Silva rerum.pdf

(6087 KB) Pobierz

236

PRZEGLĄD NARODOWY

KAZIMIERZ BARTOS ZEWI CZ.

SILVA

RERUM ADAMA

BARTOSZEWICZA.

I. •

Nie było w w. XVII i XVIII chyba dworku szlacheckiego

w Polsce, ażeby w pokoju jegomości nie leżała wielka księga,

w skórę lub półskórek oprawna, zapisana l a s e m rozmaitych

r z e c z y , a stąd zazwyczaj nazwę

Silva rerum

nosząca. Bo

czego w niej nie było? Obok listu JW. kasztelana krakow

skiego do JW. hetmana w. kor. znajdował się uszczypliwy

wierszyk na ślub jp. Olszewskiego z jpanną Dębińską; za „res-

ponsem" króla francuskiego Jegomości królowi hiszpańskiemu

szła „relacya o buntach kozackich", poprzedzająca przepis na

dobry inkaust (atrament) i na wygubienie szczurów, za któ

rym znowu postępował „Lament na śmierć JO. księcia wo

jewody wileńskiego". Wśród pobożnych wierszy, „sentencyi"

wybranych z rozmaitych autorów, wśród całego szeregu mów

sejmowych, spotykałeś satyry polityczne i obyczajowe, a bar

dzo często płody aż nazbyt swawolnej muzy.

Księgi te, zwłaszcza z w. XVII, zawierają niejednokrotnie

nadzwyczaj ciekawy materyał historyczny. Badacze literatury

wydobywają z nich nieraz cenne a nieznane utwory bezimien

nych a nawet głośnych pisarzy. Zbierają z nich obfite żniwo

heraldycy, bo znajdują w nich czasem całe genealogie rodzin

szlacheckich. A i badaczowi obyczajów uda się odkryć w nich

dla siebie jeżeli nie wielką kopalnię, to choćby źródełko cen

nych wiadomości.

NASZA NIEZALEŻNOŚĆ DUCHOWA

235

SILVA RERUM ADAMA BARTOSZEWICZA

237

A ktoby mi zarzucił, że są to wszystko „strachy na

Lachy", płód rozbujałej wyobraźni, wietrzenie rzeczy nieistnie

jących, — temu odpowiem, że jesteśmy już bliżsi duchowego

rozbioru między obce, a często wrogie nam interesy, niż tej

konsolidacyi wewnętrznej, od której poczyna się dopiero

prawdziwa polityka narodowa. Trzeba tylko trzeźwo spoj

rzeć faktom w oczy. Przecie u nas wszelkie humanitarne

rozdawanie garściami ze skarbnicy dóbr narodowych, zarówno

jak wszelkie przejawy „patryotyzmu szerokiego gardła a waż

kiej piersi", znajdują zawsze popleczników i gorących obroń

ców, chociaż — a może właśnie dlatego, że służą interesom

cudzym, podczas gdy wszelkie szczere ale stanowcze wystą

pienia w imię interesów narodowych, o ile w czemkolwiek

tamte interesy krzyżują, spotykają się ze zgodną naganką

różnych urabiaczy opinii. Polityka narodu prawdziwie du

chowo niezależnego i broniącego mocno spraw swoich wy

gląda inaczej niż nasza. Kto nie wierzy, niech ją porówna

z polityką choćby Czechów lub Węgrów. U nas trzeba do

piero poruszyć najgłębsze pokłady instynktu narodowego,

aby się wydobył z jego wnętrza głos stanowczości i siły,

stwierdzający, że najwyższem dobrem człowieka jest jego

naród.

Sprawa obrony naszej niezależności duchowej nie jest

sprawą tego lub innego obozu czy stronnictwa, ale całego

narodu, wszystkich obozów i stronnictw, które się za naro

dowe uznają, bo od niej nasza dzisiejsza samoistność i nasza

jutrzejsza przyszłość zależy.

Zygmunt

Balicki.

Niejednej z tych ksiąg „autorami" bywała nieraz cała

rodzina szlachecka, bywały całe pokolenia. Stąd spotkasz

w niej najczęściej kilka a nawet kilkanaście „charakterów"

od takich, które wzbudzają zachwyt kaligrafów, do

sma,

„kulfonów", stawianych drżącą ręką starców, lub dłonią., oder

waną od szabli i pługa. Księga stawała się, zwłaszcza dla

drobniejszej szlachty, jeżeli nie świętością domową, to przy

najmniej pamiątką rodzinną, nicią wiążącą z przeszłością, en-

cyklopedyą podręczną, — zastępowała z pewnością niejedno

krotnie całą bibliotekę. Z niej czerpano wiadomości, w nią

składano wszystko, co w pewnej chwili interesowało, co prze

mawiało do wyobraźni i smaku zbieraczy, co odpowiadało

ich poglądom, lub jak się dziś modnie wyrażamy: światopo

glądom (poczciwe stare „poglądy" dostały uwolnienie ze służby

na rzecz nowotworu, niezgodnego z duchem języka).

Ale kiedy rozpowszechniły się gazety, kiedy można było

je zbierać lub robić z nich wycinki, ustała potrzeba takich

ksiąg — parowiekowy żywot ich się zakończył. Zdarza się

jeszcze spotkać z

Silva rerum

z początku w. XIX — pó

źniejsze są rzadkim wyjątkiem.

Taki wyjątek stanowi

Silva rerum

dziada mojego, Adama

Bartoszewicza (ur. 1792 f 1878). Data jego urodzin wskazuje,

że był to człowiek dawnych czasów, miał więc dawne zwy

czaje i dawne upodobania. Już w r. 1816, po skończeniu uni

wersytetu wileńskiego i nauczycielstwie prywatnem, został

nauczycielem szkoły obwodowej (dawnej „Akademii") w tej

Białej podlaskiej, inaczej zwanej radziwiłłowską lub książęcą

{Alba ducalis),

która ma obecnie wejść w skład gubernii

chełmskiej, potem był inspektorem szkół w Łukowie i War

szawie.

Ówcześni nauczyciele szkół Królestwa byli to prze

ważnie ludzie bardzo pracowici — z setkami prawie ich na

zwisk można się spotkać w „Bibliografii" Estreichera; pomijając

takich, co się zapisali wybitnie w literaturze i nauce, bodaj

czy nie co drugi dorzucił do dzieła swej specyalności jakąś

książkę, broszurę, rozprawę, lub pozostawił w rękopisie owoce

swej wiedzy, zdolności czy zamiłowania. Adam Bartoszewicz

nie dał się pod tym względem wyprzedzić. Był bodaj czy

nie pierwszym u nas chronologicznie (pomijając dawnych

Knapskich i Rysińskich) zbieraczem przysłów. Opracował

w dwu tomach przysłowia Knapskiego, a jednocześnie na 300

arkuszach zebrał „Przysłowia, zdania i maksymy". Zbiór ten,

rzecz prosta, został w rękopisie, bo żaden wydawca w publi-

kacyi tego rodzaju nie mógł widzieć interesu, a nie było wów-

238

PRZEGLĄD NARODOWY

SILVA RERUM ADAMA BARTOSZEWICZA

239

czas, niestety, takich instytucyi jak dzisiaj, które łożą na po

dobne wydawnictwa. Poprzestał więc na tem, że w kilku

kalendarzach Ungra i Jaworskiego (1850—1860) wyjątki ob

szerne ze swego zbioru umieścił.

Spis innych pozostałych po nim rękopisów obejmuje:

a) Jeometryę praktyczną, b) Arytmetykę, Algebrę i Trygono-

metryę, c) przekład dzieła

Institutiones mathematicae Georg.

Ignat. de Metzburg,

d) Spis sławnych Polek (między niemi

wszystkich autorek polskich), e) Poczet matematyków pol

skich ).

Oprócz wyjątków ze „Zbioru przysłów" drukował: a) Rzecz

o matematyce w sprawozdaniu szkoły bialskiej, b) Uwagi

nad historią literatury K. Wł. Wójcickiego

{Tygodnik Illusłr.

1860), c) Częstochowa — Kordecki — Maryawitki

(Tyg. Ul.

1862), O ks. Tym. Szczurowskim (Pamiętnik relig.-moralny

1853) — wreszcie był współpracownikiem wielkiej

Encyklo-

pedyi Powszechnej

Orgelbranda, w której pierwszych tomach

umieścił sporo artykułów biograficznych.

Silva rerum

zaczął pisać dopiero w późniejszych latach

swego życia, kiedy jako emeryt miał więcej wolnego czasu.

A został emerytem nie z własnej chęci. Słynny Muchanow,

który stale prześladował jego syna, Juliana, za to, że zajmuje

się takiem „bestyjstwem"

{ipsissimum verbum),

jak historya

polska, złem okiem patrzał i na ojca takiego „buntownika".

Bez żadnej przyczyny kazał mu się w r. 1850 podać do dy-

misyi, a kiedy Bartoszewicz z wykonaniem tego rozkazu się

ociągał i szukał u satrapy protekcyi, otrzymał piśmienne za

grożenie, że dymisya zostanie mu natychmiast „z urzędu"

udzielona bez zwykłych „łask", przy uwolnieniach na własną

prośbę udzielanych (wyższa ranga i policzenie paru brakną-

cych lat do pełnej służby). A więc rad nie rad prosił o dy-

misyę i ótrzymałją dekretem d. 30 lipca 1850 r. w Peterhofie

wydanym.

Wtedyto zabrał się naprzód do systematycznego uło

żenia swych zbiorów paremiograficznych, a potem do wiel

kiej

in folio,

przeszło 200 arkuszy liczącej księgi, zaczął wpi-

«3'wać i przepisywać wszystko to, co go interesowało. Prze

rwał tę pracę dopiero po śmierci syna (1870), bo cios ten zbyt

silnie się odbił na 78-letnim starcu. Zwolna dziecinniał, ręka

jego już piórem dobrze władać nie mogła. Czasem jeszcze

'-) Bliższe szczegóły o tych rękopisach podała niegdyś

Warszawska

(r. 1865, N° 197).

Gazeta

kilka niewyraźnych wierszy dopisał na marginesach olbrzy

mimi kleksami. Wreszcie z całkowitem zamknięciem tej

księgi zamknął i księgę swego żywota d. 10 stycznia 1878 r.

Jako motto do

Silva rerum

położył dwuwiersz:

Clericus es? legito haec. Laicus? legito ista libenter.

Crede mihi, invenies hic quod uterque voles.

Joan. Oweiins.

— i zaraz dał tego wiersza swój własny wolny przekład:

Czyś ty młody, czy stary, pannaś czy niewiasta,

Czy z gminu ród wywodzisz, czy sięgasz do Fiasta,

Czyś duchowny, czy świecki, czytaj to ochotnie:

W i e r z mi, znajdzie z was każdy czego chce istotnie.

B...CS.

I rzeczywiście każdy w tej księdze coś dla siebie zna

leźć może. Nie znaczy to, aby były w niej rzeczy nieznane,

bo z małym wyjątkiem są to wypisy lub streszczenia z ksią

żek i czasopism, ale czy jest kto, co czytał wszystkie książki

i czasopisma, czy jest kto obdarzony taką pamięcią, że wszystko,

co przeczyta, w szufladkach swej głowy na zawsze pomieści?

Więc sądzę, że każdy, ktoby przerzucał tę księgę, czyto byłby

clericus,

czy

laicus,

czyniłby to

libenter,

bo znalazłby w niej

i coś nowego dla siebie, i wiele z tego, co mu wypadło z pa

mięci.

Czego bo tam niema! Lwią część stanowią poezye

i wszelkiego rodzaju wiersze, zbierane nietylko ze względu

na treść, ale i na formę, zbieracz bowiem w swym zawodzie

nauczycielskim uczył nietylko matematyki, jakby się z wyli

czenia jego prac wydawało, ale i języka polskiego. Onto,

jak się później szczegółowo dowiemy, pierwszy zapoznawał

Kraszewskiego z gramatyką i stylistyką polską. Więc wpi

sywał nietylko utwory większej wartości, ale i słabsze, od

znaczające się niezwykłą formą. Pod każdym takim wierszem

dopisywał swoją uwagę, zaznaczał miary rytmiczne (stopy):

trocheje, jamby, daktyle, amfibrachy, zbierał sonet}?, tercyny,

sckstyny, tryolety, oktawy — rachował liczbę zgłosek, szcze

gólnie lubował się w rzadkich formach, rymach skaczących

i muzykalności wiersza. Czasem znowu zestawiał przekład}'

poetyczne utworów starożytnych: brał np. jeden ustęp Iliady

i podawał go w tłumaczeniu Dmochowskiego, Staszyca i Jacka

Przybylskiego. Do literatur starożytnych częste zresztą robił

wycieczki, bo miał do nich wielkie zamiłowanie - - łaciną

władał

expedite,

a i z Grekami był w dobrych stosunkach:

S^r-Uf

240

PRZEGLĄD NARODOWY

SILVA RERUM ADAMA BARTOSZEWICZA

241

w bibliotece jego setki tomów liczyły różne „Opera".

Silva

rerum

jego wreszcie w dziale poezyi posiada i tę wspólną

cechę z dawnemi, że nie gardzi humorem: znajdziesz tam

i wiersze „szubrawca" Szydłowskiego, i wyjątki z Eneidy tra

westowanej, i bajki Góreckiego, i dowcipne wiersze Syroko-

mli, Odyńca, Bartelsa, Niemojowskiego, i fraszkę Kochowskiego,

i satyryczny obraz Włochów ze starego „Sowizdrzała", i drugą

ich charakterystykę wierszem z w. XIV (?). Jest tam jako

curiosum

i „HoBan rrfecHfl", którą w r. 1863 ułożył jakiś wi

leński przodek Puriszkiewiczów, trawestując pieśń legionów...

A proza? Przez ciekawy zbieg okoliczności księga roz

poczyna się artykułem, wiążącym się ze sprawami, które nas

w tej chwili najbardziej obchodzą, bo z kwestyą ruską i Chełm-

szczyzną: na pierwszej karcie księgi mamy artykuł o Rusi,

o jej podziale geograficznym, o województwie ruskiem. Na

marginesie tejże samej karty zapisana w kilka lat później no-

tata: „12 stycznia 1860 r. umarł Jan Skrzynecki o g. 5 z rana

w Krakowie".

Dalej co krok spotykamy jakąś notatę lub większy arty

kulik z dziedziny literatury, a więc życiorys Kochanowskiego,

„wyimek" z III kazania sejmowego Skargi, notaty do Mickie

wicza, Stan. Orzechowskiego, Chodźki, Domejki, Trentow-

skiego, sporo o Niemcewiczu, Woroniczu, zdanie Czartory

skiego o Staszycu, wiadomość o „rodzinie Mickiewicza", zdanie

Bronikowskiego o Wójcickim itd., itd. Do tegoż działu zali

czyć należy zestawiony przez samego A. Bartoszewicza „Spis

autorów, którzy dotąd pracowali nad dziejami literatury pol

skiej", dalej również jego pióra „Wyrazy mniej znane a uży

wane w języku polskim", „Wyrazy obce weszłe do naszego

języka", „Dyabeł pod względem literackim" i „Spis pseudo

nimów przez A. B. zebrany".

Później „Obszerność języka słowiańskiego" sąsiaduje z opi

sem klasztoru pożajskiego, Somosierra z kościołem św. Anny

w Wilnie, wycieczka na Żmudź z „adresem" warszawskim

z r. 1861.

chwila natrafiamy na Kościuszkę, księcia Jó

zefa, Jakóba Jasińskiego... Przemawia do nas Rajmund Kor

sak o miłości ojczyzny, biskup Lętowski o mowie ojczystej.

Jest i Berko Joselowicz, są i „Żydzi w wojsku polskiem".

Dowiadujemy się co mówił Fryderyk W . o Polakach, jaki sąd

wydawał Staszyc o Kościuszce, jak jen. Kierbedź ostrzegał

Litwinów przed kolonizacyą niemiecką. Jest genealogia utra-

cyuszów, są „Księgi rodzaju Litwy", nie brak anegdot babiń

skich, historyjek księcia Panie Kochanku, zabawnych dysput

klasztornych i jeszcze zabawniejszego kazania na pogrzebie

Brj^gidy z ks. Radziwiłłów Sołohubowej. To znowu mamy

notatę o stanie oświaty w Rosyi i o szkołach w r. 1870. Na

innych kartkach przypomina się nam tak „aktualny" wówczas

Napoleon III, na innych znów czytamy odezwy Garibaldego.

Nie zapomniana i Austrya: po przytoczeniu tego, co mówi o niej

Mickiewicz w Literaturze słowiańskiej, autor księgi dodaje

o tym „dziwoJągu

swe własne uwagi—potem kilka anegdot

o Franciszku Józefie poprzedza zdanie arcyks. Jana, wypowie

dziane w r. 1848 o rozbiorze Polski. Osobny dział poniekąd

stanowią różne mowy, a więc mowa ks. Prusinowskiego na

nab. żałobnem za Mickiewicza w Poznaniu (15 stycznia 1856),

mowa Jana Zamojskiego przy założeniu Akademii zamojskiej,

mowa Orzechowskiego na pogrzebie Zygmunta I itd.

Wyliczyłem zaledwie jeżeli nie setną, to pięćdziesiątą

część „rzeczy", zawartych w

Silva rerum

Adama Bartoszewi

cza. Nie mogę jednak jeszcze pominąć tego, co wyszło wprost

z jego pióra, oprócz kilku „zestawień" i „spisów" już powy

żej przytoczonych. A więc na kilkunastu kartach mamy opis

Białej radziwiłłowskiej, jak wyglądała przed 70— 80 laty, uzu

pełniony wspomnieniami o szkole bialskiej, jej nauczycielach

i uczniach. Rzecz to interesująca, bo widzimy jak wyglądało

wówczas owo „rdzennie rosyjskie" miasto, bo przesuwają się

przed oczami naszemi wysoce oryginalne postaci dawnych

pedagogów, bo wreszcie do uczniów szkoły bialskiej, jak to

już wiemy, należał Kraszewski, o którego szkolnych latach

znajdujemy tu jedyne i to przez naocznego świadka spisane

wspomnienie. Dalej mamy zbiór mów okolicznościowych, wy

głoszonych przez samego „autora" księgi: mowę na pogrzebie

Józefa Prejsa, rektora szkoły bialskiej (16 września 1827;

u Prejsa tego mieszkał na stancyi młodziutki Kraszewski);

mowę do uczniów tejże szkoły (1820), mowę do uczniów gi-

mnazyum w Łukowie na akcie uroczystym (1834), mowę

miana do zgromadzonych obywateli na obrady polityczne

z okręgu bialskiego i łosickiego w d. 11 lutego 1830 r. w ko

ściele farnym bialskim przez marszałka A. B., „temuż zgroma

dzeniu po raz trzeci przewodniczącego", i wreszcie „mowę przy

pożegnaniu uczniów w r. 1850". Mowy te mają zapewne tylko

wartość pamiątki rodzinnej, ale nie można powiedzieć, żeby

były zupełnie obejętne dla charakterystyki czasów, w których

były wygłoszone. Nie przypominam sobie np., abym gdzie

kolwiek spotkał się z mową, wygłoszoną na sejmikach okrę

gowych, czyli na t. zw. „obradach politycznych", za czasów

242

PRZEGLĄD NARODOWY

SILVA RERUM ADAMA BARTOSZEWICZA

2i3

Królestwa kongresowego. O ostatniej zaś swojej mowie,

którą wygłosił A. Bartoszewicz, rozstając się ze szkołą na

rozkaz Muchanowa, sam autor w innem miejscu wspomina:

„Kiedym 8 czerwca 1850, wychodząc na emeryta, żegnał

uczniów wszystkich klas zebranych w szkole przy ulicy Freta,

w domu popaulińskim mieszczącej się dotąd, wtedy nie już

płacz rzewny, lecz jęk młodzieży rozlegał się po całej sali

i w całym gmachu szkolnym—czego byli świadkami wszyscy

obecni na tym akcie nauczyciele: pp. Grodzki, Karol Sobo

lewski, Czaczkowski, Kitliński, Mejski itd., tudzież mój na

stępca, na rządcę szkoły przeznaczony, p. Szyszkowski". Dro

bny ten fakcik jest bądź co bądź znamiennym rysem, pięknie

świadczącym o stosunku młodzieży do nauczycieli za czasów

raikołajewskich, za wszechwładzy Muchanowa.

Tak wygląda

Silva rerum

mojego dziada. A ponieważ

zaznaczyłem, że stosownie do motto i

clericus

laicus

w tej

księdze znaleźć coś dla siebie może, przeto wyjmę z tego

l a s u garść r z e c z y mało znanych, lub całkiem nieznanych,

które, rzecz oczywista, będę się starał ułożyć w pewien po

rządek, powiązać z sobą, objaśnić i według potrzeby uzu

pełnić, choćby nieraz to uzupełnienie było znacznie większe,

niż materyął przez

Silva rerum,

dostarczony.

Na początek, ze względu na „aktualność", na podstawie

przyczynków w księdze tej zapisanych, podam w pobie

żnym zarysie, jak się przedstawiała u nas kwestya żydowska

przed 50 laty. Będzie to swego rodzaju artykuł jubileuszo

wy — a może, jak kto woli, nekrolog.

II.

KWESTYA ŻYDOWSKA P R Z E D P Ó Ł WIEKIEM.

Mówimy i piszemy: Wielopolski przeprowadził równo

uprawnienie żydów. Jest to niezaprzeczalna prawda. Jeżeli

jednak poczytujemy mu to za błąd, lub przypisujemy mu w tem

zasługę, to bądź co bądź popełniamy omyłkę. Kwestya ży

dowska w tych formach, jak ją rozwiązał Wielopolski, była

już, wprawdzie nie na papierze, nie w ustawodawstwie, lecz

w przekonaniu ogółu—rozwiązana. Zasługę Jub winę ponosi

zatem ówczesny nastrój społeczeństwa, ówczesna jego wiara,

że równouprawnienie przysporzy nam nowe zastępy miłują-

cych kraj i jego ideały obywateli. Była to chwila, w której

wszyscy widzieli w równouprawnieniu żydów potężny krok

na drodze wzmocnienia sił narodowych. Idea asymilacyi za

błysła nagle jak słońce i jak słońce miała rozgrzać i do

ży

cia,

narodowego pobudzić zimne, obojętne masy, które, nie

licząc wyjątków, mimo tylowiekowy pobyt na ziemi naszej,

zachowały swą zupełną odrębność, nie uległy wpływów i oto

czenia, zajmowały nieraz wobec gospodarzy jeżeli nie wprost

wrogie, to przez swą obojętność szkodliwe stanowisko. Po

mijając wreszcie względy polityczne, od dawien dawna, kiedy

jeszcze o tych względach mowy nie było, troskliwi o przy

szłość kraju obywatele radzili za sejmu czteroletniego, za

Księstwa Warszawskiego, za Królestwa kongresowego, nad

rozwiązaniem tej kwestyi, widząc niebezpieczeństwo ekono

miczne w wyłącznem zajmowaniu się żydów handlem i ope-

rac}

ami finansowemi.

Wielopolski przyszedł do gotowego. Na kilka lat przed

jego iście przypadkowem pojawieniem się na widowni dzie

jów Królestwa, sprawa żydowska weszła na tory dyskusyi

publicznej. Idea asymilac}^ powstała naprzód w kołach wy-

bitnj'ch przedstawicieli plutokracyi żydowskiej. Tacy ludzie,

jak Matias Rosen, Leopold Kronenberg, dali już dowody

swego zespolenia się ze społeczeństwem (obaj np. byli „człon

kami redakcyi", ściślej mówiąc—finansowymi protektorami

Biblioteki Warszawskiej).

Na tę drogę wstąpiły całe rodzin}'

Natansonów, Epsteinów itd.

Izaak

Kramsztyk już w r. 1852

począł wygłaszać w synagodze warszawskiej polskie ka

zania. Gorąco ten kierunek popierali z drugiej strony prze-

dewszystkiem potomkowie „frankistów", a do entuzyastów

jego należeli Chałubiński, Jurgens ze swoją partyą itd. Są

ślady, że już w r. 1852 marszałkowie szlachty przedstawiali

projekt zniesienia pewnych ograniczeń żydowskich — wspo

mina przynajmniej o tem „Odezwa żydów do żydów",

wj-

dana w r. 1861. Trudno o sprawdzenie tego faktu, ale w cza

sach, o których mowa, można stanowczo stwierdzić, że sfery

szlacheckie też zaczęły się zwracać w stronę żydów: lubo

bez zapału, ale pewną wstrzemięźliwą sympatyę okazywał

asymilacyi Andrzej Zamoyski, największa powaga wśród

szlachty, a bodaj i w kraju; a za czem był pan Andrzej, byli

i wierni mu „klemensowczycy". Doszło do tego, że podej

rzewana o skłonności antysemickie

Gazeta Warszawska,

organ

poniekąd szlachty, musiała się tłumaczyć, że jeżeli czasem

Plik z chomika:

romankacz2

Inne pliki z tego folderu:

Konstytucja_3_Maja_kronika_dni_kwietniowych_i_majo.djvu (7199 KB)
Perły Humoru Polskiego t. 3.pdf (33062 KB)
Insurekcja Kosciuszkowska.pdf (28591 KB)
Silva rerum.pdf (6087 KB)
Galicja.pdf (1828 KB)

Silva rerum.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: