Angielski handel zewnętrzny (i kolonialny) w latach 1715–1740. Amerykanizacja rynku pozaeuropejskiego_Piotr Robak.pdf

(367 KB) Pobierz
PRZEGLĄD NAUK HISTORYCZNYCH 2013, R. XII, NR 2
P
IOTR
R
OBAK
U
NIWERSYTET
Ł
ÓDZKI
Angielski handel zewnętrzny (i kolonialny)
w latach 1715–1740. Amerykanizacja rynku
pozauropejskiego
Po pokoju w Utrechcie (1713 r.), kończącym kosztowną i wy-
niszczającą wojnę o sukcesję hiszpańską (1702–1713) toczoną nie
tylko w Europie, ale także na morzach i w koloniach, Wielka Bry-
tania stała się znaczącym mocarstwem morskim, któremu udało
się doprowadzić do względnej równowagi sił zarówno na Starym
Kontynencie, jak i w strefie transatlantyckiej. O jej pozycji w za-
chodniej hemisferze zdecydowały uzyskane przez nią nabytki ko-
lonialne, potęga brytyjskiej floty, a także legalne, choć ograniczo-
ne, wkroczenie w zmonopolizowany obszar handlu iberoamerykań-
skiego.
Ta sytuacja przełożyła się również na kierunki rozwoju oraz
przemian angielskiego handlu zewnętrznego, jakie dokonały się
w następnych latach względnego pokoju panującego w Wielkiej
Brytanii
1
. O znaczeniu tych przeobrażeń może świadczyć opinia
pewnego urzędnika francuskiego sekretariatu ds. zagranicznych,
wypowiedziana w 1736 r. Stwierdził on, iż „źródłem bogactwa An-
Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowo-
żytnej.
1
Brytyjska flota wojenna wzięła od 1715 r. ograniczony udział w Wielkiej Woj-
nie Północnej (1701–1721), najpierw w działaniach przeciw Szwecji, a potem Ro-
sji. Z kolei w latach 1718–1719 i 1727–1728 zaangażowana była w wojnie z Hisz-
panią. Natomiast Wielka Brytania nie włączyła się militarnie do wojny o polską
sukcesję (1733–1738). Por. J. B l a c k,
A System of Ambition? British Foreign Poli-
cy 1660–1793,
Oxford 1991, s. 150–158; D. M c K a y, H.M. S c o t t,
The Rise of
the Great Powers 1648–1815,
London–New York 1983, s. 87–91, 131 i 145–154;
G. H o l m e s, D. S z e c h i,
The Age of Oligarchy. Preindustrial Britain 1722–1783,
London–New York 1993, s. 56–62.
42
P
IOTR
R
OBAK
glii jest wymiana handlowa”
2
. Mimo lapidarności tej uwagi, zawie-
rała się w niej istota merkantylnego postrzegania wzrostu ekono-
micznego w preindustrialnej gospodarce. Lata pokoju zakończyły
się dla Wielkiej Brytanii wraz z rozpoczęciem w 1739 r. „wojny
o handel” z Hiszpanią, która wkrótce zbiegła się z wojną o sukcesję
austriacką (1740–1748), przynosząc kolejny globalny konflikt zbroj-
ny w XVIII stuleciu.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zasadniczych
kierunków rozwoju poszczególnych sektorów angielskiego (i walij-
skiego)
3
handlu zewnętrznego, rozłożonego na wiele rynków,
z uwzględnieniem przede wszystkim wartości i dynamiki dokony-
wanych na nich obrotów handlowych, a nie ich wielkości towaro-
wej. Takie podejście podyktowane zostało głównie doborem infor-
macji statystycznych. Jednak zachowane rejestry handlowe, odno-
szące się do XVIII w. (jak i czasów wcześniejszych), zawierają
w większości tylko orientacyjne dane, nie pozbawione wielu błędów
i nieścisłości
4
. Stąd wyłaniający się z nich obraz angielskiego han-
Cyt. za: S. O g i l v i e,
Gospodarka europejska w XVIII stuleciu,
[w:]
Zarys hi-
storii Europy. XVIII w.,
red. T.C.W. Blanning, Warszawa 2003, s. 164.
3
Statystyki szkockiego handlu (w postaci względnie uporządkowanej) dostępne
są dopiero od 1755 r. Zawarte w nich rejestry wykraczają zatem poza ramy chro-
nologiczne artykułu, pozwalają natomiast stwierdzić, iż handel szkocki stanowił
zaledwie 5% wartości handlu angielskiego. Poza tym, duża część szkockich towa-
rów była wysyłana do Londynu na reeksport i stąd pośrednio znajdowała miejsce
w angielskich statystykach handlowych. Powyższe uwagi powodują, iż te ostatnie
statystyki właściwie można traktować jako brytyjskie (choć Irlandia występuje
w nich samodzielnie w strefie handlu zewnętrznego Wysp Brytyjskich). R. D a v i s,
English Foreign Trade, 1700–1774,
„Economic Historical Review” [dalej: EcHR],
1962, vol. XV, No 2, s. 285–286; G. H o l m e s, D. S z e c h i,
op. cit.,
s. 153.
4
Oszacowanie wartości angielskiego handlu w XVIII w. nastręcza szereg
trudności. W ówczesnych statystykach handlowych, sporządzonych na podstawie
rejestru dochodów (pochodzących głównie z
Inspector General’s Return
znajdują-
cych się w Public Record Office) nie brano pod uwagę aktualnych cen importu
i eksportu, ale oficjalne ceny z końca XVII w. To ograniczenie nie dotyczyło cen na
nowe towary (głównie kolonialne). Te rejestrowane były po cenach aktualnie wów-
czas obowiązujących. Wreszcie angielskie statystyki handlowe nie uwzględniają,
z przyczyn oczywistych, olbrzymiej ówczesnej kontrabandy. Zestawienia wartości
obrotów handlowych dokonane przez E.B. Schumpeter (English
Overseas Trade
Statistics, 1697–1808,
Oxford 1960, s. 16–18) uważane są za najbardziej szczegó-
łowe i na nich oparty został niniejszy artykuł. Por.
Introduction
by T.S. Ashton,
[w:] E.B. S c h u m p e t e r,
op. cit.,
s. 1–9; D.C. C o l e m a n,
The Economy of Eng-
land 1450–1750,
Oxford 1978, s. 134–135; Ph. D e a n e,
The Industrial Revolu-
tion,
Cambridge 1969, s. 60. Podobne statystyki angielskiego handlu zewnętrzne-
go (w tym kolonialnego) dla pierwszej połowy XVIII w. zamieszczają też inni auto-
2
Angielski handel zewnętrzny…
43
dlu zewnętrznego w latach 1715–1740 nie oddaje w pełni faktycz-
nej wielkości i złożoności jego rozwoju, a stanowi jedynie analizę
występujących w nim podstawowych tendencji
5
.
Przyjęty dobór informacji statystycznych wyznaczył również
ramy chronologiczne niniejszego artykułu, które tylko w przybliżo-
nym stopniu pokrywają się z wzmiankowanymi wyżej wydarzenia-
mi politycznymi.
I. Rewolucje w gospodarkach euroatlantyckich: ujęcie
modelowe. Miejsce Wielkiej Brytanii
Wymienione w podtytule zjawisko odnosiło się przede wszyst-
kim do północnych państw strefy euroatlantyckiej (Holandii, Fran-
cji i Anglii) i wystąpiło w nich w różnych okresach XVII stulecia.
W krajach tych dominowała wówczas, podobnie jak na innych ob-
szarach Starego Kontynentu, protoindustrialna gospodarka agrar-
rzy: R. B r o w n,
Society and Economy in Modern Britain, 1700–1850,
New York
1991, s. 163; R. D a v i s,
op. cit.,
s. 292 i 300–303; Ph. D e a n e, W.A. C o l e,
Brit-
ish Economic Growth 1688–1959,
Cambridge 1967, tab. 22 (a za nimi G. H o l m e s,
D. S z e c h i,
op. cit.,
s. 380).
5
Tak też często to zagadnienie jest traktowane w anglosaskiej literaturze hi-
storycznej. Z ważniejszych publikacji na ten temat warto wymienić w pierwszej
kolejności ujęcia podręcznikowe: R. B r o w n,
op. cit.,
s. 160–163; D.C. C o l e m a n,
op. cit.,
s. 131–150; Ph. D e a n e,
op. cit.,
s. 51–68; C.K. H a r l e y,
Trade: discov-
ery, mercantilism and technology,
[w:]
The Cambridge Economic History of Modern
Britain,
vol. I (Industralisation,
1700–1860),
eds R. Floud, P. Johnson, Cambridge
2004, s. 177–203; G. H o l m e s,
The Making of a Great Power. Late Stuart and
early Georgian Britain,
Oxford 1993, s. 62–67; G. H o l m e s, D. S z e c h i,
op. cit.,
s. 148–157; P. L a n g f o r d,
A Polite and Commercial People. England 1727–1783,
Oxford 1992, s. 167–174; W. S c h o l t e, W.O. H e n d e r s o n, W.H. C h a l o n e r,
British Overseas Trade from 1700 to the 1930s,
Oxford 1952, s. 25–51. Problema-
tyka ta znalazła też odzwierciedlenie w szczegółowych studiach. Najważniejsze
z nich to ciągle artykuł R. Davisa (English
Foreign Trade…,
s. 285–304), który
przyjął odmienną od autora niniejszego tekstu periodyzację ukazania rozwoju
angielskiego handlu zewnętrznego w długiej perspektywie. Ujął ją bowiem w la-
tach 1700–1774, opierając przedstawione dane statystyczne tylko na okresach
względnego spokoju politycznego i umiarkowanej prosperity gospodarczej (lata
1699–1701, 1722–1724, 1752–1754 i 1772–1774). Wydaje się to dość dyskusyj-
ne, gdyż uniemożliwia porównanie tych okresów z latami wojen i innych kryzy-
sów, co ogranicza zakres sumarycznych wniosków. Por. także i d e m,
A Commer-
cial Revolution. English Overseas Trade in the Seventeenth and Eighteenth Centu-
ries,
London 1967; D.A. F a r n i e,
The Commercial Empire of the Atlantic, 1607–
1783,
EcHR,1962, vol. XV, No 2, s. 205–216.
44
P
IOTR
R
OBAK
na, jednak najdynamiczniej rozwijającym się jej sektorem stawał
się tu od ok. 1660 r. handel, zwłaszcza lokalny (czy szerzej regio-
nalny), ale też dalekosiężny, w tym zamorski. Ten ostatni związany
był głównie ze strefą Atlantyku i Morza Północnego (i dalej Bałty-
ku) oraz zachodnią częścią Morza Śródziemnego, pozwalającymi na
szybszy rozwój, istniejącego co najmniej od XVI w., światowego
obrotu towarów i kruszców. Powyższe zjawisko, określane mianem
„rewolucji handlowej”
6
, było możliwe dzięki istotnym zmianom, jakie
dokonały się w zakresie transportu rzecznego i morskiego, związa-
nego przede wszystkim z rozwojem floty handlowej i ochraniającej
ją floty wojennej. Prowadziło to często do obniżenia kosztów wy-
miany handlowej przy zwiększeniu zysków z rosnącej podaży
7
. Kie-
runek tym zmianom wyznaczył w pierwszym rzędzie rozwój floty
i frachtu holenderskiego, które przewyższały możliwości transpor-
tu morskiego innych państw przez większą część XVII stulecia
8
.
Tego pojęcia użył już abbé G.T. de Raynal (L’Histoire
philosophique et poli-
tique des établissement et du commerce des Européens dans les deux Indes,
1770)
wskazując, że dotarcie do Nowego Świata i Indii Wschodnich stało się źródłem
rewolucji w handlu i momentem narodzin potęgi związanych z nim narodów. Por.
A b b é R a y n a l,
A Philosophical and Political History of the Settlements and Trade
of the Europeas in the East and West Indies, etc.,
vol. I, London 1798, s. 22. Do
tego terminu odwołał się i utrwalił go w literaturze przedmiotu w odniesieniu do
Anglii drugiej połowy XVII w. R. D a v i s,
A Commercial Revolution…,
s. 9 i n. Por.
też R. B r o w n,
op. cit.,
s. 170–171; Ph. D e a n e,
op. cit.,
s. 51–68; W. D o y l e,
The Old European Order, 1660–1800,
Oxford 1992, s. 47; G. H o l m e s,
op. cit.,
s. 62–67; G. H o l m e s, D. S z e c h i,
op. cit.,
s. 148–150; C.K. H a r l e y,
op. cit.,
vol. I, s. 190; S. O g i l v i e,
op. cit.,
s. 167; E.N. W i l l i a m s,
The Ancien Régime in
Europe. Government and Society in the Major States 1648–1789,
London 1999,
s. 484–486.
7
Ważną rolę odgrywała też rozbudowa sieci kanałów w wielu państwach eu-
ropejskich. Transport wodny szybko zastępował drogi i niebezpieczny transport
lądowy pozwalając na skrócenie czasu dystrybucji towarów i poszerzenie jego
zasięgu geograficznego. J. B l a c k,
Europa XVIII wieku. 1700–1789,
Warszawa
1997, s. 94; P. C h a u n u,
Cywilizacja wieku oświecenia,
Warszawa 1993, s. 276;
S. O g i l v i e,
op. cit.,
s. 167–170.
8
Holandia dysponowała wówczas największą flotą handlową i najtańszym
frachtem. Stając się głównym międzynarodowym pośrednikiem handlowym kon-
trolowała znaczną część światowego handlu. Ułatwiał jej to zaawansowany po-
ziom operacji bankowych prowadzonych przez wyspecjalizowane instytucje finan-
sowe dysponujące znacznym kapitałem handlowym. J. B a l i c k i, M. B o g u c k a,
Historia Holandii,
Wrocław 1989, s. 192–197; F. B r a u d e l,
Kultura materialna,
gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wiek,
t. III, s. 165–166 i 611; R. C a m e r o n,
L. N e a l,
Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych,
War-
szawa 2004, s. 164; E.N. W i l l i a m s,
op. cit.,
s. 24–28.
6
Angielski handel zewnętrzny…
45
W konsekwencji powyższych przeobrażeń następował szybki
rozwój miast portowych i obszarów wokół nich, gdzie tworzył się
największy ówcześnie rynek pracy. Dawał on zatrudnienie tysią-
com ludzi w przemyśle okrętowym, żegludze, obsłudze i zaopatrze-
niu portów oraz w rozwijającej się infrastrukturze wymiany han-
dlowej. Tu znów prym początkowo wiodła Holandia, a zwłaszcza
Amsterdam, który skoncentrował różnego rodzaju produkcję ma-
nufakturową związaną z działającą w Saardamie (najbliższej wsi)
dużą stocznią. Założone w tym mieście bank (1609 r.) i giełda
(1611 r.) oraz funkcjonujący tu rynek towarowy spowodowały, iż
pisano wówczas o Amsterdamie, że to „powszechna kasa i po-
wszechny dom składowy Europy”
9
.
W ślady tego holenderskiego miasta poszedł w XVIII w. Londyn,
doganiając Amsterdam jako finansowe centrum międzynarodowe-
go handlu. Jednocześnie to stołeczne miasto stało się głównym
ośrodkiem życia gospodarczego Wielkiej Brytanii, w którym ¼ jego
mieszkańców znalazła zatrudnienie w przemysłach portowym
i stoczniowym, do tego znaczna część pozostałej ludności zajmo-
wała się związaną z nimi dystrybucją handlową i wytwórczością
manufakturową
10
. Podobne zjawisko można było też zaobserwować
w innych angielskich miastach związanych z zamorskim handlem
(Bristol, Liverpool, Hull) czy nawet w miasteczkach
11
. Analogicz-
nych przykładów dostarczyły również ówczesne miasta portowe
Cyt. za: J. B a l i c k i, M. B o g u c k a,
op. cit.,
s. 193 i 199–200. Por. też
F. B r a u d e l,
op. cit.,
t. III, s. 160–164; E.N. W i l l i a m s,
op. cit.,
s. 26.
10
Londyński port przyjmował cały handel z Indiami Wschodnimi i znaczną
część handlu europejskiego oraz amerykańskiego. Na nabrzeżach Tamizy znajdo-
wały się magazyny do przechowywania importowanych towarów, głównie kolonial-
nych. Z kolei dużo osób z sąsiadujących z portem dzielnic znalazło zatrudnienie
przy uszlachetnianiu surowców kolonialnych. Natomiast wiele rzemiosł w Londy-
nie związanych było z tutejszym przemysłem stoczniowym, a także obsługą i zao-
patrzeniem statków, w tym dostarczaniem instrumentów nawigacyjnych i map.
Więcej na ten temat por. P.J. C o p e r f i e l d,
The Impact of English Towns 1700–
1800,
Oxford 1982, s. 71–73; Ph. D e a n e,
op. cit.,
s. 57–58; M.D. G e o r g e,
Lon-
don Life in the Eighteenth Century,
Chicago 2000, s. 162; W.A. S p e c k,
Stability
and Strife. England 1714–1760,
London 1984, s. 125 i 127.
11
Na temat rozwoju tych miast por. D.A. F a r n i e,
op. cit.,
s. 214; G. H o l m e s,
op. cit.,
s. 67; G. H o l m e s, D. S z e c h i,
op. cit.,
s. 153; P. L a n g f o r d,
op. cit.,
s. 169. Ciekawy przykład miasteczka związanego z handlem morskim stanowiło
Whitby. Wokół portu rozwinęło się tu budownictwo okrętowe, produkcja oleju
wielorybiego, wyrób lin i żagli (700–800 prządek), transport węgla i handel przy-
brzeżny. J. G a s c o i g n e,
Tajemnice południowego Pacyfiku. Podróże kapitana
Cooka,
Warszawa 2011, s. 70–72.
9

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin