Trauma rozwojowa u dzieci – perspektywa neurorozwojowa.pdf

(254 KB) Pobierz
Trauma rozwojowa u dzieci –
perspektywa neurorozwojowa
Małgorzata Klecka
a,b
, Iwona Palicka
b,c
Ośrodek Fastryga, Lędziny
b
Fundacja Fastryga, Lędziny
c
Centrum Stymulacji Rozwoju Dziecka, Poznań
a
Zakłócenia procesu rozwoju w okresie prenatalnym mogą doprowadzić do wrodzo-
nych i nabytych dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego oraz zaburzeń neu-
rorozwojowych, takich jak opóźniony lub zaburzony rozwój mowy, niedojrzałość
neuromotoryczna (dysfunkcje rozwoju odruchowości), zaburzenia przetwarzania
sensorycznego, dysfunkcje przetwarzania słuchowego, zaburzenia z grupy FASD,
całościowe zaburzenia rozwoju, nadpobudliwość psychoruchowa, zaburzenia uwagi,
swoiste zaburzenia umiejętności szkolnych, swoiste zaburzenia koordynacji rucho-
wej oraz dyspraksja. Traumatyzujące wydarzenia, takie jak odrzucenie, porzucenie,
zaniedbanie, zerwanie więzi biologicznej, powodują trwale skutki w neurofizjolo-
gicznym rozwoju dziecka. U dzieci doświadczających wczesnej traumy dochodzi do
dysregulacji osi przysadka-podwzgórze-nadnercza w postaci większej reaktywno-
ści lub ciągłego reagowania. Rozregulowane, nietypowo reagujące na bodźce nie-
mowlęta i dzieci stanowią duże wyzwanie dla opiekunów, którzy nie rozumieją ich
reakcji i nie potrafią się do nich odpowiednio dostroić, przez co mogą powodować
kolejne traumy (o charakterze traumy relacyjnej), co nasila rozregulowanie dziecka.
Autorki przedstawiają mechanizmy i długofalowe skutki traumy rozwojowej, kon-
centrując się głównie na obszarze rozwoju sensomotorycznego.
S
łowa kluczowe
:
trauma
,
trauma rozwojowa
,
trauma prenatalna
,
opóźnienie neurorozwojowe
26
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl
Małgorzata Klecka, Iwona Palicka
„
ajczęściej spotykane trudności u dzieci po doświadczeniu traumy to
problemy sensoryczne. Nie jestem pewna, czy kiedykolwiek spotkałam
straumatyzowane dziecko, które nie zmagałoby się z problemami senso-
rycznymi” (Newton, 2016).
Trauma to nie tylko zagrażające bezpieczeństwu wydarzenie, to także swoisty
stan układu nerwowego (van der Kolk, 2018; Levine, 2017). Neurorozwojowa
definicja traumy mówi o sytuacji, w której rozwijający się organizm przekracza
możliwości adaptacji i regulacji. Straumatyzowany układ nerwowy znajduje się
w stanie dezorganizacji, awarii i nie jest w stanie sam się naprawić oraz wy-
regulować. Symptomy traumatyczne powstają wtedy, kiedy energia pozostała
z doświadczenia nie zostanie usunięta z ciała. Energia ta pozostaje uwięziona
w układzie nerwowym, skąd może powodować spustoszenie w ciele i umyśle
(por. Levine, 2012).
Układ nerwowy ulega dezorientacji i nie jest zdolny do przywrócenia stanu
równowagi, traci (lub nie rozwija wcale) naturalną zdolność autoregulacji właściwą
wszystkim zwierzętom.
Mózg składa się z miliardów neuronów i komórek glejowych, które w okresie
prenatalnym podlegają różnorodnym procesom: dzielą się, migrują, specjalizują, łą-
czą, komunikują ze sobą i organizują w systemy, które utworzą konkretne struktury.
W trakcie rozwoju mózg organizuje się od dołu ku górze – najwcześniej powstają
jego najbardziej prymitywne struktury. Te części mózgu, które znajdują się najniżej,
odpowiadają za podstawowe funkcje życiowe – oddychanie, termoregulację, rytm
serca. Mózg przetrwania rozwija się jako pierwszy, ponieważ wyposaża niemowlę
w niezbędne do przeżycia funkcje (Perry, 2013).
Zgodnie z teorią neurorozwoju mózg rozwija się w przewidywalnej kolej-
ności – w sekwencji czasowej od poczęcia do późniejszego rozwoju w nie-
mowlęctwie i dzieciństwie. Najstarszą i pierwszą w kolejności tworzącą się
strukturą jest „mózg gadzi” (reptilian), na który składają się pień mózgu,
móżdżek i rdzeń przedłużony. Mózg ten u płodu rozwija się jako pierwszy,
ponieważ niemowlęta wymagają oddychania, bicia serca i innych funkcji prze-
trwania zaraz po urodzeniu. Następnie rozwija się „mózg emocjonalny”, czyli
system limbiczny, który jest charakterystyczny dla ssaków, a na końcu „mózg
myślący”, który tworzy kora mózgowa właściwa wyłącznie dla ludzi.
Te
najwy-
żej położone obszary korowe odpowiadające za bardziej złożone procesy, jak
myślenie abstrakcyjne, logiczne, podejmowanie decyzji, rozwijają się głównie
po urodzeniu (Perry, 2008).
Perry wprowadził trzy kategorie wczesnej traumy rozwojowej:
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)
N
27
TRAUMA ROZWOJOWA U DZIECI – PERSPEKTYWA NEUROROZWOJOWA
1. trauma
in utero
(wewnątrzmaciczna, prenatalna, występująca przed narodzeniem
dziecka);
2. trauma perinatalna (okołoporodowa, związana z porodem);
3. trauma postnatalna (występująca po narodzinach dziecka).
Należy podkreślić, że ten okres największej wrażliwości na traumę ma miejsce,
zanim zacznie działać myślący mózg dziecka (czyli około 3 r.ż.).
Jeśli matka przeżywa radość związaną z tym, że będzie miała dziecko, na mózg
płodu oddziałuje oksytocyna i inne „nagradzające” neurohormony uwalniane przez
organizm matki. Gdy matka w okresie ciąży pije alkohol, zażywa narkotyki, przeżywa
trudne sytuacje lub jest ofiarą przemocy, jej hormony stresu wpływają niszcząco
na rozwijający się mózg płodu.
Płód może być również narażony na działanie hormonów stresu, gdy matka
przeżywa niepokój lub sama wykazuje pozabezpieczny styl przywiązania. Brennan,
Shaver i Tobey (1991) udowodnili, że nabyte w dzieciństwie pozabezpieczane style
przywiązania pogłębiają się w dorosłości w kierunku zachowań unikających, lęko-
wych albo zdezorganizowanych, które ze względu na nasilenie można określić jako
„zaburzenia przywiązania” (Levy, 2005).
Matki takie mają nieregularne tętno, co może być powodem dysregulacji u dziec-
ka, którego mózg rozwija się zgodnie z rytmem bicia serca matki. Wszystkie te czyn-
niki powodują kaskadę problemów psychicznych i fizycznych wpływających na każdą
część ciała i mózgu płodu. W rezultacie każda część mózgu, którą unerwiają neurony
poddane działaniu hormonów stresu, będzie rozregulowana (Gerhardt, 2010).
Zakłócenia procesu rozwoju w okresie prenatalnym mogą doprowadzić do wro-
dzonych i nabytych dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego oraz zaburzeń neu-
rorozwojowych, takich jak opóźniony lub zaburzony rozwój mowy, niedojrzałość
neuromotoryczna (dysfunkcje rozwoju odruchowości), zaburzenia przetwarzania
sensorycznego, dysfunkcje przetwarzania słuchowego, zaburzenia z grupy FASD,
całościowe zaburzenia rozwoju, nadpobudliwość psychoruchowa, zaburzenia uwagi,
swoiste zaburzenia umiejętności szkolnych, swoiste zaburzenia koordynacji ruchowej
i dyspraksja (Palicka, Śmigiel, Pesz, Janas-Kozik, Klecka, 2016).
Szczególną kategorią traumy rozwojowej jest tzw. całościowa aktywacja o du-
żej intensywności (global
high intensity activation,
GHIA). Do tej kategorii zalicza się
traumę prenatalną i okołoporodową, skutki znieczulenia, występującą we wczesnym
dzieciństwie wysoką gorączkę, duszenie się, dławienie, podtopienie, a także wczesną
traumę relacyjną (odrzucenie, porzucenie, zaniedbanie lub zerwanie więzi biologicz-
nej; Levine, Kline, 2006; Materiały szkoleniowe, 2013).
28
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl
Małgorzata Klecka, Iwona Palicka
C
AŁOŚCIOWA AKTYWACJA O DUŻEJ INTENSYWNOŚCI
Całościowa aktywacja o dużej intensywności poprzez wyrzut hormonów stresu
(szczególnie kortyzolu) powoduje silną stymulację i ekstremalne pobudzenie ukła-
du nerwowego, co wpływa na fizjologię całego organizmu, który w tak wczesnym
okresie rozwoju jest nastawiony przede wszystkim na przetrwanie. Trauma poprzez
silne procesy chemiczne niszczy rozwijający się mózg dziecka. Niedojrzały mózg nie
potrafi uaktywnić reakcji obronnych, do działania których niezbędne jest włączenie
współczulnego układu nerwowego (gałąź autonomicznego układu nerwowego od-
powiedzialna przede wszystkim za mobilizację, zachowująca stałą, niewielką aktyw-
ność umożliwiającą utrzymanie homeostazy).
Trauma prenatalna może powodować trudności w rozwoju lub integracji odru-
chów pierwotnych (niemowlęcych), np. odruchu Moro. Zwany też odruchem prze-
strachu odruch Moro jest w pierwszych miesiącach życia prawidłową fizjologiczną
reakcją na zagrożenie, która umożliwia dziecku nabranie oddechu. Dzieci, które nie
wykształciły prawidłowego odruchu Moro, mogą na zagrożenie reagować zamar-
ciem (zastygnięciem, bezdechem, tzw. reakcją paraliżującego strachu). Dzieci z wy-
górowanym odruchem Moro reagują paniką i krzykiem nawet na bodźce dla innych
obojętne, co powoduje nadmierny wyrzut kortyzolu i rozregulowuje oś podwzgórze-
-przysadka-nadnercza (HPA), zwaną osią stresu, która jest biologicznym substratem
reakcji na wydarzenia aktywizujące, o wysokim ładunku energetycznym. U dzieci
doświadczających wczesnej traumy dochodzi do stałego rozregulowania osi HPA
w postaci większej reaktywności lub ciągłego reagowania (Berger, 2012).
Rozregulowane, nietypowo reagujące na bodźce niemowlęta i dzieci (z dysfunkcją
przetwarzania bodźców sensorycznych) stanowią duże wyzwanie dla opiekunów,
którzy nie rozumieją ich reakcji, w związku z czym mają trudności z odpowiednim
dostrojeniem, przez co mogą powodować kolejne traumy (o charakterze traumy
relacyjnej), co pogłębia jeszcze rozregulowanie dziecka (Palicka, Klecka, Przybyło,
2017; Wiśniewska, 2012).
Skumulowany ładunek energetyczny będący wynikiem GHIA wpływa na za-
ciskanie się części układu przywspółczulnego (odpowiedzialnego za odpoczynek
i regenerację). W takiej sytuacji unerwiający organy wewnętrzne nerw błędny
grzbietowy (dorsal
vagus nerve)
obniża tempo procesów metabolicznych, aby zwięk-
szyć szansę na przeżycie. To zwolnienie tempa powoduje, że organizm wchodzi
w stan zamarcia
(freeze response)
i przestaje prawidłowo odżywiać skórę, tkankę
łączną i powięź, jelita, układ endokrynny oraz układ nerwowy (szczególnie układ
limbiczny i zmysły). Dlatego u dzieci z historią traumy prenatalnej rozpoznajemy
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)
29
TRAUMA ROZWOJOWA U DZIECI – PERSPEKTYWA NEUROROZWOJOWA
także problemy jelitowe (bóle brzucha, trudności z trawieniem) i skórne (atopie,
suchość skóry), bóle głowy (z powodu nadmiernego rozszerzania i kurczenia się
naczyń krwionośnych), astmę i alergie, problemy sensoryczne, a w późniejszym wie-
ku – tzw. zespoły psychosomatyczne (zespół jelita drażliwego, chorobę Hashimoto,
zespół Addisona, reumatoidalne zapalenie stawów, migreny; Levine, Kline, 2006;
Materiały szkoleniowe, 2013).
D
ZIECI Z ZABURZENIAMI INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Złożona sieć neuronalna umożliwia komunikację między różnymi ośrodkami mózgu,
co pozwala na doświadczanie i uczenie się nowych rzeczy. Mózg dziecka nieustannie
odbiera, przetwarza i przechowuje tysiące informacji przychodzących z wnętrza orga-
nizmu i ze środowiska zewnętrznego. Bodźce sensoryczne napływające ze środowiska
(np. światło, dźwięk, smak) i z ciała (np. głód, zimno, napięcie) trafiają do położonych
najniżej obszarów mózgu (pnia mózgu i międzymózgowia), które nie są zdolne do świa-
domej percepcji. Zakłócenia w tym obszarze nazywane są zaburzeniami integracji sen-
sorycznej bądź dysfunkcjami przetwarzania sensorycznego (Miller, Hanf, Lane, 2000).
Ayres, która opracowała koncepcję integracji sensorycznej, opisuje to zjawisko
jako proces neurologiczny organizujący wrażenia płynące z ciała (z systemu przed-
sionkowego, dotykowego i proprioceptywnego) i środowiska w taki sposób, aby
wywołać jakąś reakcje adaptacyjną, która będzie podstawą celowego działania.
Mózg dzięki współpracy wielu obszarów musi poradzić sobie ze swoistym procesem
obróbki informacji (lokalizuje je, rozpoznaje, segreguje, interpretuje, łączy ze sobą
i z wcześniejszymi doświadczeniami) oraz rozesłaniem wyników do kory mózgowej,
aby wykonać jakieś działanie (ruchowe, poznawcze lub emocjonalne). Człowiek jest
istotą sensoryczną i bez informacji docierających do jego systemu nerwowego nie
mógłby prawidłowo uczyć się ani rozwijać (Ayres, 2015).
W przypadku większości dzieci proces integracji sensorycznej rozwija się w spo-
sób naturalny w wyniku typowych aktywności wieku dziecięcego. Mamy wtedy
poczucie prawidłowego rozwoju i spełnienia w kontakcie. Natomiast u niektórych
dzieci – szczególnie tych narażonych na wczesne traumy rozwojowe – integracja
sensoryczna nie rozwija się w wystarczającym stopniu. Efektem mogą być problemy
w nauce, opóźniony lub nieharmonijny rozwój, a także problemy z zachowaniem
(Levine, Kline, 2006; Palicka i in, 2017).
30
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin