Uczucia i rozum w świecie wartości. Z historii filozofii wartości.pdf

(7444 KB) Pobierz

POLSKA AKADEMIA NAUK

INSTYTUT FILOZOFII I SOCJOLOGII

HANNA BUCZYŃSKA-GAREWICZ

UCZUCIA I ROZUM

W ŚWIECIE WARTOŚCI

Z historii filozofii wartości

WROCŁAW

ZAKŁAD

• WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK

IMIENIA

1975

OSSOLIŃSKICH

NAUK

POLSKIEJ

AKADEMII

NARODOWY

WYDAWNICTWO

Rozdział 1

WARTOŚCIOWANIE A SENS PRZEDMIOTOWY

Jednym z zasadniczych problemów aksjologii jest przedmio-

towa ważność przeżyć wartościujących. Jego fundamentalność

płynie stąd, że koncentruje się w nim równocześnie ontyczna

i poznawcza charakterystyka wartości, rzutująca następnie na

szereg dalszych kwestii. Cokolwiek twierdzi się o wartościach,

0 ich istnieniu i strukturze, o charakterze ich oddziaływania na

świat ludzki lub o sposobach ich poznania, wszystko to pozostaje

w istotnym związku z rozwiązaniem tego właśnie problemu. Nie

tylko jednak skupia on w sobie najistotniejsze epistemologiczne

1 ontologiczne pytania filozofii wartości, lecz również różnorod-

ność pojawiająca się w zakresie jego rozwiązań jest źródłem za-

sadniczej odmienności i niejednolitości poglądów i koncepcji ak-

sjologicznych.

Treścią problemu przedmiotowej ważności wartościowań jest

relacja występująca między wartością a odpowiadającym j e j

przeżyciem świadomym. Istotę tej relacji stanowi charakter wza-

jemnego określania' się i warunkowania obu .jej elementów kon-

stytutywnych oraz rodzaj wzajemnej ich względem siebie nie-

zależności. Po pierwsze, chodzi więc tu przede wszystkim o to,

czy wartość zachowuje samodzielność wobec wartościowań bę-

dących aktami podmiotu, czy też przeciwnie, jest przez nie wy-

twarzana i określana. Samodzielność wartości wobec przeżyć

świadomości jest jednak kwestią wielostronną i złożoną. Obej-

muje ona jako sprawę najważniejszą sposób istnienia wartości,"®

•H. Buczyńska-Gareuoicz

czyli pytanie, czy wartość posiada byt niezależny od świadomości,

pierwotny wobec aktów wartościowania, czy też j e j

esse est per-

cipi,

czyli czy jest ona zjawiskiem jedynie wtórnym, które pod-

stawy swe posiadać musi w świadomości. Bytowe ufundowanie

wartości w świadomości może mieć zresztą charakter różnorodny,

zależnie od tego czy odróżnia się przeżycia stanowiące wartość

od przeżyć ją rozpoznających, czy też identyfikuje się j e ze sobą.

Bytowa samodzielność lub zależność wartości względem przeżyć

subiektywnych określa następnie jej strukturalną i jakościową

autonomię lub zawisłość. Rodzaj przeżycia, któremu przyznaje

się funkcję konstytutywną wobec wartości, określa zatem zara-

zem treść wartości. Tak więc przyznając uczuciom hedonistycz-

nym zdolność kształtowania wartości określa się tym samym ja-

ko wartościowe tylko to, co przyjemne, a wyróżniając przeżycia

pożądawcze jako akty aksjologiczne przyznaje się wartościowość

tylko rzeczom upragnionym. Natomiast wartość bytowo nieza-

leżna od przeżyć subiektywnych jest również w swej treści

i strukturze autonomiczna, jej charakterystyki jakościowe stano-

wią jej cechy wewnętrzne, są j e j immanentne, a nie wynikają

z rodzaju przeżyć na nią skierowanych. Ufundowanie bytowe

i jakościowe wartości w świadomości bywa różnie interpretowane.

Może ono przybrać postać utożsamienia wartości z samym prze-

życiem aksjologicznym, np. gdy traktuje się przyjemność lub

szczęście jako wartość. Tak rozumiana wartość jest po prostu

faktem psychiki, istnieje jako doznanie. Inną formą uzależnienia

wartości od czynności wartościowania jest potraktowanie jej jako

cechy rzeczy relatywnej ze względu na świadomość, wywołującej

określone przeżycia. Wartością jest wtedy tylko to, co może stać

się źródłem, przyczyną pewnych doznań i tylko ze względu na

te podmiotowe doznania jest ono wartościowe. Przykładem tego

ostatniego poglądu jest utożsamianie niektórych dóbr z wartoś-

ciami ze względu na to, że dostarczają one doznań przyjemności,

zadowolenia czy wywołują zainteresowanie etc.

Analizą niektórych subiektywistycznych i psychologistycznych kon-

cepcji wartości zajmuję się w sposób szczegółowy w pracy:

Znak, zna-

czenie, wartość,

Warszawa 1975.

Wartościowanie a sens

przedmiotowy

Jednakże zależność lub samodzielność wartości wobec świa-

domości stanowi jeden zaledwie aspekt problemu relacji między

wartością a przeżyciem na nią skierowanym. Jest to aspekt

uwzględniający jedynie sposób istnienia wartości jako bytu

transcendentnego wobec świadomości lub, przeciwnie, przez nią

dopiero wytworzonego. Inną natomiast kwestią, choć ściśle z po-

przednią związaną, jest charakterystyka samego przeżycia aksjo-

logicznego jako aktu transcendującego poza subiektywność lub

jako czysto wewnętrznego doznania. O ile więc pierwsza z wy-

mienionych tu spraw ma wyraźnie charakter problemu ontolo-

gicznego, o tyle druga jest kwestią epistemologiczną.

Doznania są stanami psychicznymi, faktami indywidualnych

jaźni, mają one charakter prywatny, a ich ekspresja informuje

jedynie o tym, co się dzieje wewnątrz danego indywiduum. Iden-

tyfikacja wartościowania z doznaniami pozbawia je wszelkich

treści zewnętrznie ważnych, traktuje je jako prosty wyraz we-

wnętrznych stanów psychiki. Zakres ważności takiego wartościo-

wania zredukowany jest wyłącznie do granic danego podmiotu.

To „uwewnętrznienie" wartościowania stwarza nieprzekraczalną

granicę nie tylko pomiędzy oceną a przedmiotem, którego ona

dotyczy, negując posiadanie przez przedmiot cech orzekanych

o nim w wartościowaniu, przyznając im pozorny tylko charakter,

lecz także oddziela od siebie poszczególne indywidua oceniające,

wykluczając możliwość intersubiektywnego rozumienia, a w kon-

sekwencji i możliwość jakiejkolwiek powszechniejszej zgodności

ekspresji aksjologicznych. Wartościowania traktowane jako do-

znania i ich ekspresje nie przekraczają ram jednostkowej świa-

domości. Fakt zaistnienia określonego doznania psychicznego jest

jedynym ich uzasadnieniem, jest to wprawdzie podstawa nie-

wątpliwa, lecz ta ich pewność okupiona zostaje znikomością za-

kresu ważności, zawężonej tylko do danej jaźni, a ponadto krót-

kotrwałością wynikającą z ograniczonego czasu przeżywania do-

znania.

— —

Całkowicie odmiennie natomiast kształtuje się sytuacja, jeśli

wartościowanie jest aktem transcendującym poza subiektywność,

wychodzącym poza świadomość ku rzeczywistości przedmiotowej.

•H. Buczyńska-Gareuoicz

Jest to wtedy przeżycie, którego noematycznym korelatem jest

wartość. Posiada ono zdolność intencjonalnego kierowania się

poza granicę podmiotowości i uchwytywania przedmiotów wobec

niej zewnętrznych. Wartość jako obiekt przeżycia aksjologiczne-

go jest wobec tego przeżycia czymś samodzielnym i pierwotnym.

Przeżycie wartościujące będące aktem intencjonalnym pełne jest

treści zewnętrznie ważnych, posiada ono znaczenie odniesione

przedmiotowo. Jego treścią nie są doznania psychiki, lecz jakości

aksjologiczne przysługujące zjawiskom świata. Podmiotowe

uchwytywanie tych jakości może być trafne lub złudne, ade-

kwatne lub nie. Treść odnoszona do przedmiotu jest przez jego

cechy potwierdzona lub dezawuowana. Wartościowanie będące

przeżyciem pełnym znaczenia przedmiotowego traci swój wy-

łącznie subiektywny charakter. Jako akt świadomości jest ono

oczywiście zjawiskiem podmiotowym, lecz treści jego są obiek-

tywnie ważne, odnoszą się do zjawisk innych niż świadomość,

do wartości będących cechami przedmiotowymi.

Wartościowanie pojmowane jako ekspresja, podmiotowego

stanu wewnętrznego nie ma żadnego sensu poznawczego ze

względu na zewnętrzny świat przedmiotowy. Jest ono zamknię-

te w kręgu podmiotowości. Natomiast wartościowanie wychodzą-

ce poza granice świadomości, posiadające zdolność uchwytywa-

nia przedmiotów zewnętrznych, ma tym samym charakter po-

znawczy. Jest ono poznaniem wartości, percepcją aksjologiczne-

go ukształtowania rzeczywistości. Przeżycie wartościujące kie-

rujące się na wartość jako na swój korelat przedmiotowy jest

jego poznawczym ujęciem. Poznanie to oczywiście posiada pew-

ne swoiste cechy, różniące je od innych form poznawania, nie

podważa to jednak w niczym jego przedmiotowego odniesienia.

Zagadnienie autonomii wartości wobec świadomości oraz kwe-

stia transcendującego charakteru przeżycia wartościującego po-

zostają w ścisłym ze sobą powiązaniu i we wzajemnej za-

leżności. Związek ten jest głęboko ugruntowany w strukturze

samej rzeczywistości, a nie pojawiający się tylko w warstwie in-

terpretacji teoretycznych. Obie te kwestie stanowią bowiem dwo-

jakie ujęcie, dokonywane z dwu różnych perspektyw, jednej

Plik z chomika:

Klaryssas

Inne pliki z tego folderu:

dalajlama nieznany. niezwykła siła przebaczania cała książka.pdf (1926 KB)
Cutler H. C. - Sztuka szczęścia poradnik życia.pdf (11189 KB)
Mała Księga Zen.pdf (1070 KB)
zen.pdf (55880 KB)
Spokój istnienia.pdf (986 KB)

Uczucia i rozum w świecie wartości. Z historii filozofii wartości.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: