Deptuła C., Krąg kościelny płocki w połowie XII wieku.pdf

(3953 KB) Pobierz
R
O
Z
P
R
A
W
Y
CZESŁAW DEPTUŁA
KRĄG KOŚCIELNY PŁO CKI W POŁOWIE X II W IEKU
I. W S TĘ P
Ujawnione w źródłach środowiska społeczne i określające je
instytucje może historyk badać w dwojaki sposób. Mianowicie
może on wydzielić z szerszego obrazu historycznego dla swoich
potrzeb jedno z nich i badać kolejno jego początki, formowanie
się, rozwój i zanikanie na przestrzeni dłuższego okresu czasu. Inne
środowiska będą w tym wypadku dla niego jedynie kontekstem
społecznym, tłumaczącym mu i rozjaśniającym pewne zjawiska
na odcinku, którym się zajmuje.
Istnieje także druga ewentualność. Historyk może badać sze­
reg tworzących organiczną całość środowisk i instytucji jako
części tej całości, kładąc nacisk na łączące je stosunki, wzajemne
zaziębianie się, formy współżycia. Oczywiście takiego socjalnego
przekroju określonego okresu historycznego może dokonać tylko
pod warunkiem zawężenia ram czasowych pracy. Pierwsza z dróg
pozwala lepiej uchwycić dynamikę przemian dziejowych i ich
kierunek, ale wyizolowując z konieczności w znacznym stopniu
pewien odcinek życia z szerszej rzeczywistości społecznej, uprasz­
cza i zubaża jego obraz. Druga daje pełniejszą wizję egzystencji
grup ludzkich, ale z drugiej strony niejako ustatycznia ją —
trudno tu ustawić zjawiska w ich historycznej perspektywie.
Oczywiście w konkretnym wypadku nigdy nie wystąpi „czysty“
typ jednego z powyższych ujęć: nie pozwoli na to sam przedmiot
historii — społeczeństwo stanowiące jedność w czasie i prze­
strzeni.
6
CZESŁAW D E PTU ŁA
Praca ta jest zasadniczo zamierzona jako studium drugiego
rodzaju. Całością rozpatrywaną byłby tu krąg kościelny płocki
II i III ćwierci X II w., rozumiany jako układ środowisk ducho­
wieństwa rezydującego w samym Płocku lub też mocno z nim
związanego. Nie wchodzi w jej skład rozproszony kler tworzą­
cych się wówczas dopiero parafii choćby z tego powodu, że
źródła nic o nim nie mówią. Będą to zatem kapituły i klasztory.
Ramy czasowe pracy rozciągają 'się na rządy dwóch biskupów,
Aleksandra (1129— 1156) i Wernera (1156— 1172). Wybór tego
okresu ma za sobą pewne uzasadnienie: jest to okres niezwykłej
aktywności ośrodka diecezjalnego płockiego na polu tworzenia
nowych instytucji kościelnych i rozwijania kultury umysłowej.
Jego dokładniejsza charakterystyka zostanie w miarę możliwości,
jakie daje podstawa źródłowa i sam temat, wydobyta w pracy.
Dotychczasowy stan badań nad XII-wiecznym Płockiem zmusza
jednak w niejednym do odejścia od zasadniczej koncepcji. Tak
np. ponieważ do dziś nie jest ustalone, kiedy powstała świecka
płocka kapituła katedralna, a dla rozważań naszych musimy wie­
dzieć, czy należy ten fakt wiązać z omawianym okresem, czy też
miał on miejsce wcześniej, wyodrębniła się osobna część pracy
poświęcona początkom tej kapituły. Jest ona szkicem o ujęciu
w znacznej mierze pierwszego typu, sięgającym czasowo do po­
łowy X I w., tj. lat formowania się diecezji mazowieckiej
Dla określenia czasu sekularyzacji prezbiterium biskupa płoc­
kiego należało uchwycić sieć związków Płocka z ośrodkami ko­
ścielnymi na zachodzie Europy, bardzo wówczas silnych. Stąd
szkic o początkach kapituły wzbogacił się w związku z postacią
biskupa Aleksandra, któremu większość historyków przypisywała
do tej pory przeprowadzenie tejże sekularyzacji, o dwa rozdziały.
Pierwszy jest poświęcony genezie i charakterystyce najsilniej
oddziaływających na diecezję płocką w połowie X II w. zachodnich
wpływów kościelnych — wpływów leodyjskich. W drugim scha­
rakteryzowana została postać i działalność głównego inspiratora
tych związków — biskupa Aleksandra z Malonne. Jest o nim
zresztą mowa i w innych miejscach pracy, ponieważ to właśnie
z jego osobą wiąże się krystalizacja tego dynamicznego kręgu
K R Ą G K O Ś C IE L N Y P Ł O C K I W X I I W.
7
duchowieństwa na Mazowszu, którym się tutaj zajmujemy. Brak
w Polsce podstawowych wydawnictw źródłowych do historii
średniowiecznej ziem dzisiejszej Belgii, Nadrenii i płn.-zach.
Francji i duże trudności związane z ich sprowadzeniem sprawiły,
że wiele zagadnień postawionych w pracy nie będzie dostatecznie
rozwiązanych. Samo jednak ich wysunięcie ma już pewną war­
tość, zwłaszcza przy braku nowszych, polskich pozycji histo­
rycznych z tych dziedzin.
Oczywiście i w dalszych partiach pracy instytucje kościelne,
mazowieckie ujmowane są jako przejaw pewnych formacji ideowo-
organizacyjnych zachodniego chrześcijaństwa, co jest jednym
z podstawowych warunków określenia ich funkcji w życiu X II-
wiecznego Kościoła polskiego. Drugim warunkiem jest oczywiście
uwzględnienie historycznej sytuacji naszego kraju w tym czasie.
Specyficzne warunki polskie poddawały selekcji płynące z za­
chodu prądy umysłowe i formy organizacyjne. Inne były potrzeby
społeczne w dziedzinie kościelno-religijnej, inna aktywność po­
szczególnych grup duchowieństwa niż w krajach rozwiniętego
feudalizmu i wyższej kultury chrześcijańskiej.
Istnieje jdszcze jedna duża trudność przy podejmowaniu prac
tego typu. Badanie związków między instytucjami czy środowi­
skami, ich funkcji w życiu kościelnym, a co za tym idzie w ogóle
w życiu społecznym wymaga już pewnego kwestionariusza socjo­
logicznego, którym operowanie przy małej ilości źródeł jest nie­
łatwe i niebezpieczne, nie mówiąc o samym naukowym przygo­
towaniu do tego rodzaju eksperymentów. Nic też dziwnego, że
autor w pracy być może nawet często będzie się zatrzymywał
w pół drogi, nie próbując pogłębiać pewnych wniosków, czy nawet
zadowalając się tylko sugestiami.
Rozdziały II części pracy będą poświęcone kapitułom płockim,
kanonikom regularnym z Czerwińska i benedyktynom opactwa
św. Wojciecha. Zakończenie będzie miało za zadanie charakte­
rystykę ogólną omawianego okresu w dziejach ośrodka kościel­
nego płockiego i roli tego ostatniego w Kościele polskim X II wieku.
Podstawa źródłowa dotycząca tematu jest szczupła. Dla po­
wiązań z diecezją leodyjską pierwszorzędne znaczenie mają
8
CZESŁAW D E PTU ŁA
wzmianki o biskupie Aleksandrze w źródłach belgijskich, wydo­
byte przez Dom Ursmera Berlière’a. Znane są one autorowi jedy­
nie z opracowań, ponieważ w chwili pisania pracy było niemożli­
wością dotarcie do belgijskich wydawnictw źródłowych. Tylko
dokument biskupa Henryka z Leez dla Malonne z roku 1147 zo­
stał wydany przez Maleczyńskiego w
Kodeksie dyplomatycznym
śląskim
i to niestety wadliwie. Z wydawnictw źródłowych zacho­
dnich wykorzystane były jedynie
Monumenta Germaniae Histó­
rica i Cartulaire de l’Eglise Saint Lambert à Liège.
Z wydawnictw źródłowych polskich najważniejsze dla pracy
znaczenie miał
Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazo­
wieckich
wydany przez Jana Korwina Kochanowskiego, dalej
Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego
— Tadeusza
Lubomirskiego, a z innych kodeksów polskich
Kodeks dyploma­
tyczny Polski
— Kzyszczewskiego i Muczkowskiego i I t.
Kodeksu
dyplomatycznego Wielkopolski
wyd. przez Zakrzewskiego. Dużo
materiału wniosły zapiski roczników oraz kronik Galla-Anonima
i mistrza Wincentego. Zwłaszcza dłuższy ustęp w tej ostatniej
o biskupie Aleksandrze — wyraz opinii późniejszego o ćwierć
wieku środowiska krakowskiego — zasługuje na szczególną
uwagę.
Dla zagadnień religijności w Płocku w X II— X III wieku bez­
cenne znaczenie mają wydane przez Kozłowską - Budkową
w „Kwartalniku Historycznym“ z 1930 zapiski o cudach płockich
z 1148 roku oraz
Mors et miracula beati Wemeri episcopi
wyda­
ne przez W. Kętrzyńskiego w V tomie
Monumenta Poloniae
Histórica.
Inne przekazy o znaczeniu przyczynkowym rozsiane są po sze­
regu wydawnictw źródłowych. Jednymi z ważniejszych są relacje
o Aleksandrze Jana Długosza wyrażające ugruntowaną w na­
stępnych wiekach w piśmiennictwie polskim tradycję o tym
biskupie.
Jak zwykle przewaga źródeł aktowych nad wszystkimi innymi
ich rodzajami przy typowo dla średnich wieków szczupłej pod­
stawie źródłowej, nie sprzyja badaniom nad takimi zagadnie­
niami, jak np. założenia ideowe, na których opierało się istnienie
K R Ą G K O Ś C IE L N Y P Ł O C K I W X I I W.
9
i ustrój poszczególnych instytucji kościelnych X II wieku w Pol­
sce. Szereg cennych materiałów do tej ostatniej dziedziny zawie­
rają źródła liturgiczne, stare kodeksy z Pismem Świętym
i tekstami kanonicznymi — ale niestety nie są one jeszcze nale­
życie udostępnione do szerszego wykorzystania.
Ponieważ większość źródeł pisanych dotyczących X II wieku
została już wydana, w bardzo małym stopniu zachodziła potrzeba
wykorzystania zasobów archiwalnych. Jedynie zachowany w Bi­
bliotece Narodowej Kopiariusz Czerwiński z X IV — X V wieku
i XVI-wieczna wizytacja diecezji płockiej z Archiwum Semi­
narium Duchownego w Płocku posłużyły do sprawdzenia kilku
hipotez.
Wśród opracowań wykorzystanych w pracy można wyróżnić
kilka zasadniczych grup. Pierwsza, to pozycje wprowadzające
w ogólną problematykę kościelną tego okresu, np.
Histoire de
l’Eglise,
praca zbiorowa pod redakcją A. Fliche’a i V. Martina,
Histoire de l’Ordre de Saint Benoît,
Ph. Sehmitza, czy też artykuł
Dereine’a
Chanoines
w
Dictionnaire d’Histoire et de Géographie
Ecclésiastiques.
Prace te zawierają syntezę najnowszych badań
nad kościołem średniowiecznym. Druga grupa to opracowania
dotyczące dziejów diecezji leodyjskiej i terenów blisko z nią
związanych kościelnie i kulturalnie. Podstawowymi są tutaj dwie
książki: F. Rousseau,
La Meuse et le pays mosan
i E. Moreau,
Histoire de l’Eglise en Belgique.
Osobną grupę stanowią tu po­
zycje dotyczące związków polsko-leodyjskich widzianych od strony
zachodu, przede wszystkim prace Dom Ursmera Berlière’a.
Ostatnia w końcu część opracowań, to prace mediewistów
polskich. Kościelny Płock okresu rząjdów Aleksandra posiada
bardzo ciekawą pozycję w polskiej historiografii średniowiecznej.
Poświęciła mu uwagę bardzo duża liczba wybitnych uczonych,
niestety zawsze na marginesie innych zagadnień, lub też w po­
staci drobnych przyczynków (jedyną pracą szerzej ujmującą za­
gadnienie jest Gębarowieza
Mogilno— Płock— Czerwińsk).
Sku­
tek tego był taki, że żaden z tych uczonych nie miał opanowanej
podstawy źródłowej w sposób wyczerpujący i wnioski ich — na
ogół bardzo jednostronne — pozostają ze sobą w sprzeczności,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin