D. Rozmus - Zobowiązania prawne księcia Mieszka I wobec swoich drużynników w świetle kroniki Ibrahima Ibn Jakuba.pdf

(176 KB) Pobierz
Roczniki Administracji i Prawa nr XV(2), s. 105-116
Oryginalny artykuł naukowy
Original Article
Data wpływu/Received:
28.09.2015
Data recenzji/ Accepted:
15.11.2015
Data publikacji/Published:
14.12.2015
Źródła nansowania publikacji:
Wyższa Szkoła Humanitas
Authors’ Contribution:
(A)
Study Design (projekt badania)
(B) Data Collection (zbieranie danych)
(C) Statistical Analysis (analiza statystyczna)
(D) Data Interpretation (interpretacja danych)
(E) Manuscript Preparation (redagowanie opracowania)
(F)
Literature Search (badania literaturowe)
Dariusz Rozmus
1
ZOBOWIĄZANIA PRAWNE KSIĘCIA MIESZKA I WOBEC
SWOICH DRUŻYNNIKÓW W ŚWIETLE KRONIKI
IBRAHIMA IBN JAKUBA
Jednym z pierwszych pomników historii Polski jest relacja Ibrahima Ibn Jakuba, kupca
żydowskiego, tzw. radnity (ar-rādhānīja)
2
. Kupcy z Orientu handlowali niemal wszystkim
3,
dr hab.; Wyższa Szkoła Humanitas.
F. Kmietowicz, Hasło ar-Rādhānīja [w:]
Słownik starożytności słowiańskich,
oprac. pod red. G. Labudy i Z. Stie-
bera, tom 4, część druga, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1972, s. 449. Nie ulega jednak wątpliwości, że ta swoista
„korporacja kupiecka” w okresie wczesnego średniowiecza pełniła ważną funkcję w wymianie międzynarodowej,
docierając do różnych części Europy, a nawet do Indii i Chin. Por. A. Nazmi,
Commercial relations between Arabs
and Slavs (9th-11th centuries),
Warszawa 1998. s. 121-129. Radanitami byli Arabowie, Persowie i Berberowie. Waż-
ną grupę stanowili także Żydzi. Paradoksalnie, część orientalnych autorów i kupców pochodziła z dalekiego Zacho-
du, po arabsku – Maghrebu (Maroko, Algieria, Tunis i zachodnia Libia), i muzułmańskiego Półwyspu Iberyjskiego.
3
Imponującym wyczynem było dostarczenie niezwykłego podarunku, żywego słonia, od kalifa Haruma ar-
-Raszida (786-809) z Bagdadu dla cesarza Karola Wielkiego do Akwizgranu. Por. M. Mc C or mick,
Narodzi-
ny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej. 300-900,
tłum. A. Bu g aj [et al.], Warszawa 2007, s. 273.
1
2
106
ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XV
w tym oczywiście niewolnikami
4
. Co więcej, dostarczali na dwory swoich arabskich (i per-
skich) protektorów ważne wiadomości wywiadowcze
5
. Wśród wielu informacji przekaza-
nych przez relacje Ibrahima Ibn Jakuba znajdują się informacje o prawnych zobowiązaniach
księcia Mieszka I wobec swojego wojska.
Kompleksowe wydanie w 1946 r. tłumaczenia i opracowania tej relacji zawdzięczamy
orientaliście Tadeuszowi Kowalskiemu; umieszczono je w ramach monumentalnej serii Po-
mniki Dziejowe Polski (Monumenta Poloniae Historia)
6
. Z samego tylko faktu, że wydanie
opracowane przez T. Kowalskiego ma już kilkadziesiąt lat, wynika konieczność dalszych
prac nad tym pomnikiem historiogra i. Dotychczasowe ustalenia muszą być sprawdzane
i konfrontowane z obecnym stanem wiedzy historycznej (i archeologicznej). Za najcenniej-
szą w ostatnich latach (2008 r.) publikację, omawiającą nie tylko sam tekst źródła, ale i kulisy
prac nad tłumaczeniem i publikacją, a także jego odbiór w świecie naukowym, należy uznać
artykuł krakowskiego orientalisty profesora Andrzeja Zaborskiego (zm. w listopadzie 2014
r.) zamieszczony w materiałach z konferencji poświęconej 60. rocznicy wydania tego dzieła
7
.
Współczesne badanie średniowiecznych źródeł arabskich powinno być pojmowane
i  wprowadzane w  życie jako program badań interdyscyplinarnych. Arabista powinien
współpracować z historykiem mediewistą
8
. Można ten zespół badawczy rozszerzyć rów-
nież o kompetentnego w zagadnieniach orientalistycznych archeologa.
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba dotarła do nas dzięki zamieszczeniu jej w swoich dzie-
łach przez dwóch średniowiecznych uczonych arabskich
9
. Jeden z nich to pisarz, poeta
W niewolę sprzedano nawet kilku uczniów św. Metodego. Dostali się oni do niewoli na Morawach i dopiero
w Wenecji zostali wykupieni przez wysłannika cesarza bizantyjskiego z rąk żydowskich handlarzy niewolni-
ków; por. W. Swoboda,
Skąd wzięli się Słowianie w dzisiejszych Włoszech we wczesnym średniowieczu?,
„Slavia
Antiqua” 1979, t. 26, s. 4-5. Handel słowiańskimi niewolnikami pojawia się również w jednej ze scen z Drzwi
Gnieźnieńskich; A.S. Labuda,
Porta regia. Drzwi Gnieźnieńskie,
fot. A. Bujak, Gniezno 1998, scena 8.
5
Można się spodziewać, że cele wielu podróżników i kupców, na przykład Ibna Fadlana nie były czysto po-
znawcze i merkantylne: u podstaw jego wyprawy niewątpliwie legł misyjny charakter islamu. Por. Ibn Fadlan,
Kitab (księga),
na podstawie rękopisu meszhedzkiego oprac. A. Kmietowicz, F. Kmietowicz, T. Lewicki, Wro-
cław 1985,
Prace Komisji Orientalistycznej,
nr 18.
Źródła Arabskie do Dziejów Słowiańszczyzny,
3.
6
T. Kowalski,
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich
w przekazie
Al-Bekriego,
Po-
mniki Dziejowe Polski, seria II, tom I, 1946. (komentarz do tej relacji jest przede wszystkim autorstwa T.
Kowalskiego, ale pracowali również nad nim J. Kostrzewski, K. Stołychwa, K. Moszyński i K. Nitsch). Wie-
le istotnych informacji o  Słowiańszczyźnie wczesnośredniowiecznej dostarcza wydanie: T. Lewicki,
Źródła
arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, tom I,
Wrocław – Kraków 1956.
7
A. Zaborski,
Bilans i przyszłość badań nad tekstem Ibrahima ibn Jakuba,
[w:]
Ibrahim Ibn Jakub i Tadeusz
Kowalski w sześćdziesiątą rocznicę edycji,
red. A. Zaborski, Kraków 2008, s. 25-73.
8
J. Hauziński, Źródła
arabskie do dziejów Słowiańszczyzny.
Stan edytorstwa polskiego i postulaty badawcze,
Plenas Arabum Domos. Materiały IV Ogólnopolskiej Konferencji Arabistycznej, Warszawa 25–26 marca
1993, red. M.M. Dziekan, Warszawa 1994. s. 124. Spełnieniem tego postulatu była wspomniana powyżej m.in.
interdyscyplinarna konferencja upamiętniająca wydanie opracowania T. Kowalskiego, por.
Ibrahim Ibn Jakub
i Tadeusz Kowalski w sześćdziesiątą rocznicę edycji. Materiały z konferencji naukowej, Kraków, 10 maja 2006 r.,
red. A. Zaborski, Kraków 2008. Jednym z istotnych zagadnień jest kwestia handlu ołowiem i tzw. odważników
handlowych (zagadnienie to pośrednio łączy się z tematem tego artykułu). Por. D. Rozmus, B.S. Szmoniewski,
Early Medieval Lead Processing in e Slavic territories and e Possible Mention of Trade in Lead by Ibrahim
Ibn Yaqub,
Peuce serie nuova VI – studii si cercetari de istorie si arheologie 2008, s. 323-330; D. Rozmus,
Abar,
“Slavia Atiqua” 2006, tom XLVII, s. 191-196.
9
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba opracowana w polskim wydaniu przez T. Kowalskiego jest relacją częściowo zre-
konstruowaną. T. Kowalski oparł ją przede wszystkim na trzech rękopisach: 1) rękopisie stambulskim Laleli nr
4
DARIUSZ ROZMUS, ZOBOWIĄZANIA PRAWNE KSIĘCIA MIESZKA...
107
i kronikarz Bakri abu Ubajd (al Bekri
10
), pochodzący ze zubożałego książęcego rodu. Nie-
stety, jego ród już w czasach ojca wspomnianego al Bakriego utracił dziedzictwo tronu
w księstwach Huelwa i Saltes. Kronikarz al-Bekri żył i tworzył w Kordobie (zmarł w 1094
r.). Najważniejsza dla naszego tematu jest jego praca pt.
Księga szlaków i królestw
(Kitab
al- masalik wa’l mamalik). To właśnie w tym dziele zawarta jest relacja Ibrahima Ibn Ja-
kuba. Kolejnym autorem jest żyjący głównie w Damaszku kosmograf i historyk arabski
Kazwini (al -) Zakarija ibn Muhammad (żył w latach 1202–1283)
11
. Kazwini przytoczył
relacje Ibrahima w nieco innej redakcji.
Jak już wspomniano powyżej, przedmiotem tego artykułu będą zapisane w kronice
Ibrahima Ibn Jakuba zobowiązania prawne księcia Mieszka I wobec swoich drużynników.
Aby zająć się ich omówieniem, przedstawimy poniżej tłumaczenia obydwu wersji frag-
mentu relacji, odnoszące się do omawianych zagadnień.
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba:
Pobierane przez niego
[Mieszka]
podatki
[lub opłaty] [stanowią]
odważniki handlowe
12
.
[idą]
one
[na]
żołd jego mężów
[lub: piechurów]
13
. Co miesiąc przypada każdemu
[z nich]
oznaczona
[dosł. wiadoma]
ilość z nich. Ma on trzy tysiące pancernych
14
[podzielonych na]
oddział, a setka ich znaczy tyle co dziesięć secin innych
[wojowników].
Daje on tym mężom
odzież, konie, broń i wszystko czego potrzebują. A gdy jednemu z nich urodzi się dziecko, on
[tj. Mieszko]
każe mu wypłacać żołd od chwili urodzenia
(ta informacja uważana jest za
pierwszy w dziejach Polski przykład prawnego zastosowania tzw. becikowego – uwaga DR),
czy będzie płci męskiej czy żeńskiej. A gdy
[dziecię]
dorośnie to jeżeli jest mężczyzną, żeni go
2144), 2) rękopisie stambulskim Nuru Osmaniye nr 3034 oraz 3) rękopisie C. Landberga. Dodatkowo posłużył
się on rękopisem sporządzonym na polecenie orientalisty Ch. Schefera, który powstał jako kopia kodeksu Nuru
Osmaniye. Ten ostatni dokument jest głównie kopią rękopisu Nuru Osmaniye. Jak pisze T. Kowalski, wszystkie
warianty rękopisu Schefera w stosunku do kodeksu Nuru Osmaniye „są po prostu bądź to omyłkami, bądź też
poprawkami tureckiego kopisty”. Trzeba jednak przyznać, że pierwsi wydawcy
Relacji,
badacze W. Rozen i A.
Kunik w dużej mierze korzystali z tego właśnie rękopisu. Z niego też korzystał sławny orientalista holenderski de
Goeje. Por. T. Kowalski,
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich…,
s. 7-8.
10
Częstszą formą zapisu tego nazwiska jest zapis al-Bekri. Używanie dużych i małych liter też jest konwencją
europejską. Alfabet arabski nie ma takowego rozróżnienia. Por. J. Jasińska, por. [hasło]
Bakri (al-) abu Ubajd
[w:]
Mały słownik kultury świata arabskiego,
Warszawa 1971, s. 93.
11
J. Jasińska, por. [hasło] Kazwini (al-) Zakarija ibn Muhammad [w:]
Mały słownik…,
s. 278.
12
Na temat rozumienia tego terminu toczy się dyskusja naukowa. Omówienie tej dyskusji i koncepcji por.
A. Zaborski,
Bilans i przyszłość badań nad tekstem Ibrahima ibn Jakuba…,
s. 46-51 oraz R. Bodnar, D. Roz-
mus, B. S. Szmoniewski,
Wczesnośredniowieczne odważniki z Dąbrowy Górniczej – Łośnia
–
Early Medieval
Commercial Weights and Lead Weights from Dąbrowa Górnicza-Łosień,
wersja dwujęzyczna polsko -angielska,
„Zeszyty Łosieńskie”, tom 2, Kraków – Dąbrowa Górnicza 2007.
13
Na temat rozumienia tego terminu toczy się dyskusja naukowa. Omówienie tej dyskusji i koncepcji por. A.
Zaborski,
Bilans i przyszłość badań nad tekstem Ibrahima Ibn Jakuba…,
s. 46-51 oraz R. Bodnar, D. Rozmus,
B. S. Szmoniewski,
Wczesnośredniowieczne odważniki…
14
Użyto słowa (
) pochodzącego od rdzenia arabskiego darr‘a, który w II klasie czasownika (w języ-
ku arabskim czasowniki pogrupowane są w kategorie gramatyczne określane klasami, jest ich kilkanaście,
w praktyce używanych jest X klas) oznacza „zbroić”, „opancerzyć” – por. J. Danecki, J. Kozłowska,
Słownik
arabsko-polski,
Warszawa 1996, s. 335. Jak słusznie zauważył Henryk Łowmiański, zarówno w tekście arab-
skim, jak i tekście łacińskim u  ietmara użyto słowa pancerni (łacińskie loricati). Oznacza to niewątpliwie
dobrze uzbrojoną (hełm, kolczuga?, miecz i inne rodzaje uzbrojenia) jednostkę wojskową.
108
ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XV
i wypłaca za niego dar ślubny ojcu dziewczyny, jeżeli zaś jest płci żeńskiej, wydaje ją za mąż
i płaci dar ślubny jej ojcu. A dar
ślubny [jest]
u Słowian znaczny, w czym zwyczaj ich
[jest]
podobny do zwyczaju Berberów (...).
15
Relacja Zakariji Ibn Muhammada al-Kazwiniego:
Jego król
[Mieszko]
posiada oddziały piesze, ponieważ konnica nie może poruszać się
w ich krajach. Do niego
[tj. do króla]
nalężą daniny
[pobierane]
w jego państwie. Oddzia-
łom swoim daje co miesiąc żołd a w razie czego daje im konie, siodła, uzdy, broń i wszystko
czego potrzebują. A  kto się urodzi temu król przydziela żołd, czy będzie płci męskiej czy
żeńskiej. Gdy zaś dziecię dorośnie, to , jeżeli jest chłopcem, żeni go, bierze od jego ojca wiano
i wręcza go ojcu kobiety (…) Ożenek
[następuje]
u nich wedle uznania ich króla nie zaś
wolnego wyboru. Król bierze na siebie całkowite ich [swych ludzi] utrzymanie. Na nim ciąży
koszt wesela. Jest on jak czuły ojciec dla swych poddanych.
16
W artykule skoncentrujemy się głównie na przekazie Ibrahima Ibn Jakuba, ponieważ
jest on przekazem pierwotnym. Jak słusznie zauważył Michał Bogacki, historiogra a róż-
nie ustosunkowywała się do relacji Ibrahima Ibn Jakuba
17
. Niektóre z informacji poda-
wano w wątpliwość
18
. Ogólnie przeważa jednak opinia o jej wartości dla poznania okresu
formowania się państwowości polskiej
19
.
Najistotniejsze w tym fragmencie relacji są dla naszych rozważań dwie kwestie:
1.
Kwestia podatków pobieranych i przeznaczanych na uposażenie wojska
2.
Powinności księcia wobec dzieci swoich wojów.
Jak słusznie zauważył Roman Jakimowicz, istnienie stałej drużyny, stałego wojska,
w opozycji do powszechnego na Słowiańszczyźnie pospolitego ruszenia, musiało być dla
16
T. Kowalski,
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich…,
s. 50.
M. Bogacki,
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba jako obraz wojskowości polskiej w początkach monarchii wczesno-
piastowskiej,
Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Materiały z I Sesji Naukowej
Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego Wolin 6–7 sierpnia 2005, pod red. M. Bogackiego, M. Franca, Z. Pilarczy-
ka, Toruń 2005. s. 147
17
M. Bogacki,
Relacja Ibrahima ibn Jakuba jako obraz wojskowości polskiej…,
s. 147-148.
18
Klasycznym przykładem jest informacja o Amazonkach – informacja ta pochodzi wedle relacji źródła od
samego cesarza Ottona I, por. T. Kowalski,
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich…,
s. 50. Należy przyjąć, że w odróżnieniu od innych informacji jest ona przykładem literackiego toposu wędru-
jącego przez wieki w przekazie
19
Spory dotyczą, co nie dziwi, interpretacji niektórych informacji. Zadziwia liczba 3000 zbrojnych, przekaza-
na przez Ibrahima Ibn Jakuba. Wielu wątpi w wielkość tej liczby wojów, chociaż nie autor tych słow. Zdaniem
Karola Modzelewskiego relacja Ibrahima Ibn Jakuba odznacza się widoczną skłonnością do
wyolbrzymiania
potęgi i chwały króla północy.
Do liczby 3000 tys. zbrojnych, zdaniem Modzelewskiego, nie warto przywiązywać
wielkiego znaczenia. Natomiast informacje dotyczące wypłacania żołdu potomstwu drużynników i żenieniu ich,
dawaniu wiana ojcu dziewczyny uznał Karol Modzelewski za wiarygodne. Sądzi on też, że być może w przekazie
al-Bekriego doszło do kompilacji albo pomieszania zbitki informacji. Modzelewski uważa, że relacja dotyczy
najlepszych formacji, a nie całych sił mobilizacyjnych państwa Mieszka. Por. K. Modzelewski,
Organizacja go-
spodarcza państwa piastowskiego X–XIII wiek,
Poznań 2000, s. 179. Wielu autorów, nawet w  wydaniach po-
pularnonaukowych, wskazuje, że użyto w tekście arabskim słowo darra‘ (oznaczające pancernych) stąd blisko
do określenia drużyna – por.
Pierwszy historyczny władca Polski, Mieszko I, Budowniczy kraju nad Wisłą,
seria
Wielcy Polacy, red. K. Bieliniak et al., t. 31, autor tekstu (anonimowy). Trzeba zaznaczyć, że tak wytrawny po-
dróżnik i kupiec, który interesował się m.in. cenami zboża, przekazywałby niesprawdzonych informacji. Por. T.
Kowalski,
Relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów Słowiańskich w przekazie…,
s. 49.
15
DARIUSZ ROZMUS, ZOBOWIĄZANIA PRAWNE KSIĘCIA MIESZKA...
109
odbiorcy arabskiego ważną nowiną
20
. Abstrahując od liczebności tych sił zbrojnych, musi-
my zdawać sobie sprawę, że był to ogromny nakład nansowy, który wedle źródła obciążał
księcia. Nie można jednak zapominać, że tak związana z władcą drużyna była przemoż-
nym argumentem w prowadzonej przez niego polityce. Drużynnicy zapewne wywodzili się
z różnych środowisk. Możliwe, że byli wśród nich wychodźcy ze wspólnot plemiennych, ro-
dzinnych czy opolnych
21
. Mogli być wśród nich również cudzoziemcy poszukujący u boku
księcia lepszej przyszłości
22
. Ciekawa wydaje się tutaj uwaga Stanisława Trawkowskiego, że
to właśnie środowisko z natury rzeczy odczuwało potrzebę integrujących ich wierzeń i ob-
rzędów sakralnych
23
. Niewątpliwie schrystianizowana drużyna u boku wyznającego chrze-
ścijaństwo, przynajmniej nominalnie, a  być może i  z osobistym zaangażowaniem księcia
– to gwarantowany (jak pokazały późniejsze wydarzenia) sukces w chrystianizacji kraju.
Czy informacje przekazane przez Ibrahima Ibn Jakuba dotyczące uposażenia wojska
i świadczeń na rzecz dzieci swoich drużynników są wiarygodne? W dyskusji na ten temat
pojawiło się wiele różnych opinii. Można jednak zgodzić się z opinią Karola Modzelew-
skiego, że świadczenia te odnosiły się nie do wszystkich wojów, których można było zmo-
bilizować, ale do ludzi pozostających w bliższym związku z władcą, czyli w odniesieniu do
drużyny książęcej
24
. Czy możliwości ekonomiczne ówczesnego państwa na to pozwalały?
Poniżej przedstawiony zostanie wybór argumentów oraz kilku przekazów, które to
uzasadniają.
Prestiż i  potęga wodza, księcia czy króla zależały m.in. od posiadanego przez nie-
go bogactwa. Prestiż zwiększała ostentacyjna szczodrość, manifestująca się np. rozdaw-
nictwem cennych darów. Tak było w środowisku elit formujących pierwsze państwa wi-
kingów
25
. Skandynawscy poeci, słynni skaldowie, nazywali władców m.in. „rozdawcami
pierścieni”
26
. Staroangielskich terminów
eadig
i saelig używano w rozumieniu „bogaty”,
R. Jakimowicz,
Kilka uwag nad relacją o Słowianach Ibrahima Ibn Jakuba,
„Slavia Antiqua” pod red.
W. Hensla, tom I, Poznań 1948, s. 445.
21
W ogólnym zarysie Opola to elementy organizacji terytorialnej typowe dla wczesnego średniowiecza na
obszarze Połabia i Polski. Na Rusi nazywały się one
Mir
lub
Wierw
a w Czechach
Občiny.
Por. W. Korta,
Okres
wspólnoty terytorialnej,
[w:]
Historia chłopów polskich. Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej,
tom I, pod
red. S. Inglota, Warszawa 1970, s. 70. Na temat znaczenia Opola por. K. Tymieniecki,
Historia chłopów pol-
skich, do końca XIII w.,
tom I, Warszawa 1965, s. 213-216.
22
Podobnie było w czasach następcy Mieszka I, czyli za panowania Bolesława Chrobrego – por.
A. Buko,
M. Kara, T. Douglas Price, W. Duczko, K.M. Frei, I. SobkowiakTabaka,
A Unique Medieval Cemetery from
the 10
th
/11
th
century with Chamber – like Graves from Bodzia (Central Poland) Preliminary Result of the Mul-
tidisciplinary Research,
[in:]
Sonderdruck aus Archäologisches Korrespondenzblatt Jahrgang
43 · 2013 · He 3.
Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Redaktion und Satz: Manfred Albert, Michael Braun,
Marie Röder, Martin Schönfelder Herstellung: gzm Gra sches Zentrum Mainz Bödige GmbH, Mainz 2013,
s. 423-442, por. również M. Kara,
Wybrane groby z uzbrojeniem z cmentarzyska w Bodzi pod Włoclawkiem –
przyczynek do studiów nad obecnością „wikingow” w państwie pierwszych Piastów,
Studia nad dawną Polską,
tom 3, Gniezno 2013, s. 117-131.
23
S. Trawkowski,
Początki Kościoła w Polsce za panowania Mieszka I,
[w:]
Civitas Schinesghe. Mieszko I i począt-
ki państwa polskiego,
red. J.M. Piskorski, Poznań – Gniezno 2004, s. 53- 54
24
K. Modzelewski,
Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego…,
s. 179.
25
A. Forte, R. Oram, F. Pedersen,
Państwa wikingów. Podboje – władza – kultura. Wiek IX -XI,
tłum. M. Nowak-
-Kreyer, Warszawa 2010, s. 46.
26
L.P. Słupecki,
Wojownicy i wilkołaki,
Warszawa 2011, s. 93.
20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin