Chudziak W., Siemianowska E., Problem przyłączenia Pomorza Środkowego do państwa Piastów. Głos archeologa.pdf

(1055 KB) Pobierz
Wojciech Chudziak, Ewelina Siemianowska
Problem przyłączenia Pomorza Środkowego do
państwa pierwszych Piastów. Głos archeologa
W polskiej historiogra i wczesnego średniowiecza jednym z głównych zagadnień doty-
czących kształtowania się państwa Piastów stanowi problem przyłączenia doń Pomorza
i związanych z tym konsekwencji społeczno-politycznych. Z analizy nielicznych źródeł
pisanych wynika, że obszar ten już w X w. znalazł się w orbicie zainteresowania pierw-
szych Piastów podejmujących próby jego podporządkowania. Na ich podstawie należy
sądzić, że cel ten, przynajmniej przejściowo, osiągnięto dopiero na przełomie I i II ty-
siąclecia n.e., skoro zaistniały warunki do zorganizowania przez księcia Bolesława misji
pruskiej oraz erygowania biskupstwa kołobrzeskiego
1
. Przyczyn tegoż zainteresowania
Piastów Pomorzem zgodnie upatrują historycy, a zwłaszcza archeolodzy, w bogactwie
nadmorskich ośrodków wczesnomiejskich o rzemieślniczo-handlowym charakterze
uczestniczących aktywnie w wymianie w obrębie tzw. bałtyckiej strefy gospodarczej,
co kontrastować musiało z władztwem piastowskim położonym z dala od szlaków
dalekosiężnych
2
. Kontrowersje natomiast wzbudza wciąż przebieg ekspansji Piastów
w kierunku Bałtyku
3
; na temat ten wypowiadało się dotąd wielu zasłużonych badaczy,
znawców problematyki wczesnopiastowskiej, a różnorodność ich poglądów świadczy
o tym, że daleko jeszcze od uzyskania spójnego i przekonującego obrazu statusu po-
litycznego tego regionu. Rozbieżności zaznaczają się przede wszystkim w przypadku
studiów nad zasięgiem historycznego Pomorza, zwłaszcza w odniesieniu do obszaru
Jan Kanapariusz,
Świętego Wojciecha żywot pierwszy,
[w:]
Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego,
tłum. K. Abgarowicz, wstęp i komentarz J. Karwasińska, Warszawa 1966, 27–30;
Kronika ietmara,
tłum.,
wstęp i przypisy M.Z. Jedlicki, Kraków 2005, ks. IV, 45.
2
Por. np. L. Leciejewicz,
U źródeł bogactwa i potęgi Pomorza Zachodniego w średniowieczu,
[w:]
Szkice
z dziejów Pomorza,
t. 1 (Pomorze średniowieczne), red. G. Labuda, Warszawa 1958, s. 5–35; T. Grudziń-
ski,
Z problematyki kształtowania się stosunku prawnego Pomorza do polskiej monarchii wczesnofeudalnej
(X–XI
w.),
Zapiski Historyczne 26 (1961), s. 10; W. Łosiński,
W sprawie genezy osiedli wczesnomiejskich
u Słowian nadbałtyckich,
Slavia Antiqua 35 (1996), s. 101–128; B. Śliwiński,
Pomorze w polityce i struktu-
rze państwa wczesnopiastowskiego
(X–XII
w.),
Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 7–8; Z. Kurnatowska,
Początki Polski,
Poznań 2002, s. 72; J.M. Piskorski,
Miasta księstwa szczecińskiego do połowy XIV wieku,
Po-
znań–Szczecin 2005, s. 30, p. 67.
3
Por. przede wszystkim J.M. Piskorski,
Pomorze plemienne. Historia – Archeologia – Językoznawstwo,
Poznań 2002, gdzie zebrano poglądy historyków, archeologów oraz językoznawców dotyczące fazy ple-
miennej Pomorza.
1
181
Wojciech Chudziak, Ewelina Siemianowska
wielecko-lucickiego, jak również jego wewnętrznych podziałów terytorialnych oraz
etapów jego podboju przez państwo piastowskie. W historiogra i wypracowano wiele
poglądów dotyczących tych zagadnień, na których – jak się wydaje – w dużym stop-
niu zaważyła interpretacja źródeł pisanych dotyczących geogra i północnej części
państwa pierwszych Piastów, tj. relacji Ibrahima ibn Jakuba z 965 r. oraz datowanego
na lata 990/992 dokumentu znanego jako
Dagome iudex.
Pierwsze z wymienionych uznaje się dość powszechnie za najważniejsze źródło
traktujące o państwie Mieszka I, ale jego znaczenie zdaje się jednak ograniczać fakt,
iż nie jest ono znane bezpośrednio od Ibrahima ibn Jakuba, a dopiero z późniejszych
przekazów. Pełniejsza i obszerniejsza wersja o Polsce pochodzi z
Księgi dróg i kró-
lestw
Al-Bekriego, uczonego arabskiego żyjącego w XI stuleciu. Ponadto ostatnio
wskazuje się, iż Ibrahim w swym opisie przekazał cechy typowe dla percepcji świata
ówczesnej geogra i zachodnioeuropejskiej, a na dworze cesarskim w Magdeburgu,
gdzie zasięgał informacji, przekazano mu pewne wyobrażenie o ówczesnym świecie
(konstrukcja intelektualna)
4
. Najwidoczniej w otoczeniu Ottona niezbyt wiele wie-
dziano o Pomorzu, skoro wedle Ibrahima miało znajdować się tu mityczne Miasto
Kobiet
5
. Arabski podróżnik lokuje je na zachód od
Burus,
czyli Prusów, z którymi
sąsiadowała kraina Meska, identy kowanego z Mieszkiem, i na wschód od teryto-
rium ludu Weltaba zamieszkującego bory oddzielające ich siedziby od krainy Meska
6
.
Lud ten utożsamia się najczęściej z Wieletami, co też pozwoliło Józefowi Widajewi-
czowi zinterpretować przekaz Ibrahima jako pierwsze świadectwo przynależności
Pomorza do państwa Mieszka. Zdaniem Błażeja Śliwińskiego konstatacja ta wydaje
się o tyle prawdopodobna, że późniejsze wersje omawianego źródła mówią wprost,
że państwo Mieszka leżało nad morzem
7
. Przekaz ten wyznaczył niejako
terminus
post quem
skutecznych działań podjętych przez księcia piastowskiego na Pomorzu
Zachodnim i stanowił, ze względu na wskazane sąsiedztwo Prus, punkt wyjścia do
sformułowania poglądu na temat podporządkowania mu w pierwszej kolejności Po-
morza Nadwiślańskiego
8
, choć równie dobrze mogło tu chodzić o ziemię chełmiń-
ską czy granicę mazowiecko-pruską
9
. Ze względu na dyskusyjny charakter zarówno
omawianego źródła, jak i pozostałych nielicznych przekazów pisanych dotyczących
pośrednio tego zagadnienia, brak jest jednak wśród badaczy zgodności co do chro-
A. Pleszczyński,
Mieszko I i jego państwo w opisie Ibrahima ibn Jakuba a archetyp dzikiej Północy,
[w:]
Mundus hominis – cywilizacja, kultura, natura: wokół interdyscyplinarności badań historycznych,
red.
S. Rosik, P. Wiszewski, Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 175 (2006), s. 209–220.
5
Por. P. Żmudzki,
Mieszko I i Amazonki. Wspólnoty wojownicze i normy życia rodzinnego w relacji
Ibrahima ibn Jakuba,
[w:]
Tekst źródła. Krytyka – interpretacja,
red. B. Trelińska, Warszawa 2005, s. 99–126.
6
Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekładzie al-Bekriego,
wyd. T. Ko-
walski,
Monumenta Poloniae Historica, nova series
[dalej MPH s.n.], t. 1, Kraków 1946, s. 50; por. też J. Strzel-
czyk,
Mieszko I,
Poznań 2013, s. 41–47.
7
B. Śliwiński,
Pomorze w polityce,
s. 10, p. 27.
8
Tamże.
9
J. Strzelczyk,
Mieszko I,
s. 79.
4
182
Problem przyłączenia Pomorza Środkowego do państwa pierwszych Piastów. Głos archeologa
nologii poszczególnych etapów uzależnienia
Pomorza. Starsza historiogra a przyj-
mowała, iż podporządkowanie jego części nadwiślańskiej przypadło na okres przed
972 r. (J. Widajewicz, K. Tymieniecki, Z. Wojciechowski, T. Grudziński)
10
, a Gerard
Labuda, główny przedstawiciel tego nurtu poglądów, uważał, że stało się to w latach
50.–60. X w., gdyż później Mieszko I zaangażował się w sprawy wielecko-zachod-
niopomorskie
11
.
Wobec niejasności relacji Ibrahima ibn Jakuba za pierwsze źródło pisane mówią-
ce o podległości Pomorza Piastom uważa się niekiedy dokument Mieszka oddający
papieżowi Janowi XV w opiekę państwo gnieźnieńskie, zwany od słów go rozpoczy-
nających
Dagome iudex
12
. Znane jedynie z regestu to źródło pozwala przypuszczać, że
Civitas Schinesghe,
pod którą to nazwą upatruje się zazwyczaj państwa gnieźnieńskie-
go
13
, wraz z pertynencjami sięgało granicy
Pruzze
i enigmatycznego
longum mare
traktowanego z reguły jako Morze Bałtyckie
14
, rzadziej zaś jako terytorium położone
wzdłuż morskiego wybrzeża. Większość badaczy uznaje jednak Pomorze jedynie za
piastowską pertynencję, wyłączając je w całości lub bez ziemi chełmińskiej z zasad-
niczego trzonu państwa
15
. Stan ten miał ulec zmianie w 1000 r. wraz z powstaniem
metropolitarnej organizacji kościoła polskiego i utworzeniem osobnego biskupstwa
z siedzibą w Kołobrzegu
16
. Jako pewnik przyjmuje się za ietmarem, iż Pomorze
Środkowe ze stolicą w tym grodzie wchodziło w skład państwa Piastów ok. 1000 r.,
sporną kwestią jest natomiast, czy odpadło od niego po 1005 r. wraz z upadkiem bi-
skupstwa, zwłaszcza że nic o tym nie wspomina na ogół dobrze w polskich sprawach
zorientowany ietmar
17
.
W kontekście rozważań nad tym problemem wzmiankowane są często Żywoty
św. Wojciecha spisane przez Jana Kanapariusza w końcu X w., odnotowujące pobyt
misjonarza w
Urbs Gyddanyzc,
co miało potwierdzać przynależność tego obszaru do
Piastów. Uzależnienie Pomorza za czasów Bolesława Chrobrego jest zatem zgodne
z wersją Anonima zwanego Gallem, choć rodzaj tego podporządkowania bywa różnie
określany w literaturze przedmiotu.
Por. szerzej S. Mielczarski,
Pomorze Nadwiślańskie w państwie pierwszych Piastów,
Gdańskie Stu-
dia Humanistyczne 10 (1967), s. 186; B. Śliwiński,
Pomorze w polityce,
s. 11 (w obu tych artykułach dalsza
literatura).
11
G. Labuda,
Dzieje polityczne
(VI–XII
wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze
(X–XII
w.)
[w:]
Historia Pomorza,
t. 1 (do roku 1466), red. tenże, Poznań 1969, s. 307–308. Por. też uwagi B. Śliwiński,
Pomorze w polityce,
s. 11, p. 35.
12
Tamże, s. 10.
13
Inaczej ostatnio P. Urbańczyk,
Mieszko Pierwszy tajemniczy,
Toruń 2012, s. 370 i n., przy czym warto
zauważyć, odczytanie
Schinesghe
jako Szczecina nie jest koncepcją w historiogra i nową, wcześniej optowali
za nią Z. Wojciechowski czy Z. Sułowski.
14
B. Śliwiński,
Pomorze w polityce,
s. 10–11.
15
G. Labuda,
Mieszko I,
Wrocław 2002, s. 188.
16
Tamże, s. 137.
17
B. Śliwiński,
Pomorze w polityce,
s. 16; E. Kowalczyk,
Momenty geogra czne państwa Bolesława Chro-
brego. Na styku historii i archeologii,
Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 74.
10
183
Wojciech Chudziak, Ewelina Siemianowska
Niniejsze, ogólnie tylko zarysowane poglądy nieraz konfrontowano z wynikami
analiz źródeł archeologicznych. Mimo dyskusyjności takiego zabiegu heurystyczne-
go stanowiły one naturalny punkt odniesienia dla archeologów próbujących nadać
kontekst historyczny odkryciom dokonywanym w różnych częściach Pomorza. Za
doskonały przykład posłużyć mogą ustalenia archeologów dotyczące Pomorza Środ-
kowego, a zwłaszcza kwestii przynależności do państwa Piastów Kołobrzegu i Biało-
gardu, dwóch centralnych grodów tego regionu wzmiankowanych w licznych źródłach
pisanych
18
. W tym nurcie interpretacyjnym należałoby rozpatrywać również studia
nad początkami grodu gdańskiego, datowanego dawniej na lata osiemdziesiąte X w.,
stąd łączonego z działalnością inwestycyjną Mieszka. Warto przypomnieć, że na pod-
stawie chronologii powstania tego grodu Konrad Jażdżewski odwrócił kolejność eta-
pów piastowskiego podboju Pomorza, uznając, iż najpierw przyłączona została jego
zachodnia część, a dopiero później ok. 979 r. część wschodnia
19
. Współczesne wyniki
analiz dendrochronologicznych przesunęły moment budowy grodu gdańskiego do-
piero na lata sześćdziesiąte XI w., a tym samym pozbawiły ów pogląd jakichkolwiek
podstaw źródłowych.
Przykład zrewidowanej po latach koncepcji K. Jażdżewskiego dotyczącej genezy
grodu gdańskiego wskazuje jednak na relatywizm wszelkich prób konfrontowania
źródeł pisanych i archeologicznych. W tym miejscu należałoby postawić pytanie: czy
archeologia jako dyscyplina posiadającą określony zestaw metod badawczych i nieza-
leżnych źródeł może być – uwzględniając kontekst historyczny wynikający z wymowy
źródeł pisanych – partnerem w studiach dotyczących procesu powstawania państwa.
Z. Kurnatowska i M. Kara w swoich studiach dla obszarów Wielkopolski, gdzie kształ-
towały się zręby piastowskiej państwowości, pokazali, że wnioskowanie takie jest nie
tylko uprawnione, ale również przynosi często zaskakujące efekty, pozwalające na
uszczegółowienie wielu kwestii. Za oznaki powstawania władztwa Piastów uznano
zatem występowanie synchronizowanych ze sobą zjawisk, za jakie uznano budowę
grodów, deponowanie srebrnych skarbów oraz pochówki elitarne
20
. Na gruncie arche-
ologii traktowane są one z reguły jako główne, materialne kryteria odzwierciedlające
procesy kształtowania się organizacji wczesnopaństwowych
21
.
Przejdźmy zatem do kwestii przyłączenia Pomorza do państwa Piastów widzia-
nej przez pryzmat wyników badań archeologicznych. Punktem wyjścia do naszych
M. Rębkowski, L. Leciejewicz,
Uwagi końcowe. Początki Kołobrzegu w świetle rozpoznania archeolo-
gicznego,
[w:]
Kołobrzeg. Wczesne miasto nad Bałtykiem,
red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Warszawa 2007
s. 308; E. Cnotliwy,
Białogard – gród wczesnopolski,
Koszalin 1982, s. 61–71; W. Łosiński,
Pomorze Zachodnie
we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne,
Poznań 2008, s. 34–35.
19
K. Jażdżewski,
Gdańsk X–XIII w. na tle Pomorza wczesnośredniowiecznego,
[w:]
Szkice z dziejów Po-
morza,
t. 1 (Pomorze średniowieczne), red. G. Labuda, Warszawa 1958, s. 75.
20
M. Kara,
Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne,
Poznań 2009.
21
A. Ciesielska,
Przemiany kulturowe na obszarze między Odra a Wisłą na przełomie starożytności
i średniowiecza. Studium metodologiczne,
Poznań 2012, s. 212–219.
18
184
Problem przyłączenia Pomorza Środkowego do państwa pierwszych Piastów. Głos archeologa
rozważań będzie bieżący stan badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem
tego obszaru, na którego rozwój w dużym stopniu wpływały w tym okresie uwarun-
kowania zjogra czne. Pod tym względem Pomorze charakteryzuje się urozmaico-
ną rzeźbą terenu, glebami i siecią hydrogra czną. Generalnie wyróżnić można jego
część północną – pas równin nadbałtyckich wraz z Pojezierzem Zachodniopomor-
skim, obejmujący zlewnie rzek spływających do Bałtyku (Rega, Parsęta, Wieprza,
Słupia) i dolnej Wisły (Radunia, Wierzyca) oraz część południową z dominującą tu
równiną sandrową, Pojezierzem Krajeńskim i systemem cieków spływających do
Noteci i dolnej Wisły (Drawa, Gwda, Brda). Obie części rozdziela pasmo moren
czołowych stanowiących główny wododział Pomorza. W sensie zjogra cznym
część wschodnią i zachodnią dodatkowo rozdziela również wododział dorzecza
Wisły i Odry.
Na podstawie dotychczasowych badań kilku pokoleń badaczy (m.in. W. Łęgi,
W. Łosińskiego, J. Olczaka, K. Siuchnińskiego, G. Wilke, E. Choińskiej-Bochdan,
E. Cnotliwego, W. Chudziaka) zrekonstruować można główne strefy zasiedlenia
omawianego obszaru oraz ich dynamikę rozwoju na przestrzeni IX–XI w. Podstawą
tworzenia obrazów kartogra cznych jest przede wszystkim niedoskonała metoda
typologiczno-porównawcza ceramiki naczyniowej, choć stopniowa wery kacja tych
ustaleń opierająca się na danych dendrochronologicznych wskazuje na ich wiary-
godność. I tak w IX–X w. wyraźnie kształtuje się strefa zasiedlenia w dorzeczu Iny
i Płoni (I), Dziwny (II), Regi i Parsęty (III), Słupi i Wieprzy (IV), Raduni i Wierzycy
(V), Pojezierza Krajeńskiego (VI) i ziemi chełmińskiej oraz świeckiej (VII). Zatem
wyraźnie wyodrębniają się w tym okresie ekumeny osadnicze, które interpretowane
są zazwyczaj jako makroregionalne jednostki terytorialne, odpowiadające w sensie
społecznym wspólnotom plemiennym, choć stopień złożoności wewnętrznej tych
wspólnot bywał różnie określany. Z dotychczasowych analiz osadniczych wynika –
co podkreślano już wielokrotnie w literaturze przedmiotu, także historycznej – iż
Pomorze nie stanowiło jednej zwartej całości
22
. Nie aspirując w tym miejscu do pró-
by całościowego ujęcia tematu, chcielibyśmy skoncentrować się tylko na niektórych
kwestiach dotyczących Pomorza Środkowego. Walki pomorsko-polskie z 2 połowy
XI i początku XII w. opisane przez Galla wraz z nazwami miejscowymi wskazują, że
terytorium to, podobnie jak pogranicze nadnoteckie, miało podstawowe znaczenie
w polityce ekspansywnej Piastów.
Przyjrzyjmy się zatem krytycznie dwóm aspektom, które mogą posłużyć jako
wskaźniki podporządkowania Piastom tego terytorium:
– strukturze terytorialno-grodowej omawianego obszaru widzianej przez pryzmat
wyników analizy osadnictwa oraz
J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski,
Studia z dziejów Pomorza w XII wieku,
Słupsk 1993, s. 5; J. Spors,
O domniemanej jedności plemiennej i państwowej Pomorza we wczesnym średniowieczu,
[w:]
Społeczeństwo
Polski średniowiecznej. Zbiór studiów,
t. 6, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1994, s. 23–37; B. Śliwiński,
Po-
morze w polityce,
s. 4–5.
22
185

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin