Z. Wilk-Woś - ZAMEK ARCYBISKUPÓW GNIEŹNIEŃSKICH W UNIEJOWIE W XV WIEKU W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH.pdf

(650 KB) Pobierz

BIULETYN UNIEJOWSKI

Tom 4

2015

Zofia WILK-WOŚ

ZAMEK ARCYBISKUPÓW GNIEŹNIEŃSKICH W UNIEJOWIE

W XV WIEKU W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH

Zarys treści:

Zamek arcybiskupów gnieźnieńskich w Uniejowie po pierwszej rozbudowie,

przeprowadzonej około połowy XV w., był jedną z najciekawszych i najbardziej rozbudowanych

warowni późnego średniowiecza w centralnej Polsce. Piętnastowieczne źródła dotyczące obiektu

obronnego w Uniejowie są niezwykle lakoniczne. Są to pojedyncze zapiski w aktach arcybiskupich,

konsystorskich czy metryce kapituły gnieźnieńskiej. Dotyczą one głównie kwestii zarządu zamkiem

uniejowskim lub informują nas o wydarzeniach, które miały miejsce na zamku. Walory rezyden-

cjonalne zamku powodowały, że był on miejscem częstych przystanków na drodze arcybiskupich

podróży, zaś jego walory obronne decydowały zapewne o tym, że był wykorzystywany jako schro-

nienie dla skarbów kapituły gnieźnieńskiej.

Słowa kluczowe:

Uniejów, zamek arcybiskupów gnieźnieńskich, XV w., rozbudowa zamku

Ulokowany na zachodnim brzegu rzeki Warty zamek w Uniejowie jest najle-

piej zachowanym średniowiecznym zamkiem arcybiskupów gnieźnieńskich. Jego

fundatorem był arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik, któremu kronikarze póź-

nośredniowieczni – Jan z Czarnkowa i Jan Długosz – przypisują niezwykły roz-

mach inwestycyjny. Duchowny ten miał wznieść zamki w Łowiczu, Uniejowie,

Opatówku i Kamieniu, murowane dwory w Łęczycy, Krakowie, Wieluniu, Kali-

szu i Gnieźnie oraz katedrę w Gnieźnie i kościoły pod wezwaniem NMP w Unie-

jowie, Kurzelowie, Opatówku i Kaliszu

Na wstępie zaznaczyć należy, że piętnastowieczne źródła dotyczące obiek-

tu obronnego w Uniejowie są niezwykle lakoniczne. Są to pojedyncze zapiski

w aktach arcybiskupich czy metryce kapituły gnieźnieńskiej. Dotyczą one głów-

nie kwestii zarządu zamkiem uniejowskim lub informują o wydarzeniach, które

Zofia Wilk-Woś, dr hab. prof. SAN, Społeczna Akademia Nauk w Łodzi, ul. Sienkiewicza 9,

90–113 Łódź.

Joannis de Czarnkow Chronicon Polonorum,

wyd. J. Szlachtowski, [w:]

Monumenta Polo-

niae Historica

(dalej: MPH), t. II, Lwów 1872, s. 673;

Joannis Dlugossi Annales seu Cronicae

incliti Regni Poloniae

(dalej:

Annales),

ks. 10: 1370–1405, Warszawa 1985, s. 49.

Zofia Wilk-Woś

miały miejsce na zamku. Pewne uzupełnienie stanowią dokumenty arcybiskupie

datowane w Uniejowie. Zapisy te pozwalają wskazać okresy pobytu hierarchów

w uniejowskiej rezydencji.

W Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie zachowały się trzy późnośre-

dniowieczne księgi arcybiskupie (acta

archiepiscopalia)

– arcybiskupa Win-

centego Kota z lat 1440–1448 (A1), Jan Gruszczyńskiego z lat 1465–1473 (A2)

i Zbigniewa Oleśnickiego z lat 1481–1493 (A3). Niestety, prawie wszystkie póź-

niejsze księgi arcybiskupie zaginęły podczas powstania warszawskiego w 1944 r.

Na zawartość ksiąg arcybiskupich składa się przede wszystkim rejestracja do-

kumentacji przewodu sądowego w procesach przed arcybiskupem (np. zeznania

świadków, wyroki). Obok spraw sądowych akta te zawierają wpisy dotyczące

czynności administracyjnych i pontyfikalnych arcybiskupa oraz wpisy w tzw.

sprawach niespornych (np. transakcje kupna-sprzedaży dziesięcin, dzierżawy

beneficjów, obligacje, wpisy testamentów i darowizn). Interesującego materiału

dostarczają także trzy księgi kapituły gnieźnieńskiej – najstarsza z lat 1408–1448

(B14) oraz kolejne z lat 1449–1480 (B15) i 1481–1508 (B16). W księgach tych

odnotowywano protokoły, a ściślej decyzje podejmowane na posiedzeniach kapi-

tuły gnieźnieńskiej. Są one podstawowym źródłem do dziejów i funkcjonowania

gnieźnieńskiej kapituły katedralnej, ale ze względu na udział kapituły w zarządzie

diecezją zawierają interesujący materiał dotyczący działalności arcybiskupów

gnieźnieńskich i ich majątku

. Przypuszczać można, że ciekawych informacji na

temat Uniejowa i jego mieszkańców mogłyby dostarczyć akta konsystorza unie-

jowskiego, czyli akta wytworzone przez oficjała uniejowskiego i jego kancelarię.

Niestety, najstarsze zachowane zapisy pochodzą dopiero z lat 1545–1548

Zamek wzniesiony z inicjatywy Jarosława Skotnickiego nie był pierwszym

założeniem. Już wcześniej istniała w Uniejowie arcybiskupia siedziba obronna,

o której wspominają świadkowie procesu polsko-krzyżackiego w 1339 r. Zeznali

oni, że we wrześniu 1331 r. rejza krzyżacka zniszczyła

dictum locum de Uneyow

et eius castrum

. Niestety, nie znamy wyglądu i lokalizacji tej zapewne drew-

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (dalej: AAG), zespół: Archiwum Kapituły Metropo-

litarnej (umowny skrót: ACap.), Acta Capituli Metropolitani – Akta kapituły metropolitalnej gnieź-

nieńskiej. Decretalia, ACap., B14, B15, B16 oraz Acta archiepiscopalia – Akta działalności arcy-

biskupa Wincentego Kota, ACap., A1; Akta działalności arcybiskupa Jan Gruszczyńskiego, ACap.,

A2, Akta działalności arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego, ACap., A3; szerzej o tych aktach zob.:

M. Aleksandrowicz,

Źródła rękopiśmienne do dziejów archidiecezji gnieźnieńskiej w Archiwum

Archidiecezjalnym w Gnieźnie,

[w:]

1000 lat Archidiecezji Gnieźnieńskiej,

red. J. Strzelczyk, J. Gór-

ny, Gniezno 2000, s. 419–426.

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta konsystorza uniejowskiego 1.

To wspomniane miejsce Uniejów i jego zamek;

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque

Cruciferorum,

wyd. 2, t. I, Poznań 1890, s. 224; T. Nowak, J. Szymczak,

Obiekty obronne w Sie-

radzkim i Wieluńskim w świetle źródeł pisanych (do końca XVI w.),

[w:] T.J. Horbacz, L. Kajzer

(red.),

Między Północą a Południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach

nowożytnych. Materiały z sesji naukowej w Kościerzynie koło Sieradza (4–6 grudnia 1991 r.),

Sie-

Zamek arcybiskupów gnieźnieńskich w Uniejowie…

nianej budowli. Badacze zamku uniejowskiego nie dostrzegają bowiem w bryle

istniejącego założenia elementów starszych niż powstałe około połowy XIV w.

Wydarzenia z 1331 r. odegrały bardzo ważną rolę w dziejach Uniejowa i jego

zamku. Ośrodek, który do czasu najazdu krzyżackiego pełnił podrzędną rolę

w stosunku do grodu w pobliskim Spicymierzu, po zniszczeniu tego ostatniego,

przejął jego funkcję. Zapewne przyczyniła się do tego również zmiana koryta

Warty, które „odsunęło” się od warowni na wschód oraz brak rozwiniętego osad-

nictwa wokół Spicymierza

. Uniejów z kolei stanowił główny ośrodek jednego

z bogatszych kluczy majątkowych arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W począt-

kach XVI w. tenutę uniejowską, położoną w widłach Warty i Neru, tworzyły dwa

miasta: Uniejów i Turek oraz 27 wsi: Boleszczyn, Chełmno, Cichmiana, Cisów,

Dobrów, Grąbkowo, Kawęczyn, Księża Wólka, Kobylniki, Kościelnica, Kowale

Księże, Lubiszowice, Malanów, Niemysłów, Orzeszków, Ostrowsko, Przykona,

Rzuchów, Smulsko, Sobótka, Spicymierz, Sworawa, Szadów Księży, Turkowice,

Ubysław, Wielenin oraz Wieścice

. Ten wyraźny związek uniejowskiego

castrum

z arcybiskupim kluczem majątkowym podkreśla Leszek Kajzer. Uważa on, że na

fundację Jarosława Skotnickiego powinniśmy patrzeć szerzej, nie tylko pod ką-

tem ewentualnej roli tego zamku i innych budowli obronnych wzniesionych przez

arcybiskupa w systemie obronnym monarchii piastowskiej, ale raczej pod kątem

potrzeb „państwa arcybiskupiego”, na straży bezpieczeństwa dóbr którego miały

owe zamki stać

W średniowieczu Uniejów był również bardzo ważnym ośrodkiem admini-

stracji kościelnej – mieściła się tutaj siedziba archidiakonatu i oficjalatu okręgo-

wego, odbywały się synody prowincjonalne

. Dla rozwoju Uniejowa zapewne

duże znaczenie miało funkcjonowanie przy kolegiacie powstałej ok. 1170 r., a od-

nowionej w 1365 r. przez Jarosława Bogorię ze Skotnik, kapituły

radz 1993, s. 84; J. Szymczak,

Uniejów do schyłku XVI wieku,

[w:] red. J. Szymczak,

Uniejów.

Dzieje miasta,

Towarzystwo Przyjaciół Uniejowa, Polskie Towarzystwo Historyczne, Łódź–Unie-

jów 1995, s. 67–68.

L. Kajzer, J. Augustyniak,

Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym sieradz-

kiego w XIII– XVII/XVIII wieku,

Łódź 1986, s. 22; L. Kajzer,

Zamki i dwory obronne w Polsce

centralnej,

Warszawa 2004, s. 44.

K. Olejnik,

Grody i zamki w Wielkopolsce,

Poznań 1993, s. 92.

J. Warężak,

Rozwój uposażenia arcybiskupów gnieźnieńskich w średniowieczu z uwzględnie-

niem stosunków gospodarczych w XIV i XV w.,

Lwów 1929, s. 150–151; J. Topolski,

Rozwój latyfun-

dium gnieźnieńskiego od XVI do XVIII wieku,

Poznań 1955, s. 78.

L. Kajzer,

Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce

w X–XVIII wieku,

Łódź 1993, s. 145.

Zob. szerzej: A. Jabłońska,

Archidiakonat uniejowski w okresie staropolskim,

„Biuletyn Unie-

jowski”, t. 1, 2012, s. 141–156; A. Gąsiorowski, I. Skierska,

Oficjalaty okręgowe w późnośrednio-

wiecznej archidiecezji gnieźnieńskiej,

„Czasopismo Prawno-Historyczne”, nr 47, 1995, s. 93–124;

I. Subera,

Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich,

Warszawa 1981, s. 57–70.

A. Jabłońska,

Kapituła uniejowska do początków XVI wieku,

Kielce 2005, s. 22–24.

Zofia Wilk-Woś

Jak już wspomniano, średniowieczne źródła pisane są zbyt lakoniczne i nie

pozwalają nam odtworzyć wyglądu zamku. Znany jest jego opis dopiero z 1556 r.,

który jednak pokazuje wygląd założenia po rozbudowie, która nastąpiła po po-

żarze arcybiskupiej rezydencji w 1525 r. Rekonstrukcję budowli przeprowadza

się więc w oparciu o badania archeologiczno-architektoniczne. Zdaniem badaczy

pierwotny zamek wzniesiony z inicjatywy Jarosława Skotnickiego był czworo-

bocznym założeniem ceglanym (23 x 29 m) z niewielkim dwuizbowym, piętro-

wym domem z wysuniętą na dziedziniec kaplicą i wyniosłą, cylindryczną, ak-

tywną wieżą główną. Przyjmuje się, że program zamku miał przede wszystkim

charakter militarny

. W porównaniu z ówczesnymi fundacjami Kazimierza Wiel-

kiego, skala uniejowskiego założenia była znacznie skromniejsza. Powierzchnia

zamku wynosiła niewiele ponad 700 m², a jego program mieszkalny zamykał się

w dwóch sklepach dolnych i dwóch izbach górnych oraz kaplicy

Ryc. 1. Zamek w Uniejowie w 2. połowie XIV w.

Źródło: J. Szymczak (red.),

Uniejów. Dzieje miasta,

Towarzystwo Przyjaciół Uniejowa, Polskie

Towarzystwo Historyczne, Łódź–Uniejów 1995, s. 436, ryc. 4

Opis zamku w Uniejowie znajdziemy m.in. w pracach: L. Krantz,

Zamek w Uniejowie,

War-

szawa–Poznań 1980; B. Guerquin,

Zamki w Polsce,

Warszawa 1984, s. 316–317; L. Kajzer, J. Au-

gustyniak,

Wstęp do studiów…,

s. 211–212; J. Salm,

Zabytki Uniejowa. Urbanistyka i architektura,

[w:] J. Szymczak (red.),

Uniejów. Dzieje miasta,

Towarzystwo Przyjaciół Uniejowa, Polskie Towa-

rzystwo Historyczne, Łódź–Uniejów 1995, s. 432–435; L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm,

Leksy-

kon zamków w Polsce,

Warszawa 2007, s. 515–518.

L. Kajzer,

Zamki i społeczeństwo…,

s. 144–145.

Zamek arcybiskupów gnieźnieńskich w Uniejowie…

Założenie to około połowy XV w. zostało gruntownie rozbudowane. Do na-

rożników domu zachodniego doklejono duże czworoboczne wieże mieszkalne, na

miejscu dawnego przejazdu bramnego wzniesiono wieżę bramną, a całą budowlę

otoczono zewnętrznym ciągiem murów obwodowych, które zamknęły powstałe

w ten sposób międzymurze. Dzięki przebudowie powierzchnia zamku wzrosła

o ok. 660 m². Pod koniec XV w. siedziba arcybiskupia w swym wyglądzie była

założeniem z czterema wieżami, sporą powierzchnią użytkową i znacznymi walo-

rami obronnymi. W takiej formie zamek przetrwał do pożaru w 1525 r.

Ryc. 2. Zamek w Uniejowie w 2. połowie XV w.

Źródło: J. Szymczak (red.),

Uniejów. Dzieje miasta,

Towarzystwo Przyjaciół Uniejowa, Polskie

Towarzystwo Historyczne, Łódź–Uniejów 1995, s. 436, ryc. 5

Brak, niestety, danych o wyposażeniu wnętrz zamkowych w XV w., nie za-

chowały się też żadne elementy dekoracji z tego okresu. Można jednak przypusz-

czać, że wystrój tej jednej z głównych siedzib arcybiskupich musiał być dość bo-

gaty. Niewiele bowiem o rozplanowaniu pomieszczeń w siedzibie arcybiskupiej

mówią nam źródłowe sformułowania takie jak:

in domo sive caminata magna

inferiori domus habitacionis, in sala domus magna curie archiepiscopalis, in su-

periori stubella domus curie, in domo maiori super sala curie archiepiscopalis

L. Kajzer,

Zamki i dwory…,

s. 44–46; J. Salm,

Zabytki Uniejowa…,

s. 434.

„w domu czyli komnacie wielkiej niższego domu mieszkalnego, w sieni domu wielkiego

dworu arcybiskupiego, w wyższej izdebce domu dworu, w domu większym nad sienią dworu arcy-

Z. Wilk-Woś - ZAMEK ARCYBISKUPÓW GNIEŹNIEŃSKICH W UNIEJOWIE W XV WIEKU W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: