Arystobul, Testimonia i fragmenty (T. Bednarek).pdf

(539 KB) Pobierz
Studia Antyczne i Mediewistyczne 16 [51] (2018)
PL ISSN 0039–3231
TOMASZ BEDNAREK (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)
WSTĘP DO PRZEKŁADU TESTIMONIÓW I FRAGMENTÓW ARYSTOBULA
Celem niniejszego artykułu jest zrekonstruowanie myśli Arystobula oraz omówienie
jego wpływu na dalszy rozwój judeohellenistycznej hermeneutyki
1
. Proponowane tutaj
ujęcie wzbogacone zostanie o pierwsze polskie tłumaczenie testimoniów oraz zachowa-
nych fragmentów dzieł przypisywanych temu
żydowskiemu
myślicielowi. Tłumaczenie
to opatrzone jest wstępem oraz komentarzem w formie przypisów, dotyczących głównie
kwestii teologicznych i
fi
lozoficznych. W toku rozważań przedstawiona zostanie argu-
mentacja na rzecz tezy,
że
choć Arystobul jest pierwszym znanym z imienia judeohelle-
nistycznym interpretatorem Starego Testamentu, to jednak pozostałe po nim fragmenty
wykazują nikły stopień oryginalności i jako takie wywarły znikomy wpływ na później-
szych interpretatorów (dotyczy to zwłaszcza fragmentów 2–5, ponieważ autentyczność
fragmentu 1 budzi spore wątpliwości). Jako
że
tłumaczenie ma być przydatne w pierw-
szym rzędzie dla badaczy teologii,
fi
lozofii i historii (a nie tylko
fi
lologów), tłumacz
starał się przekładać tekst w miarę dosłownie, także w częściach poetyckich.
Do tej pory Arystobul nie cieszył się zbyt dużym zainteresowaniem polskich ba-
daczy. Wspominano o nim głównie w kontekście judaizmu aleksandryjskiego
2
i twór-
czości Filona z Aleksandrii
3
. Część fragmentu 2 przetłumaczyła Anna
Świderkówna
4
.
Z dzieł powstałych w językach obcych warto polecić monografi
ę
Nikolausa Waltera
5
a także obszerne opracowanie Carla Holladay’a
6
. Niniejsze tłumaczenie opiera się na
greckiej i
łacińskiej
edycji zawartej w pracy Holladay’a. Od tego autora tłumacz przejął
też kolejność oraz numerację poszczególnych testimoniów i fragmentów.
ten jest znacznie zmodyfikowaną wersją pracy magisterskiej, obronionej w Instytu-
cie Studiów Klasycznych,
Śródziemnomorskich
i Orientalnych na Uniwersytecie Wrocławskim.
Chciałbym w tym miejscu podziękować prof. Gościwitowi Malinowskiemu oraz prof. Mikołajo-
wi Domaradzkiemu za ich cenne wskazówki i uwagi.
2
Zob. J. Warzecha,
Z dziejów diaspory aleksandryjskiej,
w:
Pieśniami dla mnie Twoje przyka-
zania. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50. rocznicę
święceń
kapłańskich i 75. rocznicę urodzin,
red. W. Chrostowski, Warszawa 2003, s. 349–352.
3
Zob. L. Joachimowicz,
Wstęp,
w: Filon Aleksandryjski,
Pisma.
Tom 1, Warszawa 1986,
s. 10–11.
4
A.
Świderkówna,
Bogowie zeszli z Olimpu. Bóstwo i mit w greckiej literaturze
świata
helle-
nistycznego,
Warszawa 1991, s. 289nn.
5
N. Walter,
Der Thoraausleger Aristobulos,
Berlin 1964.
6
C. R. Holladay,
Fragments from Hellenistic Jewish Authors. Volume III. Aristobulus,
Geor-
gia 1995.
1
Artykuł
18
TOMASZ BEDNAREK
Informacje o
życiu
i twórczości Arystobula czerpiemy z kilkunastu testimoniów
oraz pięciu fragmentów jego dzieł. Zachowane testimonia przedstawiają różną wartość.
Najbardziej cennymi
świadectwami
dotyczącymi
życia
i twórczości Arystobulasą: te-
stimonium 1 (fragment listu zachowanego w
2 Księdze Machabejskiej),
a także frag-
menty utworów Orygenesa, Klemensa z Aleksandrii i Euzebiusza z Cezarei. Pozostałe
testimonia, oprócz tego,
że
są dość lakoniczne, w zakresie informacji dotyczących Ary-
stobula nie wnoszą niczego nowego i są zależne od wyżej wymienionych
źródeł.
O ile
testimonia zachowane w
Kobiercach
Klemensa są wewnętrznie spójne, o tyle fragmenty
utworów Euzebiusza są wewnętrznie sprzeczne i nastręczają pewnych trudności.
Na temat okresu
życia
Arystobula zachowały się dwie sprzeczne tradycje. Jedna
z nich zawarta w
Kobiercach
Klemensa, części dzieł Euzebiusza oraz, jak się wydaje,
2 Mch, umieszcza jego
życie
za czasów panowania Ptolemeusza VI Filometora (180–145
przed Chr.). Natomiast według fragmentów z
Historii Kościelnej
Euzebiusza, w których
cytuje on Anatoliusza, Arystobul
żył
za czasów Ptolemeusza I Sotera i Ptolemeusza II
Filadelfosa, a więc wiek wcześniej. Ta druga tradycja, podobnie jak całe
świadectwo
Anatoliusza, jest mało wiarygodna. Arystobul
żył
w diasporze
żydowskiej
w Egipcie,
prawie na pewno w Aleksandrii. Nazywanie go Arystobulem z Paneas jest wynikiem
błędu w tłumaczeniu Rufinusa. W zachowanych
świadectwach
jest on nazywany pe-
rypatetykiem. Określenia tego nie należy rozumieć jako przynależności do określonej
szkoły
fi
lozoficznej, ponieważ Arystobul był eklektykiem: w zachowanych fragmentach
powołuje się on na perypatetyków, Platona, Pitagorasa, a jego sposób argumentowania
wskazuje też na pewną znajomość stoicyzmu. W epoce hellenistycznej mianem pe-
rypatetyka określano badaczy, którzy zgłębiali zagadnienia z różnych dziedzin nauki
(literatura,
fi
lozofia, przyrodoznawstwo), kontynuując niejako działalność Stagiryty
7
.
Problematyczne jest ustalenie liczby tytułów prac Arystobula. W testimonium 8,
8a, 8b dzieło Arystobula określa się jako „Objaśnienia Pism Mojżesza” (ἐξηγήσεις
τῆς
Μωσέως γραφῆς),
choć w zasadzie nie jest pewne, czy frazę
commentari explanatio-
num in Moysen/
ἐξηγήσεις τῆς Μωσέως γραφῆς
traktować należy jako nazwę utworu,
czy jako opis treści. Poza tym w testimoniach znajdują się jeszcze inne tytuły, choć
pochodzą one od twórców przywołujących Arystobula:
(Słowa) Arystobula o tak zwa-
nych, rzekomych częściach ciała Boga
oraz
O tym, jak
żyjący
przed nami
Żyd
Arystobul,
perypatetyk, zgadza się z tym,
że
Grecy czerpali
źródło
z
fi
lozofii
żydowskiej.
Odnośnie
do liczby napisanych przez Arystobula ksiąg, pewne informacje znajdziemy w testi-
monium 3 i 4, tzn. w
Kobiercach.
Według Klemensa Arystobul napisał „wiele ksiąg”
(βιβλ�½�α
ἱκα�½�½�
8
). Testimonium 3 precyzuje zaś,
że
kilka ksiąg zadedykował Filometorowi
(ἐ�½
τῷ πρ�½½τῳ τῶ�½ πρ�½�ς τ�½��½ Φιλομ�½�τορα).
Według wydania Holladay’a po Arystobulu pozostało pięć fragmentów, jeden z nich
zachował się w
Historii Kościelnej
Euzebiusza z Cezarei, natomiast pozostałe w
Pra-
eparatio Evangelica
Euzebiusza i w
Kobiercach
Klemensa
9
.
G. Malinowski,
Słowo wstępne,
w: Agatarchides z Knidos,
Dzieje.
Przełożył, wstępem
i komentarzem opatrzył Gościwit Malinowski, Wrocław 2007, s. 182–183.
8
Wyrażenie to można też interpretować jako „znaczne (objętościowo) księgi”.
9
Problem zależności Euzebiusza od Klemensa jest dość złożony. Prawdą jest,
że
oprócz frag-
mentu 1 (umieszczonego w
Historii Kościelnej,
a nie w
Praeparatio Evangelica
i bardziej przy-
pominającego testimonium niż fragment) wszystkie fragmenty, które pojawiają się u Klemensa,
7
Zob.
WSTĘP DO PRZEKŁADU TESTIMONIÓW I FRAGMENTÓW ARYSTOBULA
19
Fragment 1, zachowany w
Historii Kościelnej,
zawiera
świadectwo
Anatoliusza,
biskupa Laodycei, dotyczące poglądów Arystobula na temat dnia
świętowania
Paschy.
Arystobul jest więc przywołany w dyskusji na temat obliczania daty
święta
Paschy
i Wielkanocy jako dawny autorytet w dziedzinie komputystyki. Zdaniem Arystobula
Paschę należy
świętować
14 dnia pierwszego miesiąca kalendarza
żydowskiego
(nisan),
gdy Słońce znajduje się na linii równonocy wiosennej, a Księżyc jest naprzeciwko Słoń-
ca. Fragment ten z wielu powodów jest problematyczny. Euzebiusz wyraźnie zaznacza,
że
cytuje tu Arystobula pośrednio, w oparciu o
świadectwo
Anatoliusza. Opinia doty-
cząca kalendarza obrzędowego jest daleka tematycznie od pozostałych fragmentów. Cy-
tat z wypowiedzi Arystobula nie jest zaznaczony wyraźną formułą, lecz przytacza się
go w formie mowy zależnej. Ponadto Anatoliusz przywołuje dane dotyczące Arystobula
i innych postaci, które w
świetle
pozostałych
świadectw
okazują się być błędne. Powyż-
sze cechy każą zastanowić się nad statusem tego
świadectwa.
Wydaje się,
że
tzw. frag-
ment 1 uznać należy raczej za testimonium, w dodatku obarczone rozmaitymi błędami.
Fragment 2 stanowi obronę wiarygodności Tory poprzez wyjaśnienie istniejących
w niej antropomorfizmów. Arystobul tłumaczy tu,
że
określenie „ręka Boga” oznacza
tak naprawdę Jego moc, „stanie Boga” należy rozumieć jako ukonstytuowanie, urzą-
dzenie
świata
poprzez nadanie poszczególnym bytom właściwej im natury, natomiast
„zstąpienie Boga” to określenie jego obecności. Fragment ten zawiera interpretację,
której celem jest apologia
świętych
pism
Żydów.
Choć Arystobul korzysta z języka
fi
lo-
zoficznego i niewykluczone,
że
znał greckie pisma, interpretujące Homera czy Hezjoda
w duchu alegorycznym
10
, to jednak na podstawie lektury fragmentu trudno doszukać się
u niego głębszej metody interpretacyjnej.
Żydowski
myśliciel skupia się na punktowym
neutralizowaniu antropomorfizmów.
Fragment 3 broni starodawności i oryginalności religii
żydowskiej.
Arystobul stoi na
stanowisku,
że
Platon i Pitagoras, tworząc własną myśl
fi
lozoficzną, wiele zaczerpnęli
z pism Mojżesza. Badali oni zarówno dzieje Hebrajczyków, jak i Prawo Mojżesza.
Fragment 4 także odnosi się do kwestii zależności myśli greckiej od hebrajskiej.
Według Arystobula nie tylko
fi
lozofowie, lecz także poeci greccy w dużym stopniu ko-
rzystali z dzieł Hebrajczyków. Na poparcie swego twierdzenia
żydowski
myśliciel przy-
tacza dwa fragmenty poezji: jeden to cytat z poematu Orfeusza
Święte
Słowo,
a drugi
to wstęp do
Fajnomenów
Aratosa z Soloj. O ile drugi fragment zacytowany został dość
wiernie, o tyle pierwszy jest judeohellenistycznym pseudoepigrafem, w którym odna-
leźć można zarówno wpływy
żydowskie,
jak i greckie.
Ostatni fragment dotyczy szabatu. Podobnie jak inne fragmenty, również ten ma
charakter apologetyczny, gdyż odpoczynek w szabat był krytykowany w piśmiennictwie
przytacza też Euzebiusz, nawet jeśli u Klemensa pojawiają się jedynie w formie zalążkowej.
Niemniej jednak u Euzebiusza są one znacznie rozszerzone (zwłaszcza fragment 2 i 4), więc Eu-
zebiusz musiał mieć (choćby pośrednio) dostęp do pism Arystobula bez pośrednictwa Klemensa.
Zob. S. Inowlocki,
Eusebius and the Jewish Authors. His Citation Technique in an Apologetic
Context,
Leiden – Boston 2006, s. 139–141.
10
Na temat interpretacji alegorycznej w starożytnej Grecji zob. obszerną pracę M. Doma-
radzkiego,
Filozofia antyczna wobec problemu interpretacji. Rozwój alegorezy od przedsokraty-
ków do Arystotelesa,
Poznań 2013.
20
TOMASZ BEDNAREK
pogańskim
11
. Fragment ten broni zarówno odpoczynku Boga w siódmym dniu stwo-
rzenia, jak i
świętowania
szabatu. Zdaniem Arystobula, odpoczynek Boga nie oznacza
zaprzestania działalności – należy go rozumieć jako nadanie bytom porządku. Odpo-
czynek sobotni został zaś ustanowiony przez Boga ze względu na cierpienia i trudy
ludzkości. Arystobulpopiera swą argumentację rzekomymi cytatami z Homera, Hezjoda
i Linosa (w wersji Klemensa: Homera, Hezjoda i Kallimacha).
Prace Arystobula nie wywarły dużego wpływu na
żyjących
po nim
fi
lozofów i inter-
pretatorów Biblii. Nie cytuje go
żyjący
po nim Filon i trudno mówić o jakimś większym
wpływie jego myśli na alegorezę Filona
12
. Ojcowie Kościoła cytują go głównie w ce-
lach apologetycznych, raczej jako
świadka
dawnych czasów, a nie jako uzdolnionego
interpretatora Biblii. Choć Arystobul jest pierwszym znanym z imienia interpretatorem
Biblii w duchu alegorycznym, to jednak zasięg tej interpretacji jest bardzo skromny.
Jeśli przyjmiemy kategoryzację Mikołaja Domaradzkiego, który wprowadza rozróż-
nienie na alegorezę i egzegezę
13
, to Arystobula możemy ostrożnie zaliczyć do grupy
umiarkowanych alegoretów.
Żydowski
myśliciel sporadycznie odchodzi co prawda od
sensu dosłownego, co czyni jego interpretację alegoryczną, ale, w przeciwieństwie do
Heraklita Alegorety czy Filona z Aleksandrii, którzy w swoich utworach proponowali
bardzo daleko idącą alegorezę, Arystobul ogranicza się do niwelowania antropomorfi-
zmów w celach apologetycznych.
Bibliografia
Abramowiczówna Z. (red.),
Słownik grecko-polski.
Tom I–IV, Warszawa 1958, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN.
Adams S. A.,
Did Aristobulus Use the LXX for His Citations?,
„Journal for the Study of
Judaism” 45(2014), s. 1–14.
Di Mattei S.,
Moses’ Physiologia and the Meaning and Use of Physikôs in Philo of Alex-
andria’s Exegetical Method,
„The Studia Philonica Annual” 18(2006), s. 3–32.
Domaradzki M.,
Filozofia antyczna wobec problemu interpretacji. Rozwój alegorezy od
przedsokratyków do Arystotelesa,
Poznań 2013, Wydawnictwo Naukowe Instytutu
Filozofii UAM.
Domaradzki M.,
Platońskie inspiracje Filońskiej alegorezy,
„Przegląd Filozoficzny”,
61(2007), s. 83–93.
Filon z Aleksandrii,
Kto jest dziedzicem boskich dóbr.
Przekład, wstęp i przypisy Anna
Pawlaczyk, Poznań 2002, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mick-
iewicza.
Holladay C. R.,
Fragments from Hellenistic Jewish Authors. Volume III. Aristobulus,
Georgia 1995, Scholars Press.
Holladay C. R.,
Fragments from Hellenistic Jewish Authors. Volume IV. Orphica,
Atlan-
ta 1996, Scholars Press.
11
Ze względu na szabat poganie zarzucali
Żydom
umiłowanie lenistwa, zob. Tacyt,
Dzieje
V, 4.
wpływ na myśl Filona miała myśl grecka: zob. M. Domaradzki,
Platońskie inspi-
racje Filońskiej alegorezy,
„Przegląd Filozoficzny” 61(2007), s. 86.
13
Odróżniając alegorezę od egzegezy, nawiązuję tutaj do propozycji M. Domaradzkiego,
Filozofia antyczna,
s. 25–27.
12
Większy
WSTĘP DO PRZEKŁADU TESTIMONIÓW I FRAGMENTÓW ARYSTOBULA
21
Inowlocki S.,
Eusebius and the Jewish Authors. His Citation Technique in an Apologetic
Context,
Leiden – Boston 2006, Brill.
Joachimowicz L.,
Wstęp,
w: Filon Aleksandryjski,
Pisma.
Tom 1, Warszawa 1986, Pax.
Kraus Reggiani C.,
L’esegesi allegorica della Bibbia come fondamento di speculazione
fi
losofica nel giudaismo ellenistico: Aristobulo e Filone Allessandrino,
„Enrahonar”
13(1986), s. 31–42.
Malinowski G.,
Słowo wstępne,
w: Agatarchides z Knidos,
Dzieje.
Przełożył, wstępem
i komentarzem opatrzył Gościwit Malinowski, Wrocław 2007, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Wrocławskiego.
Miller P.,
Problem daty Wielkanocy we wczesnym chrześcijaństwie. De Ratione Pascha-
li Anatoliusza z Laodycei,
„Warszawskie Studia Teologiczne”, 2(2011), s. 221–242.
Stein E.,
Filon z Aleksandrji. Człowiek, dzieła i nauka
fi
lozoficzna,
Warszawa 1931, To-
warzystwo Krzewienia Nauk Judaistycznych.
Stern S.,
Calendars in Antiquity. Empires, States and Societies,
Oxford 2012, Oxford
University Press.
Świderkówna
A.,
Bogowie zeszli z Olimpu. Bóstwo i mit w greckiej literaturze
świata
hellenistycznego,
Warszawa 1991, Wiedza Powszechna.
Walter N.,
Der Thoraausleger Aristobulos,
Berlin 1964, Akademie-Verlag.
Walton J. H., Matthews V. H., Chavalas M. W.,
Komentarz historyczno-kulturowy do
Biblii Hebrajskiej,
Warszawa 2005, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
Warzecha J.,
Z dziejów diaspory aleksandryjskiej,
w:
Pieśniami dla mnie Twoje przy-
kazania. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50.
rocznicę
święceń
kapłańskich i 75. rocznicę urodzin,
red. W. Chrostowski, Warszawa
2003, Vocatio, s. 349–352.
Wipszycka E.,
O starożytności polemicznie,
Warszawa 1994, Wiedza Powszechna.
The introduction to the Polish translation of the testimonies and fragments
of Aristobulus
The aim of this introduction to the testimonies and fragments of Aristobulus is to reconstruct
the historical and cultural background of his hermeneutical activity as well as to discuss
his general approach to the Bible. Accordingly, the present paper conducts a historical,
philological, philosophical and theological analysis of the extant testimonies and fragments.
It is established that Aristobulus’ primary objective was an apology of Torah and his
interpretative strategy has the form of a moderate alegoresis, i.e., an approach that focuses
on neutralizing anthropomorphisms and avoids extensive allegorical interpretations.
Ke y wo r d s: Aristobulus, allegorical interpretation, allegoresis, Biblical interpretation,
Judeo-Hellenistic literature

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin