Układ PRL-RFN 1970.doc

Układ PRL-RFN 1970

23 GRUDNIA 2020

7 grudnia 1970 r. został podpisany w Warszawie przez premiera Józefa Cyrankiewicza i kanclerza Will’ego Brandta układ o podstawach normalizacji stosunków między Polską Rzecząpospolitą Ludowa a Republiką Federalną Niemiec. Najważniejszym postanowieniem tego układu było uznanie przez RFN polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Politycznym skutkiem układu było nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy PRL i RFN, co nastąpiło 12 września 1972 r. i zapoczątkowało okres współistnienia pomiędzy PRL i RFN, którego zasadniczym kierunkiem było dążenie do współpracy gospodarczej i kulturalnej obu państw.

Dwa państwa niemieckie powstałe w 1949 r. miały odmienny stosunek do polskiej granicy zachodniej. Aż do 1970 r. granicę te uznawała tylko Niemiecka Republika Demokratyczna, co nastąpiło w wyniku układu zgorzeleckiego podpisanego 6 lipca 1950 r. ze strony przez polskiej przez Józefa Cyrankiewicza i Stefana Wierbłowskiego, a ze strony wschodnioniemieckiej przez Otto Grotewohla i Georga Dertingera. Taki sam krok ze strony zachodnioniemieckiej był przez dwie dekady blokowany przez rządzącą w RFN prawicową koalicję CDU/CSU, z której wywodzili się kanclerze Konrad Adenauer, Ludwig Erhard i Kurt Georg Kiesinger. W zapleczu politycznym tej koalicji, zwłaszcza bawarskiej CSU, w latach 50-tych i 60-tych XX w. duże wpływy posiadali przesiedleńcy z ziem utraconych przez Niemcy na rzecz Polski w 1945 r., a także drugi i trzeci garnitur byłych działaczy NSDAP, czy ogólnie mówiąc pogrobowców III Rzeszy, którzy nie mogli się pogodzić ze skutkami drugiej wojny światowej. To oczywiście rzutowało na stosunki z Polską, których po prostu nie utrzymywano i nie uznawano polskiej granicy zachodniej stojąc na stanowisku, że Rzesza Niemiecka jakoby nadal prawnie istnieje w granicach z 1937 r.

Dopiero przełom polityczny 1968 r. otworzył drogę do odsunięcia od władzy w RFN zachowawczych sił politycznych. We wrześniu 1969 r. władzę w Bonn przejęła koalicja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec i Wolnej Partii Demokratycznej. Nowym kanclerzem został lider SPD Willy Brandt (1913-1992) – w okresie III Rzeszy zaprzysięgły wróg nazizmu, zwalczający reżim hitlerowski m.in. w szeregach norweskiego ruchu oporu. Już w czasie drugiej wojny światowej Brandt w swojej publicystyce opowiedział się za oparciem powojennego porządku na prawie samostanowienia narodów, w tym za odbudową Polski.

Koalicja SPD/FDP pod przewodnictwem Brandta dokonała przewrotu w dotychczasowej polityce zagranicznej RFN opowiadając się za odejściem od kwestionowania powojennego status quo w Europie. Otworzyło to drogę do podpisania dwustronnych układów państwowych pomiędzy RFN a ZSRR 12 sierpnia 1970 r. RFN a PRL 7 grudnia 1970 r, RFN a NRD 21 grudnia 1972 r. oraz RFN a CSRS 11 grudnia 1973 r.

W podpisanym w Moskwie 12 sierpnia 1970 r. przez Will’ego Brandta i Waltera Scheela oraz Aleksieja Kosygina i Andrieja Gromykę układzie pomiędzy RFN i ZSRR była m.in. mowa o tym, że obie strony zobowiązują się do poszanowania wszystkich granic europejskich, w tym zachodniej granicy PRL i granicy RFN-NRD. Związek Radziecki od 1945 r. był gwarantem polskiej granicy zachodniej. Fakt ten – wobec braku uznania tej granicy przez RFN i wstrzemięźliwym stanowisku większości państw zachodnich – był jednym z narzędzi politycznego uzależnienia PRL od ZSRR. Rolę gwaranta polskiej granicy zachodniej Moskwa wzięła na siebie również w układzie podpisanym z RFN 12 sierpnia 1970 r., czym kolejny raz podkreśliła, że PRL znajduje się w strefie jej wpływów, a gwarantem bezpieczeństwa PRL jest tylko Związek Radziecki.

Jednakże ekipa Władysława Gomułki i Józefa Cyrankiewicza już niedługo po dojściu do władzy w RFN ekipy Brandta zaczęła sondować możliwość normalizacji stosunków. Układ zachodnioniemiecko-radziecki z 12 sierpnia 1970 r. przyspieszył działania Gomułki i Cyrankiewicza. Warunkiem normalizacji stosunków, jaki postawili Brandtowi było uznanie przez RFN nieodwracalnego charakteru ustalonej w umowie poczdamskiej polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Brandt ten warunek przyjął, co umożliwiło zawarcie układu warszawskiego z 7 grudnia 1970 r.

W układzie tym RFN uznała w sposób jednoznaczny zachodnią granicę Polski oraz zobowiązała się do niekwestionowania istniejącego wtedy stanu prawnego. Podczas wizyty w Warszawie kanclerz Willy Brandt ukląkł przez Pomnikiem Bohaterów Getta. W ten sposób symbolicznie zamanifestował uznanie niemieckiej winy za wywołanie drugiej wojny światowej i popełnione podczas niej zbrodnie, Chociaż to nie on – były bojownik antynazistowski – powinien tam klęczeć, uczynił to w zastępstwie tych niemieckich polityków, którzy wtedy do takiego kroku nie byli zdolni.

A było ich wielu, bo gest Brandta i uznanie polskiej granicy zachodniej wywołały wściekłość niemieckiej prawicy. Bundestag ratyfikował układ warszawski 17 maja 1972 r. 248 głosami, przy 238 wstrzymujących się i 10 sprzeciwu. Najgłośniej protestowała bawarska CSU oraz młody polityk CDU Helmut Kohl (1930-2017) – ten sam, który jako kanclerz podczas rokowań 2+4 w 1990 r. będzie kwestionował polską granicę zachodnią. Ustawę o ratyfikacji układu podpisał 23 maja 1972 r. prezydent RFN Gustav Heinemann. Natomiast 26 maja 1972 r. układ ratyfikowała Rada Państwa PRL. Jednakże politycy CDU i CSU zaskarżyli układ do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego. 31 lipca 1973 r. Federalny Trybunał Konstytucyjny orzekł, że układ jest zgodny z konstytucją RFN, ale równocześnie przyjął interpretację prawną układu całkowicie wypaczającą jego sens.

Wedle tej interpretacji układ PRL-RFN nie stanowił uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, ale był jedynie przyjęciem przez RFN do wiadomości tego stanu rzeczy i deklaracją niepodejmowania działań zbrojnych w celu zmiany tej granicy. Pod naciskiem CDU/CSU równocześnie z ratyfikacją układu została uchwalona rezolucja Bundestagu mówiąca, że „układy nie wykluczają uregulowania problemu Niemiec w traktacie pokojowym i nie stwarzają podstawy prawnej dla istniejących dziś granic”. Ta rezolucja oraz orzeczenie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego stały się podstawą do kwestionowania polskiej granicy zachodniej przez ekipę Helmuta Kohla w latach 80-tych XX w. i podczas rokowań w sprawie zjednoczenia Niemiec w 1990 r.

Układ warszawski z 7 grudnia 1970 r. był wydarzeniem doniosłym politycznie i historycznie z dwóch powodów. Niezależnie od punktu widzenia polityków CDU/CSU układ ten oznaczał faktyczne uznanie polskiej granicy zachodniej przez RFN, co – pomimo oporu Kohla w 1990 r. – ostatecznie spowodowało, że zjednoczone Niemcy uznały tę granicę w podpisanym 14 listopada 1990 r. przez Hansa-Dietricha Genschera i Krzysztofa Skubiszewskiego polsko-niemieckim traktacie granicznym. Zawarcie tego traktatu byłoby o wiele trudniejsze, gdyby nie było układu z 1970 r.

Druga doniosłość układu PRL-RFN polegała na tym, że był on ze strony Władysława Gomułki i Józefa Cyrankiewicza posunięciem samodzielnym, podjętym faktycznie za plecami Moskwy. Na Kremlu odczytano to jednoznacznie – jako akt emancypacji politycznej zmierzający do usunięcia najważniejszego czynnika politycznej zależności PRL od ZSRR, czyli wyłącznego gwarantowania polskiej granicy zachodniej przez ZSRR. To być może legło u podstaw gwałtownego odsunięcia od władzy ekipy Gomułki-Cyrankiewicza kilkanaście dni po podpisaniu układu PRL-RFN, połączonego z krwawymi wydarzeniami na Wybrzeżu.

Bohdan Piętka

3