Michta J., Klejnot w herbach w średniowieczu i okresie nowożytnym.pdf

(849 KB) Pobierz
VENERABILES, NOBILES ET HONESTI
Studia z dziejów
społeczeństwa
Toruń
Polski
średniowiecznej
1997
Jerzy Michta
(Kielce)
Klejnot w herbach w
średniowieczu
i okresie
nowożytnym
XIV wieku stanowi
ważny
okres w rozwoju heraldyki za-
chodnioeuropejskiej. Zostaje bowiem udoskonalona zbroja,
następnie
wiel-
kość
tarczy ulega zmniejszeniu,
aż
do
całkowitej
z niej rezygnacji. Pieszy
wojownik uzyskuje na polu walki
przewagę
nad
jeźdźcem,
czego
przykła­
dem
są
bitwy pod Crecy w 1346 roku i pod Poitiers w 1358 roku, stoczone
w czasie wojny stuletniej. Ewolucja technik walki staje
się przyczyną
zaniku
herbów na polu bitwy.
Odtąd
herby
stanowią głównie
znaki
wyróżniające
rycerzy na turniejach.
Jednocześnie godło
na tarczy przestaje
być
jedynym
znakiem rozpoznawczym. Pojawia
się ważny
element - „cymer"
1,
nazy-
wany w
języku
niemieckim
Helmzier, Helmkleinod, Kleinod
2•
Nazwa
cymer
była
jednak stosowana
najczęściej, również
przez Niemców -
Cimir,
3 •
Natomiast Anglicy na oznaczenie przedmio-
a
także Włochów
-
Cimiero
tów na
hełmie używali
nazwy
The crest
4 •
Również
na
Węgrzech przyjęła się
ta powszechna nazwa
Czimer
5•
W najstarszym znanym oryginalnym dy-
plomie
węgierskim
o nadaniu herbu, wystawionym w roku 1326 przez króla
Karola Roberta
(Andegaweńczyka),
znajdujemy
słowa:
„cristam, que vulgo
cymer dicitur"
6 •
W dokumencie tym znajduje
się wyjaśnienie,
co rozumiano
przez
słowo
czimer.
Oznaczało
ono
crista,
zatem klejnot,
ozdobę hełmu,
co
wywodzi
się
z bardziej
rozwiniętego języka
heraldycznego francuskiego,
w którym istnieje
pojęcie
cimiere.
Węgierskie pojęcie
czimer
pochodzi zatem
M. Pastoureau,
Traite d'heraldique,
Paris 1979, s. 59.
G. Oswald,
Lexikon der Heraldik,
Leipzig 1984, s. 188.
3
Encyclopedia ltaliana,
t.
3, Milano--Roma 1929,
hasło
„Araldica", s. 934, 936.
4
The Encyclopedia Britannica,
t. 8, wyd. 15, Chicago-London 1977,
hasło
„Heraldry", s. 785.
5
Magyar Czimeres Emlekek
(Monumenta Hungariae Heraldica),
t.
I, Budapest
1901, s. 9.
6
Ibidem.
2
1
Połowa
342
od francuskiego terminu
cimiere
lub
włoskiego
cimiero,
przez które rozu-
miano pierwotnie tylko
godło
herbu
7 •
Sama
treść słowa-nazwy
cymer
ulega
dalszym modyfikacjom i rozszerzeniu znaczenia: od znaku na tarczy, po-
przez ozdoby
hełmu,
labry i ewentualnie znak na proporcu, do
określenia
- w okresie
późniejszym
-
całego
herbu. W Polsce
mógł ją przyjąć
jako
gotową
Bartosz Paprocki
również
na
określenie całego
herbu,
oczywiście
w innym brzmieniu (np.
pisząc
o starodawnym klejnocie
Ogończyk)
8
.
Niektórzy badacze, jak Michel Pastoureau
9
czy Donald
L.
Galbreath
10 ,
uważają
cymer za ornament
zewnętrzny,
obok
hełmu,
korony,
łańcuchów
zakonów rycerskich, dewiz itd. Te -
według
wymienionych autorów -
marginalne elementy
zewnętrzne mogą
jednak
dostarczyć
cennych infor-
macji, szczególnie gdy chodzi o
identyfikację
herbów anonimowych. Obec-
ność właśnie między
innymi cymeru pomaga
często
w
rozróżnieniu godeł
podobnych do siebie, noszonych przez wielu
członków
tej samej rodziny.
W swojej pracy M. Pastoureau omawia
genezę
cymeru i jego rozwój
11 •
Według
tego autora
pojęcie
cymeru jest bardzo dawne. Spotyka
się
go
już
u niektórych ludów w
starożytności. Miał
on za zadanie
„powiększyć" żoł­
nierza i
zastraszyć
wroga. We wczesnym
średniowieczu większość
szysza-
ków czyli
hełmów była
ozdobiona rogami lub piórami. Od XIII wieku, od
czasu pojawienia
się
herbów, stosuje
się
malowanie
hełmu różnymi
kolo-
rami oraz ozdabia
się
i maluje figury, którymi
hełm
dekorowano. Na po-
czątku
XIII wieku zanika
więc
moda ozdabiania
hełmów
rogami i piórami,
a pojawia
się
prawdziwy cymer. Za jego najstarszy
przykład uważana
jest
pieczęć
Baudoina hrabiego Flandrii z 1197 roku. Nosi on
hełm,
na którego
wierzchołku
jest lew
kroczący.
Stosowanie cymeru rozszerza
się
stopniowo
od XIII wieku, a potem
gwałtownie się
rozprzestrzenia w krajach
germań­
skich i w
pozostałej
Europie. W Niemczech w
połowie
XIII wieku cymer
staje
się
dziedziczny, tak samo jak
godło.
W tej samej epoce
pojawiają się
pieczęcie
heraldyczne, zdobione
hełmem
cymerowanym. Niemniej w kra-
jach „klasycznej" heraldyki, np. we Francji, cymer pozostaje znakiem (em-
blematem) indywidualnym,
mającym rolę zdobniczą.
Rycerz nie nosi go
poza turniejem;
używa
go tylko na turnieju i zmienia
według własnej
fan-
tazji. W tym samym czasie
także
w rodzinach wielkich
feudałów,
gdzie
istnieje
już
cymer heraldyczny, na
przykład
kwiat
lilii
domu francuskiego,
wiele osób stosuje cymer osobisty.
Wieki XIV i XV to apogeum mody na cymery, które
noszą również
przedstawiciele innych stanów - nieszlachta. Od XVI wieku zwyczaj ten
7
8
9
10
11
Ibidem.
B. Paprocki,
Herby rycerstwa polskiego,
Kraków 1584, s. 440.
M. Pastoureau, op.cit., s. 205 n.
D.
L.
Galbreath,
Manuel du blason,
Lausanne 1977, s. 173 n.
M. Pastoureau, op.cit„ s. 205 n.
343
zanika przede wszystkim we Francji, gdzie cymery
są zastępowane
koro-
nami12. Fakt ten jest
ważny
przy
rozważaniu
odpowiedzi na pytania: czy
tylko sam przedmiot jest klejnotem?, czy
też są
nim wszystkie elementy osa-
dzone
powyżej
tarczy, to jest
hełm,
korona i przedmiot
położony
na nich?
Michel Pastoureau
zauważa, że również
w Anglii nieszlachta nie ma
prawa noszenia cymerów, a w
większości
rodzin szlacheckich staje
się
on
emblematem (znakiem) dziedzicznym.
Stąd
nie
kładzie się
go nad
hełmem,
lecz na poduszce
równoległej
do wierzchu tarczy 13 . Klejnoty w Anglii upo-
wszechniły się
w XVI wieku, kiedy przekupni heroldowie przekonywali
rodziny nie
posiadające
klejnotu, aby za
opłatą
nabyli ten dodatek 14 . W tym
miejscu
należy zaznaczyć, że
w Anglii, podobnie jak w Polsce,
duża
grupa
herbów
składała się
z samej tylko tarczy, bez
żadnego
innego obiektu, jak np.
klejnot. Przyczyn takiego stanu rzeczy
należy upatrywać
w fakcie posiada-
nia przez te rodziny herbu na
długo
przed pojawieniem
się
mody na klej-
not15. Stwierdzenie to
udokumentowałem
na gruncie polskim na
przykładzie
herbów
występujących
w przywilejach nobilitacji na
początku
XVI wieku 16 .
Przeglądając pieczęcie
i herbarze
średniowieczne
M. Pastoureau zwró-
cił uwagę
na bardzo
duże zróżnicowanie
cymerów. Analizowany
materiał
upoważnił
go do
następującego
stwierdzenia: „Jest taka olbrzymia
różno­
rodność
w cymerach
średniowiecznych, że można zadać
sobie pytanie, czy
były
one tylko ozdobnikami graficznymi" 17 . Pytanie to jest tym ciekawsze,
że
autor
podważa
nim
swoją wcześniejszą klasyfikację, według
której cy-
mer razem z
koroną, hełmem
itp.
należał
do ornamentów
zewnętrznych,
czyli dekoracyjnych, bez
większego
praktycznego znaczenia dla heraldyki.
I
jeszcze jedno stwierdzenie, które nie do
końca
przekonuje. Autor
hasła
„Heraldry" w
The Encyclopedia Britannica
pisze:
„Należy podkreślić, że
herb
może istnieć
bez klejnotu, ale istnienie klejnotu bez herbu jest
niemoż­
liwe"18. Wystarczy
zobaczyć ikonografię
w herbarzu Conrada Grilnenber-
ga19 aby
stwierdzić, że
przed turniejem jest wystawiany
hełm,
a nie tarcza
z
godłem.
Zajmuje ona
niewspółmiernie poślednie
miejsce, umieszczona na
dzwonie
tegoż hełmu,
w formie „plakietki" (znaku informacyjnego). Jesz-
cze
wyraźniej
to
widać
w przepisach turniejowych króla Rene d' Anjou
Ibidem, s. 207.
Ibidem.
The Encyclopedia Britannica,
t.
8,
s.
785.
Ibidem.
Na ten temat zob.
serię:
J.
Michta,
Nobilitacje i indygenaty w Rzeczypospoli-
tej w latach 1434...,..1794,
cz. 1-4, z. 1-24, Kielce 1590-1995 (cz.
5
w przygotowa-
niu),
opartą
na rozprawie: idem, Heraldyka nobilitowanych w Rzeczypospolitej
szlacheckiej, Kielce 1988 (maszynopis).
17
M. Pastoureau, op.cit., s. 208.
18
The Encyclopedia Britannica,
t.
8, s. 785.
19 G.
Oswald, op.cit., s. 191.
12
13
14
15
16
344
(1409-1480), znanych pod
tytułem
„Livre des toumois du Roi Rene d' An-
jou". Na
dzień
przed turniejem wystawiane
są
w
krużgankach
klasztoru na
parapecie same
hełmy
z klejnotami, a w wirydarzu heroldowie
trzymają
bandery i
chorągwie
rycerzy
występujących
w turnieju. Wykluczenia ryce-
rza z turnieju dokonywano
strącając
na
podłogę
jego
hełm
z klejnotem.
W tym iluminowanym
rękopisie wyraźnie widać, że
wystawiane
były
tylko
hełmy
rycerzy z klejnotami, a nie ich tarcze z
godłami
20
.
Klejnot na
hełmie
jako
część składowa
herbu
bywał
bardzo przydatny
w
odróżnianiu
od siebie poszczególnych rycerzy, tym bardziej,
że często
jego
replikę
noszono na tarczy. W
związku
z tym
mógł
on
funkcjonować
oddzielnie, bez tarczy, skoro w tym wypadku przedstawienie w klejnocie
i na tarczy
było
to samo.
Mogło
ono
występować
zamiennie.
Poniższe
omó-
wienie wybranych
przykładów
klejnotów jest
próbą podważenia
stwier-
dzenia M. Pastoureau,
że
cymer to tylko ozdoba, ornament
zewnętrzny,
bez
większego
praktycznego dla heraldyki znaczenia.
Przykłady
te
pochodzą
z Niemiec i
Węgier,
sam bowiem Pastoureau pisze,
że
w praktyce jedynie
w Niemczech stosuje
się
cymery
21 •
Jeżeli
uzna
się
ten wniosek za
słuszny,
to
należy
go
rozszerzyć
na
Europę środkową,
a
także wschodnią,
czyli na
kraje
będące
pod panowaniem cesarzy niemieckich lub te, które pozostawa-
ły
z cesarstwem w
ścisłym sąsiedztwie.
W XIV wieku
przyjęto
na terenie
Niemiec powszechnie
zasadę, że
klejnot jest
wyłączną własnością
posiada-
cza herbu i innej osobie nie wolno go
nosić,
a
także
nie
może być
przedmio-
tem
sprzedaży
lub kupna
22 •
O tym,
że wcześniej
klejnot
był
przedmiotem
sprzedaży
i kupna,
świadczy
ciekawy
przykład dotyczący
rodziny Hohen-
zollernów, przytoczony w
Magyar Czimeres Emlekek
(Monumenta Hungariae
Heraldica}2
3.
Antenat Hohenzollernów, Fryderyk von Zollem margrabia Norymber-
gi,
nabył
mianowicie w 1317 roku za
trzydzieśei sześć
srebrnych marek od
Leutolda z Regensberga w Szwajcarii szyszak razem z klejnotem przed-
stawiającym złotego
psa
gończego
z czerwonymi uszami. Taki sam szyszak
z psem
gończym stał się własnością
hrabiów Oettingen. Prawdopodobnie
Leutold z Regensberga
znalazł się
w potrzebie i
sprzedał hełm
z cymerem
obu rodom. W wyniku tej transakcji
rozgorzał
proces
sądowy między
do-
mami Zollernów i Oettingenów
ciągnący się
kilka
dziesiątków
lat. Wresz-
cie wyrok
sądowy
z roku 1381
położył
mu kres.
Sąd złożony
z trzech
ksią­
żąt
bawarskich oraz hrabiego prowincji Leuchtenberg
wydał
wyrok, w
myśl
M.
Jarosławiecka-Gąsiorowska,
Trzy francuskie
rękopisy
iluminowane w zbio-
rach Czartoryskich w Krakowie,
Kraków 1953, s. 14-15, tabl. XXXI A, XXXI B.
21
M. Pastoureau, op.cit„ s. 207.
22
Magyar Czimeres Emlekek,
t.
I,
s.
8.
23
Ibidem. O tym procesie pisze
też
G. Seyler,
Geschichte der Heraldik,
Nilm-
berg 1885-1889, s. 314-315.
21l
345
którego wspomniany szyszak z psem
gończym mogły zachować
oba rody,
z tym,
że
Oettingenowie
zobowiązani
zostali do ozdobienia go dodatkowo
szerokim na palec srebrnym pasem, dla
odróżnienia
rycerzy obu
skłóconych
domów. Skoro klejnot
był
tak
mało znaczącym
elementem, to
skąd
ten
dłu­
gotrwały
i
przewlekły
proces
sądowy? Jeżeli
tak
łatwo można było
sobie
obrać
nowy cymer, po co go
kupować,
a w dodatku
tracić
czas i
pieniądze
na proces. Chyba,
że
im starszy klejnot, tym cenniejszy.
Z czasów króla Karola Roberta,
panującego
na
Węgrzech
w latach
1308-1342, znane
są
trzy oryginalne nadania klejnotów. W dokumentach
tych nie wspomina
się
o postaciach herbowych widocznych na tarczach.
Brak rysunków. Opisy
dotyczą
samych tylko klejnotów-cymerów
24 .
Jedno-
cześnie
w przywilejach tych -
dla Miklósa syna Imrego z Komitatu So-
pron z 1326 roku, mistrza Doncha,
nadżupana
(odpowiednik polskiego wo-
jewody) Komitatu Zólyom z 1327 roku, oraz Kolosa z Nemai z 1322 roku
- zaznacza
się, że
przedmiot na
hełmie
jest
wyłączną własnością
jego
wła­
ściciela
i nikomu innemu nie wolno
nosić
podobnego.
Jednocześnie
w do-
kumencie z 1326 roku znajduje
się
klauzula, która dostarcza informacji
dotyczących
prawa
używania
herbu w XIV wieku. Król mianowicie
zarzą­
dza, „by nikt
spośród
szlachty w kraju nie
ważył się nosić
od tej chwili po-
dobnego do opisanego cymeru, czy to w barwach
złotych,
czy srebrnych,
czy
też
innych, a
także,
by nikt nie
śmiał napastować
obdarowanego w spra-
wach tego
godła.
Gdyby
się zaś zdarzyło, że ktoś
z poprzedników monarchy
nadał już komuś
innemu
sokoła
w herbie, król Karol niniejszym aktem na-
danie to cofa i
unieważnia,
a
począwszy
od dnia dzisiejszego nikt nie ma
prawa
nosić sokoła
ani do niego podobnego ptaka na
hełmie
i tarczy"
25 •
Dokumenty te
podkreślają wyraźnie, że
ozdoba
hełmu
czyli cymer jest
czyjąś wyłączną własnością
i nikt inny nie
może
go
nosić. Jeżeli
monarcha
nadał komuś
znak, którym
już
poprzednio
obdarował inną osobę, mogła
ona
sprzeciwić się późniejszemu
nadaniu oraz
dochodzić
swego przy
użyciu
dozwolonych praw i obyczajów.
Stąd
nadanie
było ogłaszane
na
zjeździe
wojewódzkim i w przypadku braku sprzeciwu wydawano dyplom wieczy-
sty. Obok tego rodzaju dokumentów, przywilej z 1326 roku
był już
od razu
wydany jako przywilej wieczysty, w którym król stwierdza,
że unieważnia
każdy
klejnot, który posiada
sokoła
26
•
Z dokumentów tych wynika,
że
to
cymer jest przedmiotem nadania, a nie herb. W dodatku chroniony jest
określonymi formułami
prawnymi, zamieszczonymi w
tekście
samych przy-
wilejów. Te trzy zachowane dokumenty
są
tym bardziej cenne,
ponieważ
Magyar Czimeres Emlekek,
t.
I,
s.
9-10.
Ibidem. Klejnot Miklósa przedstawia
złotego sokoła
z rozpostartymi
błękit­
nymi
skrzydłami,
na których zawieszono
złote
listki koniczyny. Nad dziobem umiesz-
czona
została
pionowo (w
słup)
zielona
gałązka
ze
złotymi liśćmi.
26
Ibidem.
24
25

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin