studia nad poczatkami
˛
˛
˛
˛
´ ˛
W. K n a p i n s k i,
Swiety Norbert i jego zakon. Poczatki norbertanskich klasztorów
´
˛
´
cyrkarii polskiej i nieco z ich dziejów,
Warszawa 1884; F. G ö h r l i c h,
Urkundliche Ge-
schichte der Praemonstratenser und ihrer Abtei zum Hl. Vinzenz vor Breslau,
t. I, Breslau 1836.
2
R. G r o d e c k i,
Dzieje klasztoru premonstratenskiego w Busku w wiekach srednich,
´
´
RAUWHF, t. LVII, 1913-1914 ; S. P i e r z c h a l a n k a – J e s k o w a,
Dzieje klasztoru
w Czarnowasie w wiekach srednich,
„Roczniki Historyczne”, 4(1928), (dalej: RH).
˛
´
3
Miedzy herezja a ortodoksja. Rola społeczna premonstratensów w XII wieku,
Warszawa
˛
˛
˛
1964; tenze,
Wprowadzenie zwyczajów arrowezyjskich w wrocławskim klasztorze na Piasku,
w:
˙
´ rednie,
Warszawa 1962.
Wieki S
1
6
JERZY RAJMAN
klasztorów tzw. grupy brzeskiej
4
. Tworzyły ja opactwa meskie w Brzesku-Che-
˛
˛
bdowie i Witowie (koło Piotrkowa Trybunalskiego) oraz prepozytury zenskie
˙ ´
w Zwierzyncu koło Krakowa, Busku, Imbramowicach i Płocku i upadły klaszto-
´
rek w Skowieszynie/Kazimierzu Dolnym. Prace te ujawniły sporo nieznanych
dotad faktów z okresu tworzenia sie polskiej cyrkarii premonstratensów. Wazne
˛
˛
˙
miejsce w historiografii zajmuja takze wyniki badan B. Kürbisówny nad klasz-
˛
˙
´
torem w Strzelnie oraz monograficzne ujecie sredniowiecznych dziejów klaszto-
˛
´
5
˙
ru w Zukowie pióra A. Czacharowskiego . Nie zmienia to jednak faktu, ze
˙
brak monografii opactwa sw. Wincentego na wrocławskim Ołbinie, najwieksze-
´
˛
go domu norbertanskiego, jest raz acym zaniedbaniem polskiej mediewistyki.
´
˙˛
Takz e nad dziejami „grupy brzeskiej” zapadła po badaniach Deptuły, który
˙
zwrócił swa uwage ku innym zagadnieniom, cisza trwajaca bez mała lat 30.
˛
˛
˛
Podejmujac przed paroma laty badania nad zakonem norbertanskim w Polsce
˛
´
miałem znakomity punkt wyjscia w postaci waznego dorobku Cz. Deptuły.
´
˙
Najnowszy artykuł tego historyka, bedacy zarówno rekapitulacja, jak i podtrzy-
˛ ˛
˛
maniem dawno głoszonych tez, czekał przez pewien czas na druk, totez autor
˙
nie zdołał uwzglednic zarówno opublikowanej przeze mnie monografii Zwie-
˛ ´
rzynca, jak i nowego studium o Jaksie. Swoje wnioski wyłozyłem poczatkowo
´
˙
˛
w artykule o poczatkach Strahowa i Brzeska starajac sie w nim wykazac watpli-
˛
˛ ˛
´ ˛
we punkty w konstrukcji Deptuły, a nastepnie szerzej we wspomnianej ksiazce
˛
˛˙
6
o klasztorze na Zwierzyncu .
´
Poczatki grupy brzeskiej premonstratensów polskich,
mps BKUL, 1967; t e n z e,
O niektó-
˛
˙
rych zródłach do historii zakonu premonstratenskiego w Polsce w XII i XIII wieku,
ABMK,
´
´
22(1971); t e n z e,
Arrowezyjska reforma klasztorów w Polsce po r. 1180, a reforma premon-
˙
stratenska,
RH, 17(1969); drobniejsze prace autor zestawia w artykule
Abbatia de Bresca
´
w w. XII-XIII i wybrane problemy najstarszych dziejów grupy brzeskiej premonstratensów polskich,
RH 42(1994), z. 2, s. 5-52.
5
B. K ü r b i s, Najstarsza tradycja klasztoru panien norbertanek w Strzelnie, RH 40(1974);
˙
A. C z a c h a r o w s k i,
Uposazenie i organizacja klasztoru norbertanek w Zukowie od XIII
˙
do połowy XV wieku,
Torun 1963; pomijam tu drobniejsze prace na temat norbertanów, pełna
´
˛
bibliografie zob. J. R a j m a n,
Klasztor norbertanek na Zwierzyncu w wiekach srednich,
˛
´
´
Kraków 1993.
6
J. R a j m a n,
Poczatki opactw norbertanskich w Strahowie i Brzesku,
„Nasza Przeszłosc”
˛
´
´´
(dalej: NP), 78(1992), zwł. s. 17-19; t e n z e,
Klasztor norbertanek na Zwierzyncu,
s. 14-15
˙
´
(szerokie ustosunkowanie sie do hipotezy Deptuły na temat poczatków Zwierzynca) oraz s. 30-37;
˛
˛
´
teze o moznowładczych fundacjach akcentowałem w nie uwzglednionym przez Deptułe artykule
˛
˙
˛
˛
K dejinam cesko-polskych vztachu ve stredoveku
(Šlechta
a premonstrati ve 12. stoleti),
w: „Me-
ˇ
˚
ˇ
diaevalia Historica Bohemica”, t. II, Praha 1992, s. 5-28 oraz w ponownym ujeciu roli Jaksy, zob.
˛
J. R a j m a n,
Pielgrzym i fundator. Fundacje koscielne i pochodzenie ksiecia Jaksy,
NP,
´
˛
82(1994), s. 5-33.
4
BRZESKO I ZWIERZYNIEC
7
Omawiany artykuł Deptuły, pioniera w badaniach nad norbertanami, jest
jedyna reakcja na ogłaszane przeze mnie sukcesywnie wyniki badan, co ma
˛
˛
´
zwiazek z sygnalizowanym juz na wstepie nikłym zainteresowaniem polskiej
˛
˙
˛
mediewistyki tym zakonem. Autor niestety odszedł od problematyki norbertan-
´
skiej, ostatnio jednak dokonał próby rekapitulacji zagadnienia poczatków grupy
˛
brzeskiej, ustosunkowujac sie przy tym do wielu moich ustalen. W róznych
˛
˛
´
˙
kwestiach sa one odmienne od zapatrywan Deptuły, totez chciałbym, korzysta-
˛
´
˙
jac z dos c obfitego juz swojego dorobku poswieconego premonstratensom,
˛
´´
˙
´ ˛
przedstawic w syntetycznej formie najwazniejsze zagadnienia poczatków dwu
´
˙
˛
najwazniejszych klasztorów „grupy brzeskiej”, tj. Brzeska i Zwierzynca
7
. Prob-
˙
´
lematyka poczatków innych klasztorów tej grupy, a przede wszystkim Witowa,
˛
Buska i Płocka została przeze mnie opracowana w czekajacym na druk obszer-
˛
nym studium o norbertanach polskich w XII wieku
8
.
Zasadniczym polem kontrowersji sa poczatki opactwa w Brzesku i zenskiego
˛
˛
˙ ´
klasztoru na Zwierzyncu, a róznice pogladów wynikaja z pewnych załozen
´
˙
˛
˛
˙ ´
metodologicznych oraz z fatalnego stanu zródeł, nieporównywalnego z innymi
´
zródłami dotyczacymi wielkich zakonów Polski s redniowiecznej. Niekomplet-
´
˛
´
nosc materiałów sredniowiecznych zmusza do siegniecia po przekazy nowozyt-
´´
´
˛ ˛
˙
ne, traktowane ze sporym kredytem zaufania, jako odzwierciedlajace wartoscio-
˛
´
wa tradycje zakonna. W przypadku Brzeska sa to w duzym stopniu wykorzysta-
˛
˛
˛
˛
˙
ne przez Deptułe dwa XVIII-wieczne katalogi opatów. Wprowadzaja one nas
˛
˛
w zagadnienie poczatków opactwa w Brzesku.
˛
Katalog I
Katalog II
Primus Abbatiae hiuc multiplicer
Primus abbas claustralis
insigni, destinatus est Abbas
Wosolanus vixit anno 1179,
circa A. 1149. Voslaus. Undecimo
obiit 11 februari.
Iunii 1178 mors eius in Obituario
annotatur.
Identyfikacja tych opatów ma duze znaczenie w badaniach nad poczatkami
˙
˛
opactwa brzeskiego. Wiele uwagi poswiecił im Deptuła w swym najnowszym
´ ˛
studium (s. 26-27) stwierdzajac, z e „nie wolno traktowac obu katalogów komple-
˛ ˙
´
mentarnie, przyjmujac, iz po Wojsławie rzadzacym w latach 1149-1178 przy-
˛ ˙
˛ ˛
szedł odnotowany w r. 1179 Wosolan” oraz, ze był opat brzeski Wojsław, który
˙
rzadził „w okresie XII/XIII wieku” (jak domyslam sie chodzi o przełom XII/
˛
´
˛
Termin „grupa brzeska” wprowadził do literatury Cz. Deptuła i w dalszym ciagu tej polemi-
˛
ki bede sie nim posługiwac na oznaczenie nastepujacej grupy klasztorów: Brzesko, Zwierzyniec,
˛ ˛ ˛
´
˛
˛
Busko, Witów, Imbramowice, Płock.
8
Zob. w tej pracy przypis 29.
7
8
JERZY RAJMAN
/XIII w.). W Brzesku, jak przypuszcza Deptuła, utozsamiono opata Wojsława
˙
z komesem Wojsławem, bratem biskupa krakowskiego Gedki, zmarłym istotnie
w 1178 r. Dzieki tej identyfikacji udało sie autorowi katalogu nakreslic „do-
˛
˛
´ ´
mniemany czas jego przełozenstwa i jego pozycje jako pierwszego opata klasz-
˙ ´
˛
toru”. Jak rozumiem, gdyby autor katalogu nie utozsamił opata z komesem,
˙
wówczas byłby całkowicie bezradny, co do chronologii rzadów opata Wojsława.
˛
Domysł ten, trudny do głebszego uzasadnienia, zmierza, jak sadze, do zakwes-
˛
˛ ˛
tionowania chronologii podanej przez Katalog I. Jednakze Cz. Deptuła uznaje
˙
za wiarygodne okreslenie „circa A. 1149” uzyte w tym katalogu na oznaczenie
´
˙
poczatku rzadów Wojsława. Dopuszcza nawet istnienie „sladu przekazu”, w któ-
˛
˛
´
rym wystepował on własnie pod r. 1149. Gdyby tak było, to musielibysmy
˛
´
´
uznac Wojsława za pierwszego opata brzeskiego, co jednakze Deptuła, jak juz
´
˙
˙
wspomniałem wyzej, kwestionuje. Sadzi on równiez , ze z Wojsławem skojarzył
˙
˛
˙ ˙
autor Katalogu I dokument z 1149 r., w którym wystepował Wrocisz (według
˛
bulli z 1441 r. był on współfundatorem opactwa). Deptuła zakłada milczaco
˛
swietna znajomosc dyplomatyki i rocznikarstwa sredniowiecznego u norberta-
´
˛
´´
´
nów w XVIII w. Generalnie natomiast jest przekonany, ze data 1149, która
˙
zabłakała sie przy Wojsławie jest „waznym swiadectwem egzystencji opactwa
˛
˛
˙
´
przed r. 1150 ” (s. 26). Mozna wiec stwierdzic, ze – zdaniem Deptuły – w XI-
˙
˛
´ ˙
I/XIII w. opatem brzeskim był Wojsław, któremu autor Katalogu I dodał, na
podstawie karkołomnych identyfikacji, daty poczatkowa i koncowa jego rzadów,
˛
˛
´
˛
˛
nie sa one jednak wiarygodne. I wreszcie w sprawie Wosolana pisze Deptuła,
˛
ze „sprawował chyba rzeczywiscie rzady około r. 1180, ale raczej nie był prze-
˙
´
˛
łozonym konwentu”. Milczaco przeszedł natomiast historyk do porzadku nad
˙
˛
˛
bardzo waznymi dopiskami
primus abbas
widniejacymi zarówno w Katalogu
˙
˛
I przy Wojsławie, jak i Katalogu II przy Wosolanie.
Operujac na póznym zabytku, Deptuła usuwa Wojsławowi i Wosolanowi
˛
´
dopisek
primus abbas,
Wojsławowi ponadto odejmuje date smierci (1178 r.),
˛ ´
ale uznaje, ze data 1149 r. moze byc traktowana jako poswiadczenie w tym
˙
˙
´
´
roku funkcjonowania opactwa. Równoczesnie zarzuca mi, ze łacze Wojsława
´
˙ ˛ ˛
i Wosolana w jedna osobe, gdyz jego zdaniem chodzi o dwie rózne postacie ;
˛
˛
˙
˙
Wojsława zmarłego 11 VI 1178 r. oraz Wosolana zyjacego jeszcze w 1179 r.,
˙ ˛
a zmarłego 11 II (omyłkowo na s. 26 Deptuła podaje date 11 listopada). W jaki
˛
jednakz e sposób objasnic, dlaczego obaj figuruja w katalogach jako „pierwsi
˙
´ ´
˛
opaci”? Najprosciej jest przeciez przyjac, ze skoro w obu katalogach dopisano
´
˙
˛´ ˙
przy Wojsławie i Wosolanie
primus abbas,
to chodzi tu o te sama osobe, a for-
˛
˛
˛
ma
Wosolanus
jest błednym odczytem
Woslaus
(paleograficznie jest to w pełni
˛
mozliwe). Nie potrafie natomiast wyjasnic, dlaczego według Katalogu I pier-
˙
˛
´ ´
wszy opat zmarł w 1178 r., a według Katalogu II z ył jeszcze w 1179 r., trzeba
˙
BRZESKO I ZWIERZYNIEC
9
jednak pamietac, ze nawet w rocznikach s redniowiecznych spotyka sie niekiedy
˛ ´ ˙
´
˛
rozbieznos ci co do dat dotyczacych tych samych osób, tu zas mamy do czynie-
˙ ´
˛
´
nia z bardzo póznym przekazem. Oba katalogi opackie nie sa dobrym zródłem
´
˛
´
do rekonstrukcji poczatków klasztornego Brzeska. Mozna z nich dowiedziec sie,
˛
˙
´ ˛
moim zdaniem, jedynie, ze w XVIII w. funkcjonowała w opactwie brzeskim
˙
tradycja upatrujaca w Wojsławie pierwszego opata, a poczatków tego domu
˛
˛
gdzies około połowy XII w.
´
Podtrzymywana przez Deptułe hipoteza o fundacji Brzeska jako efektu misji
˛
Henryka Zdika opiera sie na nastepujacych załozeniach:
˛
˛
˛
˙
1) Zdik był współfundatorem opactwa w Strahowie, ono zas posiadało od
´
połowy XIII w. prawa zwierzchnie w stosunku do Brzeska. Zdik rzeczywis cie
´
przejezdzał przez Polske w 1141 r. udajac sie do Prus, ale to jeszcze za mało,
˙ ˙
˛
˛
˛
aby przyjmowac, ze z pomoca ksiecia Władysława II załozył klasztor nad Wisła
´ ˙
˛
˛
˙
˛
i podporzadkował go Strahowowi. Deptuła doskonale zdaje sobie sprawe z ryzy-
˛
˛
kownosci tej hipotezy, bowiem Strahow przynajmniej do 1143 r. nie był klasz-
´
torem norbertanskim
9
. Wysuwa zatem kolejny domysł, ze Brzesko po
´
˙
1143 r. odłaczyło sie od Strahowa (s. 19). Tymczasem własnie fakt, ze prawa
˛
˛
´
˙
zwierzchnie Strahowa w stosunku do Brzeska zostały poswiadczone dopiero od
´
około połowy XIII w. wskazuje na ich pózna geneze. Nie ma bowiem wzmianki
´ ˛
˛
o Brzesku we wczesniejszych wykazach klasztorów norbertanskich, co wiaze
´
´
˛˙
sie z tym, z e dopiero za biskupa Iwona Odrowaza klasztor brzeski został podda-
˛
˙
˛˙
ny reformie, która uczyniła z niego pełnoprawna placówke premonstratenska.
˛
˛
´ ˛
Z faktu, ze Zdik przejezdzał przez Polske w 1141 r. nie mozna, moim zdaniem,
˙
˙ ˙
˛
˙
wysnuwac przypuszczenia, ze załozył on klasztor w Brzesku, a wiazanie z tym
´
˙
˙
˛
dodatkowo Władysława Wygnanca nie ma uzasadnienia, bowiem zadne ze zró-
´
˙
´
deł norbertanskich nie ma jakiegokolwiek s ladu upamietnienia fundatorskiej
´
´
˛
10
działalnosci tego ksiecia .
´
˛
2) Cz. Deptuła jest przekonany, ze opactwo brzeskie miało uposazenie poło-
˙
˙
zone w obrebie kasztelanii brzeskiej i powstało w sasiedztwie grodu kasztelan-
˙
˛
˛
´
skiego (nazywa je nawet „klasztorem kasztelanii”). Stwierdza równiez z duza
˙
˙˛
doza pewnosci, ze „dobra klasztorne usytuowane były wewnatrz kompleksu
˛
´
˙
˛
włosci ksiazecych zwiazanych z kasztelania” (s. 20). Gdyby tak było, byłby to
´
˛˙ ˛
˛
˛
powazny argument za hipoteza o ksiaz ecej fundacji. Tymczasem rzecz wymaga-
˙
˛
˛˙ ˛
łaby bardzo dokładnego zbadania stosunków własnos ciowych wokół Brzeska.
´
Powtórze jeszcze raz argumenty wysuniete juz wczesniej: a) nie jest znana
˛
˛
˙
´
9
10
Zob. R a j m a n,
Poczatki opactw,
s. 7 n., 18.
˛
Na ten wazny aspekt zródłowy zwracałem uwage w artykule
Poczatki opactw,
s. 17.
˙
´
˛
˛

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin