czas17868_24_2006_8.pdf

(1272 KB) Pobierz
ANNALES
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S KL O D O W S К A
LUBLIN — POLONIA
VOL. XXIV
SECTIO FF
2006
MARTA WÓJCICKA
Tytuł a stylowo-gatunkowe zróżnicowanie tekstu
The title versus stylistic and genre differentiation of the text
I. CZY TYTUŁ JEST INTEGRALNĄ CZĘŚCIĄ TEKSTU? STAN BADAŃ
Problem stosunku tytułu do tekstu od dawna zajmował literaturoznawców,
tekstologów i językoznawców. Głównym zagadnieniem badawczym było to,
czy tytuł jest częścią tekstu, jego strukturalnym elementem, czy też czymś
zewnętrznym, instrumentalnym.
Tytułom i konwencjom tytułowania całą pracę poświęcił (jako pierwszy i chy­
ba jak do tej pory jedyny) Marek Piechota —
O tytułach dzieł literackich w pierw­
szej połowie XIX wieku.
Autor zauważył tendencję rozwojową w rozumieniu tytu­
łu — od nazwy własnej do mikrokosmosu dzieła (i tak też zatytułował pierwszy
rozdział książki). Przedstawił stan badań nad tytułem. Badaczy tego zagadnienia
podzielił na integrystów (Roman Ingarden, Danuta Danek, Teresa Kostkiewiczo-
wa, Andrzej Stoff, Henryk Markiewicz), dezintegrystów (Stefania Skwarczyńska,
Teresa Dobrzyńska) i zajmujących stanowiska kompromisowe, uzależniających
status tytułu od relacji tytuł-odbiorca, od wpływu, jaki może on wywierać na
czytelnika (Mieczysław Wallis). Sam natomiast uzależnił miejsce tytułu od kom­
petencji odbiorcy i stwierdził, że „przynależności tytułu do dzieła nie można
stwierdzić za każdym razem z jednakowo wystarczającą dozą obiektywizmu, za­
leży ona od dociekliwości, erudycji badacza — osobliwego czytelnika dzieła,
podobnie jak interpretacja jest swoistą sztuką” (Piechota, 1992, 41). Walery Pisa­
rek w artykule z 1966 roku uznał tytuł za „swoistą nazwę własną” (Pisarek, 1966).
Tezę tę przejął i kontynuował Stanisław Gajda, który pisał: „tytuły tekstowe przy­
należą do kategorii nazw własnych idealnych, oznaczających tylko jeden obiekt we
wszechświecie. Zalicza się je do tzw. ideonimów, czyli nazw wytworów kultury
duchowej człowieka, indywidualnych niezależnie od wysokości nakładu i liczby
wydań” (Gajda, 1987, 81). Autor rozpatrywał związki tytułu z tekstem. „Tytuł
nazywa tekst, ale stanowi także ramową metatekstową wypowiedź, tj. o tekście
w tekście, stąd treść tytułu pozostaje prawie zawsze w związku z treścią tekstu.
(Gajda, 1987, 83). Równocześnie tytuł zaczęto traktować szerszej, jako element
ramy tekstu (Jurij Lotman, Borys Uspienski). Michaił Bachtin w pracy zatytu­
łowanej
Estetyka twórczości słownej,
analizując granice wypowiedzi, stwierdził,
że „wypowiedź jako jednostka językowego porozumiewania się” (Bachtin, 1986,
358) ma absolutny początek i absolutny koniec, jest jednostką realnie wydzieloną.
Na gruncie polskim problem delimitacji tekstu podjęła Teresa Dobrzyńska. Bada­
ła formalne i leksykalne wykładniki granicy tekstu, czyli słowne powiadomienia
bezpośrednio informujące o początku lub końcu wypowiedzi.
2. FUNKCJE TYTUŁÓW
Przedmiotem zainteresowania badaczy stał się też problem funkcji, jakie
spełnia tytuł wobec dzieła. Wskazywano m.in. na takie funkcje, jak:
— „imienia i nazwiska”, tytuł jednostkuje dzieło (Stefania Skwarczyńska,
Walery Pisarek),
— wskazywania na centralną postać lub sprawę utworu; ma „w stosunku do
utworu funkcją wyjaśniającą jego ideologię, czy w syntetycznym skrócie «sedno
rzeczy» utworu” (Skwarczyńska, 1954, 452), uwydatnia główny motyw utwo­
ru, a zarazem „konsoliduje jego żywioł nastrojowo-uczuciowy” (Skwarczyńska,
1954, 452),
— tytuł ma „jaskrawość reklamy”, może być tajemniczy, zachęcający do
przeczytania tekstu, lub oryginalny (Skwarczyńska, 1954, 453),
— precyzowania treści utworu (streszczanie najważniejszej wiadomości lub
tezy utworu, określanie tematu utworu), uwydatnianie głównej okoliczności,
głównego nastroju, gatunku utworu oraz wskazywanie odbiorcy (Pisarek, 1967),
— funkcje artystyczne tytułu, który jest przejściem od świata rzeczywistego
do świata poezji, przygotowuje czytelnika do odbioru danego utworu, zapowiada
temat, o którym będzie mowa, „zaznacza sytuację przestrzenną, czasową, tło,
ramy, w jakich przebiega akcja utworu” (Wallis, 1973, 240),
— funkcję identyfikowania utworu; funkcję wprowadzenia do utworu, ini­
cjalnej metawypowiedzi (Danek, 1980),
— funkcje metawypowiedzi: nominalną, deskryptywną (charakteryzująco-
-informacyjną) i pragmatyczną (Gajda, 1987, 83),
— formalną (techniczna, praktyczna, reprezentacyjna), informacyjną, kom­
pozycyjną lub ideową (Stoff, 1975),
— identyfikacyjną i substytucyjną oraz deskrypcyjną, która opisuje, charak­
teryzuje utwór (deskrypcja tematyczna lub formalna) (Markiewicz),
— symboliczną (Kęsikowa, 1993),
— orientacyjną funkcję tytułu, funkcję makrostrukturalną, kontekstualizacyj-
ną funkcję tytułu traktowanego jako tzw. mnemotechniczny sygnał makrostruk-
turalny (Duszak, 1998),
— jest magnesem przyciągającym uwagę odbiorcy, tytuły pełnią rolę „swo­
istego anonsu tekstu”. „Mogą nie tylko informować, zaskakiwać, zaciekawiać, ale
też zaciemniać i fałszować więź z treściową zawartością tekstu” (Starzec, 1999b,
202
) .
3. KLASYFIKACJA TYTUŁÓW
Danuta Danek (1980) w pracy
Dzieło literackie jako książka
przywołała kla­
syfikację tytułów Monceleta, który wyróżnił dwa główne typy tytułów: typ gatun­
kowy — stanowiący zarazem nazwę gatunku utworu, oraz typ eponimiczny —
tworzony od imienia występującej w utworze postaci.
Mieczysław Wallis (1974) wyróżnił m.in. tytuły: metaforyczne, metonimicz-
ne, o zabarwieniu ironicznym; tytuły — aluzje do innych tytułów; tytuły-cytaty.
Dwa ostatnie rodzaje tytułów z klasyfikacji Wallisa wchodzą w skład typologii
S. Baby (1968), który wyróżnił trzy grupy tytułów: tytuły będące pod względem
frazeologicznym wyrażeniami szeregowymi; tytuły-cytaty; tytuły o charakterze
i funkcji aluzji.
4. NAJNOWSZE PRACE DOTYCZĄCE TYTUŁÓW
Najnowsze prace dotyczące sposobów tytułowania są szczegółowymi anali­
zami struktury i funkcji tytułu w odniesieniu do tekstu. Przedmiotem analiz są
tytuły prasowe (głównie „Gazety Wyborczej” — Dabert, Mitek, 1999, Kamińska-
-Szmaj, 2001; tu także „Gazety Polskiej” i „Nie”, Grochala, 2002, Pałuszyńska,
2002, 2004; prasy młodzieżowej — Domaciuk, Siwieć, 2004) i literackie (tytuły
utworów Marii Rodziewiczówny — Kęsikowa, 1993, fraszek Wacława Potockie­
go — Książek-Bryłowa, 2004). Celem analiz jest ukazanie komizmu w nagłów­
kach prasowych (poprzez parafrazy, formy deminutywne, opozycje antonimiczne
u Krawiec). Część najnowszych publikacji poświęconych tytułom bada ich struk­
turę składniową (Miodek, Smereczniak, 2001).
Największe zainteresowanie językoznawców i tekstologów budzą jednak for­
my pozyskiwania czytelnika w tytułach. Dobrochna Dabert, stwierdzając, że „tytuł
stanowi zaproszenie do dialogowej lektury tekstu”, ukazuje sposoby „uwiedzenia
czytelnika”: wykorzystanie języka antytotalitarnego, pogłosów nowomowy, języ­
ka potocznego, poetyckiego oraz gry intertekstualne. Przejawy funkcji perswa­
zyjnej tytułów (wyrażenia oceniające, patetyczne, związane z militariami, słow­
nictwo polityczne, nazwy własne, metafory) na przykładzie „Gazety Wyborczej”
analizuje Elżbieta Mitek (1999). Gier językowych, m.in. w nagłówkach praso­
wych, dotyczy artykuł Bartłomieja Guza (2001). Dużym zainteresowaniem cie­
szy się śledzenie w nagłówkach przejawów intertekstulaności (Grochala, 2002),
często jednak kończą się one tylko na rejestrze przykładów. Maria Wojtak (2004),
analizując gatunki prasowe, rozpoznaje różne gry tytułu z czytelnikiem (gry for­
mą graficzną, formą foniczną, formą gramatyczną, gry leksykalne, gry forma
syntaktyczną) oraz gry tytułu z tekstem. Przedmiotem dwóch analiz Edyty Pa-
łuszyńskiej stały się ekspresywne użycia nazw własnych (2002) oraz leksyka
potoczna w nagłówkach (2004). Nagłówek i incipit w ogłoszeniach towarzysko-
-matrymonialnych są przedmiotem oglądu Katarzyny Sobstyl (2002). Do grona
„integrystów” zaliczyć można Marzannę Uździcką, która zajęła się analizą struk­
tury, leksyki oraz funkcji tytułów czasopism religijnych (2002).
Celem niniejszego artykułu jest analiza porównawcza funkcji i miejsca tytułu
w strukturze tekstu na materiale podstawowych stylów współczesnej polszczyzny:
urzędowego, naukowego, publicystycznego oraz artystycznego. Tytuł rozpatrywa­
ny jest na tle stylu i gatunku, do którego się odnosi.
GATUNKOWE ZRÓŻNICOWANIE TYTUŁÓW W STYLU URZĘDOWYM
Zdaniem Marii Wojtak „wzorce wypowiedzi stylu urzędowego współczesnej
polszczyzny można wstępnie umieszczać w grupach związanych z odmianami
owego stylu: prawną i kancelaryjną. Dalsza dyferencjacja zależy od kryterium
podziału” (Wojtak, 2001, 166).' Przedmiotem analizy będą zatem tytuły wybra­
nych gatunków odmiany prawnej (ustawy, z jednej strony, oraz rozporządzenia
i uchwały, z drugiej). Każdy z opisywanych przeze mnie gatunków zakłada po­
dobną konstrukcję nadawcy tekstu. Jest nim prawodawca (osoba prawna lub in­
stytucja).1
2
1 Maria Wojtak przywołuje typologię gatunków urzędowych: 1) gatunki stanowiące prawo
(tu akty powszechnie obowiązujące, jak konstytucja, ustawa, dekret, oraz akty powszechnie
obowiązujące — regulaminy, instrukcje, wytyczne, zalecenia, uchwały); 2) akty stosowania prawa
(rozporządzenia, decyzje). Propozycja to stosowana była m.in. przez Ewę Malinowską.
2 W jednych gatunkach jest on określony dokładnie już w definicji słownikowej gatunku,
np.
ustawa
to ‘akt prawny wydany/uchwalony przez najwyższy organ władzy państwowej’ — D SJP
Soból, MSJP Soból, SJP Szym, SJP D o r , .. parlament’ — SJP Szym, ISJP Bańko; w innych mniej
precyzyjnie, np.
rozporządzenie
— ‘akt prawodawcy wydany przez naczelny organ administracji
1. TYTUŁY W USTAWACH
Opracowania naukowe dotyczące prawa nie zakreślają wyraźnych różnic ga­
tunkowych między
uchwałą
a
rozporządzeniem.
Jedynie
ustawa
jako gatunek wy­
różnia się wśród opisywanych przeze mnie. To „akt normatywny wydawany przez
naczelny organ państwa, najczęściej parlament” zarówno w
Leksykonie prawni­
czym
pod red. Urszuli Kaliny-Prasznic, jak i w definicjach słownikowych. „Ustawa
stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów podstawowych (np. rozporzą­
dzeń, które nie mogą być z nią sprzeczne”) (Kalina-Prasznic (red.), 1999, 506).
Uchwała
natomiast definiowana jest we wspomnianym wyżej leksykonie jako
„w najogólniejszym sensie — forma aktu prawnego zawierającego decyzję orga­
nu kolegialnego (np. Sejmu, Rady Ministrów, Sądu Najwyższego, rady gminy)...
Uchwałami są zarówno ustawa, apel Sejmu, jak i rozporządzenie Rady Ministrów
czy Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji” (Kalina-Prasznic, 1999, 487-488).
„Nadawca wypowiedzi niezindywidualizowanych nie zwraca się do konkret­
nego, indywidualnego odbiorcy, lecz przeznacza ją dla pewnej kategorii osób,
które mogą zapoznawać się z tekstem w różnym czasie i w różnych okoliczno­
ściach. Odbiorcą nie jest zatem człowiek jako osoba o pewnych właściwościach
indywidualnych, lecz wskazany kategorialnie (podróżny, płatnik podatku zryczał­
towanego, pracownik służby zdrowia, świadek itd.). Staje się nim każdy, kto
znajdzie się w określonej sytuacji” (Malinowska, 1999, 77). Konstytucja Rze­
czypospolitej Polskiej podkreśla, że ustawa jest to jedno ze źródeł „powszechnie
obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej” obok takich źródeł prawa, jak:
konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Są to,
jak wynika z definicji, gatunki skierowane do bliżej nieokreślonego odbiorcy,
pewnej społeczności. Odbiorcę ustawy można jednak trochę bardziej precyzyjnie
scharakteryzować na podstawie chociażby tytułu, ponieważ „cechą ustawy jest jej
normatywny charakter, tzn. ogólność (skierowana jest do pewnej kategorii adre­
satów wyróżnionych ze względu na jakąś wspólną ich cechę)” (Skrzydło (red.),
1996, 40). Tytuł informuje bowiem na tyle precyzyjnie o temacie tekstu, że można
domyśleć się, jakiej grupy ludzi dotyczy i kto jest nim zainteresowany, np.:
Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu,
rynku tytoniu oraz rynku suszu paszowego
Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów
budownictwa oraz urbanistów.
państwowej’ — n SJP Soból, SJP Szym, MSJP Soból, oficjalna decyzja jakichś władz’ — ISJP
Bańko, 'akt prawny wydany przez władzę wykonawczą’ — ISJP Bańko;
uchwala
— 'oficjalna
decyzja jakiegoś organu państwowego, samorządowego, organizacji społecznej lub zawodowej’
ISJP Bańko, '... rezultat, do którego dochodzi się po dyskusji’ — HSJP Kurzowa. Gatunki prawne
nie znajdują w słownikach języka polskiego precyzyjnych definicji.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin