4 Kubiczek A.pdf

(424 KB) Pobierz
40
A
GATA
K
UBICZEK
Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 38 (2/2014)
ISSN 1898-5084
dr Agata Kubiczek
1
Katedra Ekonomii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Jak mierzyć dziś rozwój
społeczno-gospodarczy krajów?
W
STĘP
Rozwój społeczno-gospodarczy stanowi centrum zainteresowania opinii pu-
blicznej, polityków i badaczy. Podstawowym powodem podjęcia tego tematu
jest wzrost rangi problemów społecznych związanych z negatywnymi skutkami
globalizacji, zwłaszcza narastającymi nierównościami, ubóstwem, marginaliza-
cją ludzi i całych społeczeństw, obnażającymi niedoskonałości liberalnego mo-
delu światowej gospodarki, zakładającego, że wzrost ekonomiczny jest źródłem
wszelkiego postępu, także społecznego.
Co więcej, tradycyjne mierniki rozwoju gospodarczego nie są w stanie okre-
ślić faktycznego rozwoju państw. Obserwując wiele wad mierników opartych na
rzeczowej sferze gospodarki, zaczęto poszukiwać wskaźników odzwierciedlają-
cych jakościowe aspekty dobrobytu. Jednak jak dotąd nie wypracowano wspól-
nej metodyki konstruowania mierników rozwoju, mimo, że wariantów miar jest
coraz więcej i są one coraz bardziej kompleksowe.
Celem artykułu jest nie tyko systematyzacja mierników wzrostu i rozwoju
społeczno-gospodarczego, ale również ukazanie zalet i wad oraz trudności, jakie
napotyka się przy ich szacowaniu. W opracowaniu świadomie bardzo ogólnie
zaprezentowano tradycyjne mierniki, gdyż dotyczą one wąskiego pojęcia, jakim
jest wzrost gospodarczy. Natomiast spośród licznych mierników rozwoju przed-
stawiono tylko wybrane, ze szczególnym uwzględnieniem
Human Development
Indeks
(HDI).
Adres korespondencyjny: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk
Ekonomicznych i Zarządzania w Toruniu, ul. Gagarina 13a, 87-100 Toruń, e-mail: agatak@
econ.umk.pl.
1
Jak mierzyć dziś rozwój społeczno-gospodarczy krajów?
41
P
OSTULAT HUMANIZACJI GLOBALIZACJI
Zjawisko globalizacji jest przedmiotem analiz wielu badaczy stosunków mię-
dzynarodowych, socjologów, filozofów oraz ekonomistów
2
. W zasadzie jedynym
elementem, który nie wzbudza kontrowersji, jest stwierdzenie, że globalizacja
istnieje i ma coraz większy wpływ na życie ludzi. Pozostałe kwestie, jak początek
globalizacji, jej istota, obszary oddziaływania, a przede wszystkim efekty, są
obecnie przedmiotem toczącej się debaty światowej (global
talk)
[Chołaj, 2003,
s. 494]. Samo hasło „globalizacja” po raz pierwszy pojawiło się w 1961 roku
3
. Do
najważniejszych procesów będących siłą napędową globalizacji należy zaliczyć:
deregulację gospodarek narodowych w duchu liberalizacji handlu międzyna-
rodowego;
rewolucję technologiczną w komunikowaniu (m.in. rewolucję informatyczną)
[Rocznik
Strategiczny
1997/1998, s. 14] oraz wzrost mobilności kapitału i siły
roboczej, a także zmniejszenie kosztów transakcyjnych.
W ostatnich latach XX wieku w centrum zainteresowania znalazła się iden-
tyfikacja i ocena społecznych skutków globalizacji. Aspekt społeczny globaliza-
cji, przez lata spychany na dalszy plan, wypłynął w zasadzie gwałtownie wraz
z pojawieniem się protestów społecznych wobec neoliberalnej wersji globaliza-
cji. Tymczasem świat jest ciągle podzielony na biednych i bogatych, na tych, któ-
rzy mogą korzystać z nowych możliwości niesionych przez globalizację i tych,
którzy są od nich odcięci.
Jedną z reakcji na negatywne efekty globalizacji było pojawienie się postu-
latu zmiany charakteru globalizacji z modelu opierającego się na wolnorynko-
wym działaniu „niewidzialnej ręki rynku”, która niekontrolowana okazała się
być niesprawna, na globalizację kontrolowaną, stawiającą w centrum człowieka
i sprawy społeczne. Według UNDP
4
punktem wyjścia działań na poziomie glo-
balnym powinien być człowiek i jego dobro
5
. „Ludzka twarz” oznaczała m.in.
wprowadzenie globalnego zarządzania, które powinno odbywać się w oparciu
o wspólne wyznawane wartości, takie jak poszanowanie dla życia, wolności,
sprawiedliwości i równości oraz tolerancja i wzajemna troska, wspólne standar-
dy i punkty widzenia [UNDP, 1999, s. 98–114].
J. Stiglitz postulował reformy głównych instytucji międzynarodowych, aby
„globalizacja stała się bardziej godziwa i bardziej skuteczna w podnoszeniu
poziomu życia, zwłaszcza biedoty. Nie jest to jedynie kwestia zmiany struktur
Można wymienić tu takie pozycje, jak: [Chołaj, 2003; Dylus, 2005; Pietraś, 2002; Haliżak,
Kuźniar, Symonides, 2003; Anioł, 2002; Stiglitz, 2004].
3
Zostało umieszczone w słowniku Webstera [Pietraś, 2002, s. 36].
4
UNDP – Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju.
5
„Pierwszy Raport o Rozwoju Społecznym z 1990 roku rozpoczynał się od prostego założe-
nia, które stało się myślą przewodnią kolejnych Raportów UNDP: To ludzie są prawdziwym bo-
gactwem narodów” [UNDP, 2012, s. 19].
2
42
A
GATA
K
UBICZEK
międzynarodowych. Musi się też zmienić sposób myślenia o globalizacji jako
takiej. Ministrowie finansów i handlu postrzegają globalizację jako zjawisko
przede wszystkim ekonomiczne, natomiast dla wielu ludzi w świecie rozwijają-
cym się oznacza ona o wiele więcej” [Stiglitz, 2004, s. 218]. Globalizacja po-
winna stać się siłą służącą dobru, pomagającą rozwojowi demokracji i społe-
czeństwa obywatelskiego [Stiglitz, 2004, s. 219–220].
W ramach ekonomii podejmuje się liczne próby odpowiedzi na pytania o do-
brobyt społeczny. Teoretycznym wyjaśnieniem tych zagadnień zajmuje się eko-
nomia dobrobytu. Jak wiadomo ma ona charakter normatywny, a jej celem jest
ocena, czy gospodarka działa dobrze. Stawia się więc pytania o efektywność
alokacji zasobów oraz o sprawiedliwość podziału dóbr i usług między różnych
członków społeczeństwa.
P
OJĘCIE ROZWOJU SPOŁECZNO
-
GOSPODARCZEGO
W ekonomii do niedawna rozróżniano tylko pojęcie wzrostu i rozwoju go-
spodarczego. Z czasem zaczęto wprowadzać nowe terminy opisujące stopień
dobrobytu.
„Wzrost gospodarczy” oznacza proces polegający na wzroście narodowego
bogactwa w czasie i odnosi się wyłącznie do mierzalnej sfery gospodarki. Pod
pojęciem „rozwoju gospodarczego” rozumie się proces transformacji gospodarek
o niskim dochodzie narodowym w nowoczesne gospodarki. Termin ten opisuje
pozytywne przekształcenia w gospodarkach z uwzględnieniem nie tylko ilościo-
wych, ale i jakościowych aspektów [The
New Encyclopedia,
2003, s. 355–356 oraz
podręczniki do ekonomii].
Szerszym pojęciem jest rozwój społeczno-gospodarczy. UNDP definiuje
rozwój społeczny jako proces poszerzania wyborów ludzkich, które prowadzą do
długiego i zdrowego życia, zdobywania wiedzy i utrzymania przyzwoitego stan-
dardu życia [UNDP, 1990, s. 10]. Pojęcie „rozwoju społeczno-gospodarczego”
oznacza zatem korzystne ilościowe, jakościowe i strukturalne zmiany zachodzące
w gospodarce i społeczeństwie danego kraju. Rozwój społeczny określa się zatem
jako ekspansję swobód i możliwości prowadzenia przez ludzi życia, jakie cenią
i mają powody by cenić. To poszerzanie możliwości wyboru [UNDP, 2012, s. 19].
Dla „dobrego życia” potrzeba wielu elementów, które mogą być same w so-
bie wartościowe, a także cenne instrumentalnie, np. naturalne piękno niezależnie
od jego wkładu w standard naszego życia [UNDP, 2012, s. 19]. HDI między
innymi jest miarą rozwoju człowieka w trzech podstawowych wymiarach: dłu-
giego i zdrowego życia, dostępu do wiedzy oraz dostatniego standardu życia.
Warto wspomnieć teorię zrównoważonego rozwoju, która powstała na grun-
cie krytyki procesu nadmiernej eksploatacji środowiska naturalnego, który do-
prowadził do globalnego zagrożenia różnorodnymi katastrofami (m.in. katastro-
Jak mierzyć dziś rozwój społeczno-gospodarczy krajów?
43
fami ekologicznymi). Stwierdzono, że gwałtowny rozwój cywilizacji, utożsa-
miany ze wzrostem dobrobytu ogólnego, nadmiernie wykorzystując zasoby natu-
ralne, może doprowadzić do zaburzeń globalnego ekosystemu i w efekcie do jego
degradacji, co grozi zagładą ludzkości. Raport U. Thanta, przedstawiony w 1969
roku, po raz pierwszy w historii prezentował opinii publicznej dane wskazujące
na zanieczyszczenie środowiska naturalnego i jego niekorzystne konsekwencje
[Meadows, 1973, s. 37]. W raporcie Klubu Rzymskiego z 1972 roku „Granice
wzrostu” również ostrzega się przed tym niebezpieczeństwem, zauważając, że
w działalności gospodarczej nie uwzględnia się dwóch istotnych aspektów: za-
grożenia wyczerpania zasobów oraz degradacji środowiska naturalnego. Roz-
wiązaniem miało być wprowadzenie zasad trwałego zrównoważonego rozwoju
(sustainable
development),
który w opinii Komisji Bruntdland
6
„pozwala współ-
czesnej generacji dostosować się do swoich aktualnych potrzeb bez narażania
przyszłych pokoleń w zakresie zaspokajania ich potrzeb” [Guillochon, 2003].
Wart podkreślenia jest fakt, że idea zrównoważonego rozwoju nie jest
sprzeczna ze wzrostem dobrobytu, lecz akcentuje konieczność optymalizacji
gospodarki w aspekcie minimalizacji zużycia surowców, energii, wody i nega-
tywnego wpływu działalności gospodarczej na środowisko oraz dowartościowa-
nia duchowej sfery życia człowieka. Zasady zrównoważonego rozwoju gospo-
darczego nakazują wsparcie gospodarowania na trzech filarach:
ekonomicznym – wyrażającym się w dążeniu do wzrostu gospodarczego,
społecznym – dążącym do poprawy jakości życia oraz
ekologicznym – przejawiającym się w działaniach na rzecz ochrony środowi-
ska.
Wszelkie te aspekty są jednakowo istotne dla zrównoważonego rozwoju go-
spodarczego i żaden z nich nie powinien być w jakikolwiek sposób uprzywile-
jowany ani zaniedbywany. Stąd w idei tej widoczny jest silny nacisk na dbałość
o właściwe proporcje pomiędzy trzema rodzajami kapitału: ekonomicznego,
ludzkiego i przyrodniczego [Rybak, 1999, s. 204].
Wprowadzenie terminu zrównoważonego rozwoju spowodowało wzrost
nowych koncepcji pomiaru dobrobytu. Ekonomiści są świadomi, że tradycyjne
mierniki, chociaż nadal popularne i relatywnie łatwe do oszacowania, nie obra-
zują faktycznego poziomu rozwoju państw.
W
SKAŹNIKI ROZWOJU SPOŁECZNO
-
GOSPODARCZEGO
Tradycyjne mierniki rozwoju gospodarczego oparte na Systemie Rachun-
ków Narodowych, mimo że obciążone wieloma wadami [Talberth, Cobb, Slatte-
ry, 2007, s. 2–3], nadal są najpowszechniej stosowane przy ocenie poziomu
6
Komisja ta opracowała w 1987 roku raport na temat zrównoważonego rozwoju.
44
A
GATA
K
UBICZEK
rozwoju kraju. Do nich należą m.in.: Produkt Krajowy Brutto (PKB), Produkt
Krajowy Netto (PKN), Produkt Narodowy Brutto (PNB), Produkt Narodowy
Netto (PNN), Produkt Krajowy Brutto
per capita.
Mierniki te są doskonale opi-
sane w podręcznikach do ekonomii.
W opinii wielu polityków społecznych, „ekonomiści sądzą, że wskaźnik
PKB, jest jedynym i niepodważalnym miernikiem” [Kaczyńska, 2001, s. 34].
Należy tu podkreślić, iż PKB jest miarą produkcji, a nie dobrobytu i tak jest
interpretowany przez ekonomistów [Zienkowski, 2001 czy UNDP, 2012, s. 22].
Jak wyżej wspomniano, na dobrobyt oddziałuje wiele elementów, m.in.
czynniki mierzalne i niemierzalne nieuwzględnione w PKB, np. długość życia,
stan zdrowia i z tego zdają sobie sprawę ekonomiści.
Próbując wyeliminować wady mierników tradycyjnych zaczęto je modyfi-
kować i uwzględniać w nich jakościowe aspekty poziomu życia (tabela 1). Do
miar tego typu należą m.in.:
Miernik Dobrobytu Ekonomicznego (Measure
of Economic Welfare,
MEW);
Miernik Krajowego Dobrobytu Netto, Miernik Czystego Dobrobytu (Net
Na-
tional Welfare,
NNW);
Indeks Ekonomicznych Aspektów Dobrobytu (Index
of the Economic Aspects
of Welfare,
EAW);
zazielenione PKB i PKN;
Indeks Trwałego Dobrobytu Ekonomicznego (Index
of Sustainable Economic
Welfare,
ISEW);
Wskaźnik Faktycznego Postępu (Genuine
Progress Indicator,
GPI).
Miernik Dobrobytu Ekonomicznego (MEW) opracowany przez W. Nor-
dhausa i J. Tobina uwzględnia w swojej konstrukcji konsumpcję rządową i pry-
watną
sensu stricte,
usługi kapitału dóbr konsumpcyjnych, wartość czasu wolne-
go, efekty działalności prowadzonej w gospodarstwach domowych, nakłady na
ochronę środowiska oraz straty z tytułu zanieczyszczenia środowiska i urbanizacji
[Nordhaus, Tobin, 1972, s. 53; Steward, 1974, s. 18–23]. Wskaźnik ten ma formu-
łę bardzo zbliżoną do Miernika Czystego Dobrobytu (NNW), który jest stosowany
w systemie japońskim. Różnica występuje jedynie w wycenie nakładów na edu-
kację, które w NNW zalicza się do grupy wydatków konsumpcyjnych, a nie
inwestycyjnych [Piontek, 2002, s. 100].
Niewielkie różnice pojawiają się też w wycenie czasu wolnego i kosztów de-
gradacji środowiska oraz strat urbanizacyjnych. Zarówno MEW, jak i NNW obcią-
żone są kilkoma niedoskonałościami: nie uwzględniają kwestii podziału bogactwa,
wybór elementów wchodzących w ich skład jest subiektywny, a szacunki elemen-
tów składowych miar często przybliżone i oparte na mało wiarygodnych danych
7
.
Warto tu też wspomnieć o koncepcji Metody Agregatów Wartościowych (MAW) opracowanej
przez M. Rakowskiego i L. Zienkowskiego. Opiera się ona na dochodzie narodowym i elementach
dobrobytu ekonomicznego wraz z czasem wolnym, degradacją środowiska itp. [UNDP, 2012, s. 22].
7

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin