Długokęcki W., Simiński R., Opisy granicy państwa zakonu krzyżackiego w Prusach z Księstwem Słupskim z XIV i XV wieku.pdf

(337 KB) Pobierz
Z APISKI HISTORYCZNE — TOM LX X XIII
Zeszyt 2
— ROK 2018
Źródła, materiały, miscellanea
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2018.27
WIESŁAW DŁUGOKĘCKI
(Uniwersytet Gdański)
RAFAŁ SIMIŃSKI
(Uniwersytet Szczeciński)
Opisy granicy
państwa zakonu krzyżackiego w Prusach
z Księstwem Słupskim z XIV i XV wieku*
Słowa kluczowe:
Prusy, państwo zakonne, pogranicze pomorsko-krzyżackie, późne
średniowiecze
Zakon krzyżacki od początku budowania swojego władztwa w Prusach
dążył do uregulowania, poprzez dwustronne porozumienia, kwestii granicz-
nych z sąsiadami. Zajęcie Pomorza Gdańskiego w latach 1308 –1309, a następ-
nie organizacja na jego terytorium własnych struktur administracyjnych po-
stawiły Krzyżaków przed koniecznością wytyczenia granicy z ziemią słupską
i sławieńską, znajdującą się w tym czasie pod władzą margrabiów branden-
burskich, ziemią szczecinecką rządzoną przez książąt wołogoskich oraz ziemią
bobolicką pozostającą we władaniu biskupów kamieńskich. Zakonowi udało
się do 1350 r. wynegocjować i udokumentować przebieg zachodniej granicy
swojego państwa z Pomorzem Zachodnim na całej jej długości od ujścia Łeby
do Morza Bałtyckiego do ujścia Czernicy do Gwdy
1
.
* Część artykułu przygotowana przez Wiesława Długokęckiego została opracowana w ra-
mach projektu Nr 2012/05/B/HS3/03708 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.
1
Pommerellisches Urkundenbuch,
bearb. v. Max Perlbach, Danzig 1882 (dalej cyt. PU),
nr 685, 697 – 704;
Pommersches Urkundenbuch
(dalej cyt. PUB), Bd. 7:
1326 –1330,
mit Nachträ-
gen zu Bd. 1– 7, bearb. v. Hans Frederichs, Erich Sandow, Köln – Graz 1958, nr 4793; Arka-
diusz Bugaj,
Problem przynależności politycznej ziemi sławieńskiej w latach 1316 –1320,
[in:]
Bi-
skupi, lennicy, żeglarze,
red. Błażej Śliwiński (Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 9),
Gdańsk 2003, s. 17 – 38; Błażej Śliwiński,
Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego
Władysława Łokietka w latach 1306 –1309,
Gdańsk 2003, s. 317 – 580; Gerard Labuda,
Podstawy
polityczno-prawne kupna Pomorza Gdańskiego przez Zakon Krzyżacki od margrabiów branden-
burskich w latach 1309 –1310,
Roczniki Historyczne, t. 71: 2005, s. 31– 61; Marian Dygo,
Ekspan-
sja terytorialna i władztwo terytorialne (1249 –1309),
[in:]
Państwo zakonu krzyżackiego w Pru-
sach. Władza i społeczeństwo,
red. Marian Biskup, Roman Czaja, Warszawa 2008, s. 91– 92;
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
170
Wiesław Długokęcki, R afał Simiński
[404]
Proces funkcjonowania granicy pomorsko-krzyżackiej w XIV – XV w. po-
zostawił bogaty materiał źródłowy. W jednym z kopiariuszy krzyżackich, prze-
chowywanych obecnie w Tajnym Archiwum Państwowym w Berlinie-Dahlem,
znajduje się dokumentacja obrazująca pertraktacje między Zakonem a ksią-
żętami wołogoskimi i książętami słupskimi (po 1368/1372 r.), oraz powsta-
łe w związku z nimi opisy granicy. Chodzi o tzw. Grenzbuch B o sygnaturze
OF 270a (wcześniej: A 219)
2
. Już w 1594 r. niektóre zawarte w niej źródła zosta-
ły odpisane w kancelarii w Królewcu na prośbę księcia pomorskiego Jana Fry-
deryka w celu udokumentowania przebiegu wschodniej granicy państwa Gry-
fitów („Urkunde auß der Preußsischen Königsbergischen Cantzley belangendt
Landgrenze vnd andere Sachen Anno 1594 registriret”)
3
. W 1744 r. Fryderyk
von Dreger sporządził odpis księgi granicznej („Zweites Grosses Grenzbuch
des Deutschen Ordens ehemalen in Preussen sub B. gezeichnet”), który znaj-
duje się obecnie w zespole Zbiór Loepera w zasobie Archiwum Państwowego
w Szczecinie
4
. Opisy granicy państwa krzyżackiego z księstwem wołogoskim
z lat 1323 –1326 z tegoż kopiariusza znalazły się w kodeksie dyplomatycznym
Pomorza Zachodniego
5
. Natomiast Reinhold Cramer wydał niektóre z doku-
Edward Rymar,
Brandenburgia a Pomorze Gdańskie do początków XIV wieku,
[in:]
Rzeź gdań-
ska z 1308 roku w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej 12 –13 listopada 2008
roku,
red. Błażej Śliwiński (Res Gedanenses: Studia i Materiały Muzeum Historycznego Miasta
Gdańska, t. 3), Gdańsk 2009, s. 50 – 63; Adam Szweda,
Księstwo pomorskie i państwo krzyżackie
(do 1466 roku),
[in:]
Dzieje ziemi i powiatu chojnickiego. Przeszłość i teraźniejszość ziemi chojnic-
kiej,
t. 1, red. Jacek Knopek, Chojnice 2013, s. 67 – 75.
2
Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej cyt. GSPK), XX.
HA, Staatsarchiv Königsberg, Ordensfoliant (dalej cyt. OF) 270a.
3
Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej cyt. APS), Archiwum Książąt Szczecińskich
(dalej cyt. AKS) I, nr 567.
4
APS, Zbiór Loepera, nr 71; Joachim Zdrenka,
Kodeks dyplomatyczny Fryderyka Dregera
i jego znaczenie dla badań historycznych,
Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uni-
wersytetu Gdańskiego, 14 – Historia, Gdańsk 1984, s. 73 – 88.
5
GSPK, OF 270a, k. 23v ( = PUB, Bd. 7, nr 4793). Wydawcy datowali je poprawnie, jed-
nak nie wyjaśnili użytych w treści nazw topograficznych. Podstawą datowania tego źródła jest
wzmiankowanie w nim komtura człuchowskiego Dytryka von Lichtenhaina i księcia wołogo-
skiego Warcisława IV. Przyjęto, że musiało ono powstać między terminem objęcia urzędu kom-
tura człuchowskiego przez von Lichtenhaina a śmiercią księcia Warcisława IV. Krzyżacki urzęd-
nik został wzmiankowany na tej funkcji po raz pierwszy 16 I 1323 r. Ostatnio Klemens Bruski
wysunął przypuszczenie, że doszło do tego już 19 II 1320 r. Gdyby przyjąć to założenie za słusz-
ne, należałoby powiązać pertraktacje w sprawie przebiegu granicy między komturstwem człu-
chowskim a ziemią szczecinecką z zawarciem sojuszu księcia Warcisława IV i biskupa kamień-
skiego Konrada IV z Trzebiatowa z mistrzem pruskim Fryderykiem von Wildenberg w dniu
2 VII 1320 r. nad rzeką Łebą, por. Klemens Bruski,
Czas powstania komturstwa człuchowskie-
go,
[in:]
Stilo et animo. Prace historyczne ofiarowane Tomaszowi Jasińskiemu w 65. rocznicę uro-
dzin,
red. Maciej Dorna, Marzena Matla, Miłosz Sosnowski, Ewa Syska, przy współpracy
Wojciecha Barana-kozłowskiego, Poznań 2016, s. 420. Książę Warcisław IV zmarł w Stral-
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
[405]
Opisy granicy państwa zakonu krzyżackiego w Prusach…
171
mentów dotyczących granicy Prus z księstwem słupskim (nr 3, 6,  7)
6
. Księ-
gę graniczną wykorzystywał szeroko także Max Toeppen
7
. Pomimo swojego
fundamentalnego znaczenia źródło to nie wzbudziło zainteresowania wśród
badaczy dziejów średniowiecznego Pomorza Zachodniego
8
. Ostatnio z tegoż
kopiariusza wydane zostały dokumenty dotyczące granicy mazowiecko-krzy-
żackiej
9
i granicy ziemi michałowskiej
10
.
Celem artykułu jest opublikowanie z księgi granicznej OF 270a dokumen-
tów odnoszących się do granicy państwa krzyżackiego z księstwem słupskim,
w tym także ponownej edycji dokumentów, które znalazły się w wydawnic-
twie R. Cramera. Ponieważ nie wszystkie zostały datowane, podstawowym
problemem jest ustalenie czasu ich powstania, jak też związanych z tym oko-
liczności. Zawierają one bogaty wykaz nazw miejscowych z obszaru pograni-
cza pomorsko-krzyżackiego. W miarę możliwości wyjaśniono je w przypisach
rzeczowych.
Niedatowany opis nr 1 znajduje się w najstarszej części księgi granicznej
11
,
a dotyczy delimitacji, jak mówi jego tytuł, „między nami [tj. Zakonem] i Pola-
sundzie 31 VII / 1 VIII 1326 r. Zob. Edward Rymar,
Rodowód książąt pomorskich,
Szczecin 2005
(wyd. 2), s. 299 – 300.
6
Reinhold Cramer,
Geschichte des Landes Lauenburg und Bütow,
T. 2:
Urkundenbuch,
Königsberg 1858, s. 35 – 38.
7
Max Toeppen,
Historisch-comparative Geographie von Preussen. Nach den Quellen, na-
mentlich auch archivalischen dargestellt,
Gotha 1858.
8
Ze starszych prac dotyczących wschodniej granicy Pomorza Zachodniego zob. Lud-
wig Quandt,
Pommerns Ostgränzen,
Baltische Studien Alte Folge (dalej cyt. BS AF), Jg. 15:
1853/1854, s. 218 – 221; Wilhelm Wiesener,
Die Grenzen des Bistums Cammin,
Baltische Stu-
dien Neue Folge (dalej cyt. BS NF), Jg. 43: 1893, s. 126 –127; Gerhad Müller,
Das Fürstentum
Kammin. Eine historisch-geographische Untersuchung,
ibid., Jg. 31: 1929, s. 167 –170; Wilhelm
Loos,
Die Beziehungen zwischen dem Deutschordensstaat und Pommern,
Königsberg Pr. 1937,
s. 18, 59 – 60.
9
Wiesław Długokęcki, Elżbieta Kowalczyk,
Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzy-
żackiej, cz. I: Granice komornictwa działdowskiego i nidzickiego,
Kwartalnik Historyczny, t. 110:
2003, nr 1, s. 29 – 58; iidem,
Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej, cz. II: Granica kom-
turstwa bałgijskiego (prokuratorstwo piskie i ełckie),
ibid., t. 111: 2004, nr 1, s. 5 – 37.
10
Wiesław długokęcki,
Granice ziemi michałowskiej w XIV – XV wieku,
[in:]
Pogranicze
polsko-pruskie i krzyżackie,
red. Kazimierz Grążawski, Włocławek – Brodnica 2001, s. 153 –166.
11
GSPK, OF 270a, k. 1– 27v, gdzie odpisano bulle papieskie i komentarze do nich, doku-
menty delimitacyjne diecezji pruskich oraz krzyżackich jednostek administracyjnych, a także
opisy granic państwa zakonnego z sąsiadami (dominium biskupów kamieńskich, księstwami
mazowieckim i zachodniopomorskim oraz Królestwem Polskim) z lat 1243 –1387. Powstanie
zbioru można datować na czasy panowania wielkiego mistrza Konrada Zöllnera von Rotenstein
(1382 –1390). Potwierdza to także dukt pisma. Zapewne chodziło o udokumentowanie przebie-
gu zewnętrznych granic państwa zakonnego. Być może jedną z przesłanek ku temu były zmia-
ny polityczne, do których doszło w Europie Środkowo-Wschodniej po zawarciu unii polsko-
-litewskiej w latach 1385 –1386.
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
172
Wiesław Długokęcki, R afał Simiński
[406]
kami, od Bytowa do Tucholi”
12
. Można podzielić go na cztery części o różnym
pochodzeniu. Pierwsze trzy części zostały skompilowane na podstawie do-
stępnych w kancelarii wielkiego mistrza opisów granicy, a tylko ostatnia część
powstała w wyniku ujazdu granicy. Pierwsza część od granicy z okręgiem by-
towskim do miejsca „Pod mieczami” (od „Czum erstin anzcuheben an der
Butowschen […]” do „zcu den Swerten”) to tłumaczenie z języka łacińskiego
dokumentu margrabiego Waldemara z 9 X 1313 r., ustalającego granicę mię-
dzy ziemią słupską a Zakonem
13
. Druga część od miejsca „Pod mieczami” do
rowu granicznego („Von den Swertin […] bis czu den grabin vorgenant”) to
tłumaczenie z języka łacińskiego dokumentu układu granicznego biskupa ka-
mieńskiego Jana von Sachsen-Lauenburg z wielkim mistrzem Henrykiem Du-
semerem z 9 XI 1350 r. (dokument biskupa) i 22 XI 1350 r. (dokument wiel-
kiego mistrza)
14
, ale z pominięciem dwóch fragmentów, które w tekście edycji
uzupełniono na podstawie kopii wpisanej do OF 270a. Trzecia część od rowu
granicznego do ujścia rzeki Czernicy do Gwdy („Und von deme vorgenanten
grabin bes do dy Lutow […] uff di Cudow, do di Czorn eynvellet”) opiera się
na nocie zawierającej opis granicy powstałej w związku z negocjacjami księ-
cia wołogoskiego Warcisława IV z komturem człuchowskim Dytrychem von
Lichtensteinem w latach 1323 –1326, z opuszczeniem fragmentu: „Von Schade-
kirs gerichte uff den alden weg, der nu Suryngis weg heisit”
15
. Czwarta część od
Gwdy do Brdy, tj. granicy komturstwa świeckiego („Di Cudow danne henabe
bes keyn Vredelant […] bes in die Bro, do tryt denne des von der Swecze ge-
bite an”) jest bardziej rozbudowana w szczegóły topograficzne w porównaniu
z delimitacją polsko-krzyżacką zawartą w porozumieniu króla polskiego Kazi-
Ze względu na brak miejsca pisarz nie zamieścił w OF 270a pełnego tytułu publikowane-
go opisu. Zrekonstruowano go na podstawie innej kopii tego dokumentu z kopiariusza OF 271,
k. 177v –178: „Dis ist dy lantschedunge zcwischim uns unnd den Polen, von Bewtaw bis czwm
Tauchel”, tj. „[…] między nami i Polakami, od Bytowa do Tucholi”. Na temat tego kopiariusza
zob.
Preussisches Urkundenbuch
(dalej cyt. PrUB), Bd. I/2, hrsg. v. August Seraphim, Königs-
berg 1909, s. VIII.
13
PU, nr 702: „[…] de hoc [tj. locus Westechy] usque ad lacum nominatum Camenyz-
no  […] ad locum, qui dicitur ad gladios […]” (GSPK, OF 270a, k. 22 – 23v). W OF 270a,
k. 13 –14, znajduje się niepełne tłumaczenie dokumentu margrabiego Waldemara z 9 X 1313 r.,
które zostało doprowadzone do fragmentu: „[…] zcu deme see der genant ist Camenizno, der
uber ist unsir, unde der see der bruder”.
14
Tłumaczenie na język niemiecki dokumentu biskupa kamieńskiego Jana von Sachsen-
Lauenburg, GSPK, OF 270a, k. 21– 22. Łacińska wersja oryginału: PrUB, Bd. 4, hrsg. v. Hans
Koeppen, Marburg 1960, nr 621. Omówienie przebiegu tego odcinka granicy zob. Günter Dier-
feld,
Die Verwaltungsgrenzen Pommerellens zur Ordenszeit,
Altpreußische Forschungen, Jg. 11:
1933, s. 55 – 56; Hans-Jürgen Karp,
Grenzen in Ostmitteleuropa während des Mittelalters. Ein
Beitrag zur Entstehungsgeschichte der Grenzlinie aus dem Grenzsaum
(Forschungen und Quellen
zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, Bd. 9), Köln – Wien 1972, s. 24 – 26.
15
GSPK, OF 270a, k. 23v (=PUB, Bd. 7, nr 4793).
12
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
[407]
Opisy granicy państwa zakonu krzyżackiego w Prusach…
173
mierza Wielkiego z wielkim mistrzem Henrykiem Dusemerem z 14 VI 1349 r.
(dokument króla) i 23 VI 1349 r. (dokument wielkiego mistrza). Opis ten roz-
poczynał się od Brdy i wymieniał następnie jako kolejne elementy granicy rze-
kę Kamionkę, strumień zwany „Curvus fluvius” uchodzący do Kamionki na
południe od wsi Niwy, wieś Stare Gronowo, górny bieg Debrzynki, jezioro Żu-
czek, Debrzynkę i rzekę Gwdę jako punkt końcowy. Natomiast tekst nr 1, któ-
ry przedstawiał bieg granicy pomorsko-krzyżackiej na analogicznym odcinku,
rozpoczynał się od rzeki Gwdy, wymieniał jako punkty orientacyjne Debrzno,
Debrzynkę, Myśligoszcz, las Babsk, Niwy, Kamionkę, Kamień Krajeński, Dużą
Cerkwicę i kończył się na Brdzie. Publikowana delimitacja została poprowa-
dzona ze wschodu na zachód, tzn. odwrotnie niż w opisie granicy polsko-krzy-
żackiej zawartej w przytoczonym układzie z 1349 r.
16
Czas powstania tej delimitacji można oprzeć na kilku przesłankach. Opis
południowego odcinka musiał powstać po 17 VI 1362 r., kiedy po raz pierwszy
w źródłach została wymieniona wieś Myśligoszcz. W opisie brakuje wzmianki
o Lędyczku, wymienionym już w 25 VII 1378 r., jak też lokowanym w 1382 r.
Białym Borze, a obie te miejscowości występują w nocie komtura gdańskie-
go Albrechta, hrabiego von Schwarzburga z końca 1405 r. (nr 5; zob. niżej)
oraz wstępnej i końcowej wersji pomorsko-krzyżackiej umowy granicznej
z 14 X 1407 r. i 23 IX 1408 r.
17
W związku z tym można założyć, że tekst nr 1
zredagowano po 17 VI 1362 r., a przed 25 VII 1378 r. Przyjęcie takich cezur
pozwala nieznacznie skorygować informację na temat najstarszej wzmianki
o lesie Babsk położonym w pobliżu wsi Myśligoszcz. Dotychczas przyjmowa-
no, że został on po raz pierwszy wymieniony w źródłach 19 VIII 1380 r. w do-
kumencie wielkiego mistrza Winricha von Kniprode. Było to potwierdzenie
zastawu wsi Stare Gronowo z lasem Babsk („mit dem Walde Babiczk”) doko-
nane na rzecz Zakonu przez starostę krakowskiego i wojewodę kaliskiego Sę-
dziwoja z Szubina
18
. Być może ostatnią część opisu nr 1 sporządzono w związ-
ku z planami nabycia Starego Gronowa przez Krzyżaków.
PrUB, Bd. 4, nr 423, 425; por. Erich Sandow,
Die polnisch-pommerellische Grenze
1309 –1454
(Beihefte zum Jahrbuch der Albertus-Universität Königsberg/Pr., Jg. 6), Kitzin-
gen – Mainz 1954, s. 7 –12, 32 – 38. Na temat okoliczności wytyczenia granicy między krzyżackim
Pomorzem Gdańskim a Wielkopolską zob. Adam Szweda,
Królestwo Polskie a zakon krzyżacki
1348 –1350 – między konfliktem a współdziałaniem,
Zapiski Historyczne, t. 77: 2012, z. 1, s. 14–18.
17
Pierwsze wzmianki o Białym Borze, Lędyczku i Myśligoszczy zob. Maksymilian Grze-
gorz,
Słownik historyczno-geograficzny komturstwa człuchowskiego w średniowieczu,
Bydgoszcz
2016, s. 30 – 32, 76 – 77, 85.
18
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski,
t. 3, wyd. Ignacy Zakrzewski, Poznań 1879, nr 1778;
Adam Szweda,
Las Babsk w stosunkach polsko-krzyżackich w XIV i XV w.,
[in:]
Biskupi, lennicy
żeglarze,
s. 414 – 415; idem,
Po wielkiej wojnie. Zjazdy polsko-krzyżackie w 1411 roku,
[in:]
Kance-
laria wielkich mistrzów i polska kancelaria królewska w XV wieku. Materiały z międzynarodowej
konferencji naukowej, Malbork 2 – 3 IX 2004,
red. Janusz Trupinda, Malbork 2006, s. 280 – 281.
16
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin