Współczesne problemy w zarządzaniu i ochronie dziedzictwa kulturowego Indian Ameryki Północnej na przykładzie Południowego Zachodu Stanów Zjednoczonych_Słupianek,A.pdf

(312 KB) Pobierz
Młoda Muzeologia
t. II, 2017, ISSN 2450-7466
DOI: 10.15584/mm.2017.2.19
Anna Słupianek
Uniwersytet Jagielloński
Współczesne problemy w zarządzaniu i ochronie
dziedzictwa kulturowego Indian Ameryki
Północnej na przykładzie Południowego
Zachodu Stanów Zjednoczonych
Streszczenie:
Sposób zarządzania i ochrony dziedzictwa kulturowego Indian Ameryki Północnej
jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych tematów będącym nie raz w historii badań nad kultu-
rami prekolumbijskimi głównym powodem konfliktów pomiędzy naukowcami a współczesnymi
społecznościami indiańskimi. Mówiąc o dziedzictwie kulturowym Indian, należy pamiętać, że
nie są to wyłącznie naczynia ceramiczne, narzędzia krzemienne, pozostałości architektury czy
przedmioty wykonane z materiałów organicznych. Należy do niego również tzw. kultura duchowa,
do której możemy zaliczyć obrzędy i rytuały po dziś dzień odprawiane przez współczesne spo-
łeczności indiańskie, jak również przedmioty o przeznaczeniu ceremonialnym oraz pochówki
przodków współczesnych Indian, nad którymi badania są jednym z najbardziej drażliwych
tematów zarówno w świecie nauki, jak i przede wszystkim dla samych Indian.
Konflikty pomiędzy badaczami i Indianami oraz różnice zdań najczęściej wynikały z po-
wodu odmiennego postrzegania wymienianego wcześniej dziedzictwa przez obie z tych grup.
Obie z nich dążyły do ochrony owego dziedzictwa, ale obie na swój indywidualny sposób, często
niezrozumiały dla tej drugiej strony sporu.
Pierwszymi próbami załagodzenia konfliktów było uchwalanie ustaw ściśle określających,
czym jest dziedzictwo kulturowe, jak należy je chronić i jak zapobiegać jego zniszczeniu. Szybko
okazało się jednak, że pomimo iż uchwalane ustawy dają bardzo ważną podstawę prawną do
ochrony zabytków, należy podjąć realne działania, które zapoczątkują dialog pomiędzy światem
nauki i światem indiańskiej tradycji.
Artykuł ten ma na celu przedstawienie głównych problemów związanych z ochroną i zarzą-
dzaniem dziedzictwem kulturowym Indian Ameryki Północnej oraz prześledzenie historii rozwoju
relacji badaczy ze społecznościami indiańskimi aż do czasów współczesnych.
Słowa kluczowe:
dziedzictwo, Indianie, NAGPRA, kultura Pueblo, Południowy Zachód
Wstęp
Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego czy archeologicznego w Sta-
nach Zjednoczonych Ameryki Północnej ma zupełnie odmienny charakter niż np.
Współczesne problemy w zarządzaniu i ochronie dziedzictwa kulturowego Indian…
209
w krajach europejskich. Nie ma tam np. zabytkowych katedr czy zamków z okresu
średniowiecza tak dobrze znanych z terenów Europy, a sama historia tzw. „białego
człowieka” na kontynencie amerykańskim jest stosunkowo krótka. Okres kolonialny
nie jest początkiem historii tej części świata, jest jedynie jednym z jej elementów.
Należy bowiem pamiętać, że na długo przed przybyciem Europejczyków na obszar
tzw. Nowego Świata na tych terenach rozwijały się liczne kultury indiańskie, których
kultura materialna przetrwała do współczesnych czasów, natomiast ich potomkowie
po dziś dzień dbają o odziedziczoną spuściznę swoich przodków.
Mówiąc o dziedzictwie kulturowym Indian Ameryki Północnej, w pierwszej
kolejności należałoby sobie zadać pytanie, czym jest owe dziedzictwo? Odpowiadając
na to pytanie, nie można ograniczyć się wyłącznie do kultury materialnej, jaką są
naczynia ceramiczne, narzędzia wykonane z krzemienia czy również fragmentarycz-
nie zachowana architektura oraz sztuka naskalna. Drugim rodzajem dziedzictwa
indiańskiego, często pomijanym, jest tradycja ustna oraz tzw. kultura duchowa,
do której można zaliczyć tradycyjne obrzędy, rytuały oraz pośrednio przedmioty
wykorzystywane wyłącznie w trakcie ceremonii, mające charakter religijny. Należy
jednak pamiętać, że do dziedzictwa kulturowego czy też archeologicznego Indian
należą również pochówki ich przodków, nad którymi badania w ostatnich latach
stały się jednym z najbardziej drażliwych tematów zarówno w świecie nauki, jak
również dla samych Indian.
Wszystkie wymienione elementy zaliczane są do dziedzictwa kulturowego In-
dian, są one nieodłączną częścią historii każdego z plemion indiańskich i jak każde
dziedzictwo kulturowe wymagają ochrony oraz odpowiedniego i odpowiedzialnego
zagospodarowania. Na przestrzeni wielu lat badań nad kulturą indiańską znane są
liczne przykłady ukazujące, że jednak nie zawsze ochrona zabytków była stawiana
na pierwszym miejscu, natomiast kwestia zarządzania omawianym dziedzictwem
kulturowym była odmiennie postrzegana zarówno przez badaczy, jak i przez sa-
mych Indian.
Artykuł ten ma na celu zaprezentowanie podstawowych problemów i dyle-
matów związanych z ochroną i zarządzaniem dziedzictwem kulturowym Indian
Ameryki Północnej, prześledzić genezę tego problemu, jak również zwrócić uwagę
na współczesne problemy w zarządzaniu dziedzictwem kulturowym wspomnianych
społeczności, z jakimi borykają się zarówno sami Indianie, jak i m.in. archeolodzy.
Południowy Zachód Stanów Zjednoczonych – kolebka
kultury Pueblo
Terminem Południowego Zachodu Stanów Zjednoczonych określany jest roz-
legły obszar, do którego zaliczane są stany Kolorado, Arizona, Nowy Meksyk, Utah,
południowy fragment Newady i Kalifornii oraz północna część meksykańskich
210
Anna Słupianek
stanów Sonora i Chihuahua1. Przeważającym krajobrazem tych terenów są głębo-
kie kaniony i płaskowyże skąpo pokryte dziką roślinnością oraz wzniesienia i góry
będące ważnym elementem tzw. świętego krajobrazu dla żyjących tu niegdyś kultur
indiańskich. Klimat tego regionu w czasach prekolumbijskich, jak również obecnie,
był bardzo wymagający, wysokie temperatury latem i mroźne zimy znacznie utrud-
niały uprawę roli przez społeczności zamieszkujące te tereny. Najczęściej spotykaną
dziką roślinnością są liczne gatunki traw, kaktusy, bylica, juka, agawa oraz sosna
i jałowiec. Wykorzystywane były one przez lokalne społeczności indiańskie w róż-
nych dziedzinach życia, m.in. w budownictwie, do wyplatania koszy i elementów
stroju oraz do produkcji przedmiotów codziennego użytku2.
Pomimo wymagających warunków klimatycznych na opisywanym terenie do-
szło do rozwoju kultur rolniczych, takich jak Hohokam, Pueblo i Mogollon. Jedną
z najlepiej przebadanych kultur będącą zarazem najlepszym przykładem zasiedzia-
łości terytorialnej i ciągłości kulturowej jest kultura Pueblo. Zajmowała ona teren
północno-wschodniej Arizony, północny i środkowy Nowy Meksyk, południowo-
-wschodnie Utah oraz południowo-zachodnie Kolorado3.
Ludność opisywanej kultury rozwijała się na wspomnianym terenie już w okresie
Wyplataczy Koszyków, gdzie charakterystycznym dla nich typem domostwa były
półziemianki, następnie od okresu Pueblo I ludność ta zaczyna wznosić domostwa
naziemne, najpierw parterowe, a następnie piętrowe. Najbardziej charakterystyczny
czy też spektakularny rodzaj zabudowy pojawia się jednak w okresie Pueblo III
w regionie Mesa Verde, gdy społeczności kultury Pueblo przenoszą się w miejsca
o charakterze defensywnym, o utrudnionym dostępie. W tym okresie domostwa
wznoszone są w niszach skalnych, alkowach, na samych krawędziach kanionów4.
Wyznacznikiem kulturowym w przypadku opisywanych społeczności nie była
wyłącznie architektura, ale również narzędzia krzemienne, ceramika, tzw.
corruga-
ted,
oraz malowana czarno na białym, wykonywali oni również liczne przedmioty
z materiałów organicznych, jak kosze czy sandały, których pozostałości możemy
obecnie znajdować na stanowiskach archeologicznych. Zachowanie się materiałów
organicznych do czasów współczesnych możliwe było dzięki suchemu klimatowi
tego regionu.
Kultura Pueblo rozwija się po dziś dzień, potomkowie prekolumbijskich spo-
łeczności Pueblo nadal kultywują i pielęgnują tradycję przekazywaną przez swoich
przodków z pokolenia na pokolenie. Część z konserwatywnych grup kultury Pueblo,
np. Indianie Hopi czy Zuni, żyją w rezerwatach nadal, wznosząc swoje domostwa
z bloków piaskowca i z drewna, zlokalizowane dookoła placów, a najważniejszym
miejscem w osadzie jest tzw. budynek typu
kiva
– okrągłe pomieszczenie zagłębione
1
2
3
4
S. Plog 1997, s. 13.
W.W. Dunmire, G.D. Tierney 1995, s. 54–72.
Ibidem, s. 78.
P. Nabokov, R. Easton 1989, s. 356–363.
Współczesne problemy w zarządzaniu i ochronie dziedzictwa kulturowego Indian…
211
w ziemi służące do odprawiania ceremonii. Obecnie wśród badaczy współczesna
faza rozwoju kultury Pueblo nazywana jest okresem Pueblo V. Kultura ta jest jednym
z najlepszych i najciekawszych przykładów przetrwania tradycji ustnej oraz licznych
zwyczajów, świadczy to o mocnym przywiązaniu do swojej tradycji, pielęgnowaniu
pamięci o przodkach i silnym poczuciu swojego pochodzenia. Dlatego też zajmując
się studiami nad prekolumbijską kulturą Pueblo, należy pamiętać, że są to badania
dotyczące ciągle żyjącego i rozwijającego się społeczeństwa5.
Przed kim chronić dziedzictwo kulturowe? – geneza
problemu
Wzmożone zainteresowanie w środowisku naukowym kulturami indiańskimi
przypada na przełom XIX i XX w. W tym okresie mają miejsce pierwsze badania
nad kulturami zamieszkującymi tereny Południowego Zachodu USA, w tym rów-
nież nad kulturą Pueblo, która ze względu na swoją ciągłość rozwoju była bardzo
dobrym źródłem informacji6.
Początkowo relacje pomiędzy przedmiotem badań, jakim byli Indianie, a sa-
mymi badaczami były dość dobre. Wydaje się, że Indianie byli przychylni badaniom
naukowców, mogli oni obserwować zarówno życie codzienne danych społeczności,
jak również niekiedy byli zapraszani do udziału w różnego rodzaju ceremoniach.
Z czasem jednak relacje te uległy znacznemu pogorszeniu. Badacze zaczęli bardzo
przedmiotowo traktować Indian, głównie jako swój obiekt badań, źródło informacji.
W takiej sytuacji Indianie zaczęli oddalać się od świata nauki i być wrogo nasta-
wiani do badaczy. Zaczęli walczyć o swoje prawa, natomiast jednym z głównych
tematów sporów stało się prowadzenie badań archeologicznych na cmentarzyskach
indiańskich oraz pozyskiwanie na drodze badań zabytków archeologicznych, które
w oczach Indian powinny być przekazywane im jako potomkom kultur prekolum-
bijskich, a nie być przechowywane w muzeach.
Indianie, chcąc walczyć o swoje prawa i jednocześnie zwrócić uwagę rządu
oraz społeczeństwa na problemy związane z poszanowaniem ich dziedzictwa kul-
turowego, na terenie niemal całych Stanów Zjednoczonych podejmowali głośne
protesty, takie jak ten zorganizowany pod Wounded Knee. Jeden z największych
i chyba najgłośniejszych sporów pomiędzy światem nauki a Indianami związany
jest z tzw. człowiekiem z Kennewick7.
Na przestrzeni wielu lat sporów pojawiały się coraz to nowe problemy, dylematy
i dyskusje. Największe z nich dotyczyły badań prowadzonych na cmentarzyskach
5 R. Benedict 2011, s. 139–219.
6 A.S. Downer 1997, s. 23–34.
7 R. Palonka 2006, s. 90.
212
Anna Słupianek
indiańskich oraz kwestii, co należy zrobić z zabytkami pozyskanymi w trakcie takich
badań. Według archeologów prowadzone przez nich badania nie tylko były bardzo
dobrym źródłem informacji o kulturach prekolumbijskich, lecz również sposobem
na zabezpieczenie i ochronę zabytków oraz pochówków i szczątków ludzkich, które
mogłyby ulec zniszczeniu. Indianie natomiast uważali, że przedmioty pozyskiwane
w trakcie badań wykopaliskowych powinny trafić do ich prawowitych właścicieli
zamiast do muzeów, gdzie tracą swoją funkcję, ponieważ przestają być używane
zgodnie z ich przeznaczeniem. Byli również przeciwni prowadzeniu badań nad
pochówkami, uważając to za profanację miejsc spoczynku ich przodków.
Różnica w postrzeganiu dziedzictwa kulturowego Indian doprowadzała do kon-
fliktów, często niemających swojego rozstrzygnięcia. Celem obu ze stron sporu była
ochrona opisywanego dziedzictwa, jednak drogi, jakie zostały obrane do realizacji
tego celu, były zupełnie odmienne. W związku z tym niezbędne stało się znalezienie
nici porozumienia, które pozwoliłoby na podjęcie przemyślanych, skonsultowanych
rozwiązań akceptowanych zarówno przez badaczy, jak i Indian.
Ochrona dziedzictwa kulturowego w świetle prawa
Pierwsze prawne próby uregulowania kwestii związanych z ochroną dziedzictwa
indiańskiego miały miejsce na początku XX w. Pierwsza ustawa, która zapocząt-
kowała proces zmian, do jakich doszło na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci,
to
Antiquities Act
(16 U.S.C. 431–443), czyli Ustawa o zabytkach. Akt ten został
uchwalony w 1906 r. Zobowiązywał on rząd federalny Stanów Zjednoczonych do
objęcia ochroną zarówno przedmiotów zabytkowych określonych w ustawie jako
starożytności, będące przedmiotami pochodzącymi z czasów prekolumbijskich
związanych z poszczególnymi grupami Indian, jak również same stanowiska ar-
cheologiczne. Ponadto ustawa ta dokładnie określała, kto w oczach prawa może
prowadzić badania wykopaliskowe – mając tu na myśli osoby o odpowiednich
kwalifikacjach, prowadzące swoje badania w imieniu uniwersytetów, muzeów i in-
nych instytucji naukowych. Co do samych zabytków pozyskiwanych w trakcie
prowadzonych badań, ustawa ta przewidywała umieszczenie ich w muzeach lub
innych instytucjach przystosowanych do przechowywania tego typu przedmiotów.
Na kartach tej ustawy poruszony został również problem niszczenia i okradania
stanowisk archeologicznych, nakładała ona bowiem na szabrowników karę aresztu
lub grzywnę (lub obie)8.
Opisywana powyżej ustawa była pierwszą tego typu, w której podjęto próby
prawnej regulacji zagadnień dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego i za-
razem archeologicznego Indian Ameryki Północnej. Pomimo że nie poruszała ona
8
Antiquities Act
z 8 czerwca 1906 r. (16 U.S.C. 431–443).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin