Dzieci doświadczające przemocy rówieśniczej.pdf

(327 KB) Pobierz

Dzieci doświadczające przemocy

rówieśniczej

Joanna Węgrzynowska

Stowarzyszenie „Bliżej Dziecka”

W artykule opisano charakterystykę dzieci-ofiar przemocy rówieśniczej oraz różno-

rodne sposoby ich wspierania. Problem bullyingu w szkołach nie jest marginalny, np.

w Polsce aż 10% uczniów doświadcza systematycznego dręczenia. Każde dziecko

może doświadczyć przemocy rówieśniczej, jednak pewne czynniki szczególnie narażają

dziecko na przemoc – część z nich związana jest z cechami dziecka, część może wyni-

kać ze sposobu wychowania czy sytuacji materialnej rodziny. Światowa Organizacja

Zdrowia uznała przemoc rówieśniczą za jedno z największych zagrożeń dla zdrowia

psychicznego dzieci i młodzieży. Do konsekwencji doświadczania przemocy należą

m.in. trudności w koncentracji, obniżone poczucie własnej wartości, zaburzenia psy-

chosomatyczne, depresje, myśli samobójcze. U 33% dzieci doświadczających dręcze-

nia stwierdzono występowanie zespołu stresu pourazowego (PTSD). Konsekwencje

dręczenia mogą objawiać się również w dorosłym życiu. Rodzice, przez kształtowanie

umiejętności nawiązywania pozytywnych relacji z innymi, radzenia sobie z porażka-

mi oraz budowanie poczucia własnej wartości i asertywności, mogą przygotowywać

dziecko do konstruktywnego funkcjonowania w grupie rówieśniczej oraz radzenia sobie

z agresją. Jeśli jednak dziecko doświadcza dręczenia, potrzebuje aktywnego wsparcia

zarówno ze strony rodziców, jak i nauczycieli. Działania personelu szkoły prowadzone

w celu przerwania przemocy oraz uzupełnione przez indywidualne i grupowe formy

wsparcia dziecka w szkole i poza nią (np. udział w zajęciach grupowych, treningach

asertywności, psychoterapii) zwiększają szanse rozwiązania problemu.

łowa kluczowe

przemoc

dręczenie

bullying

czynniki ryzyka

Symptomy

konSekwencje

wSparcie

interwencja

trening aSertywności

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 15 Nr 1 (2016)

DZIECI DOŚWIADCZAJĄCE PRZEMOCY RÓWIEŚNICZEJ

Skala zjawiska – ile dzieci doświadcza

dręczenia w szkole

o pionierów badań dotyczących przemocy rówieśniczej w szkole należy

szwedzki naukowiec Dan Olweus, który w latach 80. XX wieku prowadził

w Skandynawii szeroko zakrojone badania kwestionariuszowe wśród dzieci,

rodziców i nauczycieli. Jako pierwszy sformułował on precyzyjną definicję dręczenia

(ang.

bullying

) oraz wyznaczył granicę, od której kwalifikował uczniów jako ofiary

przemocy. Za ofiarę dręczenia uznawał dzieci, które na pytanie o częstotliwość do-

świadczania przemocy wybierały odpowiedź mieszcząca się w przedziale od

czasa-

przez

raz w tygodniu lub częściej

kilka razy dziennie

. Według Olweusa (1993,

1998) ok. 9–10% uczniów jest ofiarami dręczenia w szkole, a 3% doświadcza drę-

czenia bardzo często – raz lub wiele razy w ciągu tygodnia.

Prace Olweusa zapoczątkowały szeroko zakrojone badania w innych krajach.

Okazało się, że w Wielkiej Brytanii aż 7% dzieci pada ofiarą dręczenia około raz

w tygodniu lub częściej (Whitney, Smith, 1993), w USA ten odsetek wynosi 8%

(Nansel, 2001), a najgorszy wynik odnotowano w Australii, gdzie 16% uczniów przy-

znało się do doświadczania przemocy raz w tygodniu (Rigby, 1998).

Z najnowszego raportu Instytutu Badań Edukacyjnych pt.

Bezpieczeństwo

uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach

(Przewłocka, 2015) wynika, że nawet

co dziesiąte dziecko w polskich szkołach doświadcza dręczenia. Dręczeni uczniowie

najczęściej doświadczają agresji ze strony kolegów i koleżanek kilka razy w mie-

siącu (42%) lub kilka razy w tygodniu (39%), jednak co piąty mówi o codziennym

dręczeniu.

Odsetki ofiar w zależności od typu szkoły wyglądają następująco:

•

szkoły podstawowe (15%),

•

gimnazja (10%),

•

licea (6%),

•

szkoły zawodowe (7%)

•

technika (6%).

Czynniki ryzyka – co naraża dziecko na dręczenie

Najważniejszym czynnikiem ryzyka związanym z występowaniem

bullyingu

jest

trudna sytuacja interpersonalna w klasie. Klasy charakteryzujące się złymi sto-

sunkami między dziećmi, brakiem poczucia bezpieczeństwa uczniów, podziałami

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Joanna Węgrzynowska

na wrogie podgrupy, odrzucaniem jednostek, panującym zamieszaniem i brakiem

skoncentrowania na lekcjach lub negatywnymi normami dotyczącymi traktowania

innych osób będą sprzyjać występowaniu przemocy. Rolland (2010, s. 16) uważa, że

niespokojna i niejasna atmosfera w klasie sprawia, iż uczniowie zmuszeni są do

walki o pozycję, wpływ i przynależność do grupy, a agresja staje się jednym ze

sposobów umożliwiających ich osiągnięcie. Jej ofiarą padają często rówieśni-

cy o niższej pozycji społecznej. Atmosfera ta jest szczególnie niebezpieczna dla

uczniów, którzy na podstawie podstawowych wzorców wyniesionych z domu

mają większe inklinacje do stania się sprawcami bullyingu w chwili, gdy „zezwo-

lą” na to stosowne okoliczności. Uczniowie tacy szybko łączą się we wspólnie

podejmowanych krzywdzących działaniach wobec kolegów.

Trudna sytuacja interpersonalna w klasie może sama w sobie stanowić pod-

stawę

bullyingu

. Do czynników dodatkowo zwiększających ryzyko występowania

dręczenia należą: brak zdefiniowanego modelu pracy nauczycieli podczas lekcji,

słaba współpraca kadry nauczycielskiej i słaba pozycja przywódcza wychowawcy

(Rolland, 1999).

W takich warunkach każde dziecko może stać się kozłem ofiarnym, jednak pew-

ne cechy i zachowania dziecka mogą szczególnie sprzyjać doświadczaniu przemocy,

stanowiąc tzw. indywidualne czynniki ryzyka.

Do najczęściej wymienianych czynników ryzyka związanych z cechami i zacho-

waniem dziecka (Olweus, 1993; O’Moore, Kirkham, 2001; Rigby, 2002; Roland,

1999; Smith, Sharp, 1994) należą m.in.:

•

wrażliwość;

•

nieśmiałość, niepewność i ostrożność w kontaktach z innymi;

•

słabe relacje z rówieśnikami, nieumiejętność nawiązywania przyjaźni;

•

lęk;

•

bierność, uległość, a szczególnie – brak umiejętności bronienia się w sytuacjach

przemocy;

•

płaczliwość;

•

niska samoocena;

•

negatywne nastawienie do stosowania przemocy;

•

słabość lub niska sprawność fizyczna (jeśli chodzi o chłopców).

Badacze wyodrębnili dwa typy ofiar przemocy – pasywne i prowokujące. Zestaw

powyższych cech charakteryzuje w głównej mierze tzw. ofiary pasywne, których

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 15 Nr 1 (2016)

DZIECI DOŚWIADCZAJĄCE PRZEMOCY RÓWIEŚNICZEJ

dominującym rysem w przypadku chłopców jest połączenie bierności, lęku i słabości

fizycznej (Olweus, 1993). Rigby (2011) charakteryzuje ofiary pasywne jako bardziej

introwertyczne, ciche, lękliwe i nieszczęśliwe. Innym typem są ofiary prowokujące.

Dzieci te często mają problemy z koncentracją, są niespokojne i nadaktywne, za-

chowują się agresywnie, wytwarzają wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia, mają

zmienne humory, przeszkadzają innym i zwykle nie mają kolegów (Olweus, 1993;

Rigby, 2002, 2011). Zachowanie tych uczniów może być odbierane przez większość

klasy (czy otoczenie) jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze

strony innych.

Autorki polskiego raportu

Przemoc w szkol

e (Giza-Poleszczuk, Komendant-

Brodowska, Baczko-Dombi, 2011) podkreślają, że na dręczenie szkolne szczególnie

narażeni są ci uczniowie, którzy czują się osamotnieni, mają niewielu przyjaciół, są

przekonani, że w rzadko mogą liczyć na pomoc innych. Można jednak spojrzeć na

ten wynik z drugiej strony – jak na skutek doświadczania przemocy.

Część badaczy próbowała szukać przyczyn doświadczania przemocy przez dzieci

w szerszym kontekście, analizując wpływ rodziny i wychowania. Byrne (1993, 1997)

dowiódł, że pierworodne dzieci są częściej narażone na dręczenie i wyśmiewanie

przez rówieśników z powodu nadopiekuńczości rodziców. Podobną tezę wysunął

Olweus (1978) w stosunku do dręczonych chłopców, którzy według niego mogą

mieć bliższe i lepsze od przeciętnych stosunki z rodzicami. Wyniki późniejszych ba-

dań (Rican, 1995; Roland, 1999) nie pozwalają jednak jednoznacznie rozstrzygnąć,

czy ta nadmierna ochrona rodziców jest przyczyną

bullyingu

czy raczej konsekwen-

cją reakcji dorosłych na cierpienie dziecka.

Polskie badania wskazują na zupełnie inną tendencję. Zarówno według Gizy-

-Poleszczuk, Komendant-Brodowskiej i Baczko-Dombi (2011), jak i Przewłockiej

(2015) częściej ofiarami agresji rówieśniczej są ci uczniowie, którym brakuje wspar-

cia rodziców. Badaczki są zgodne co do korelacji między doświadczaniem przemo-

cy a sytuacją materialną ucznia. Uczniowie deklarujący, że sytuacja finansowa ich

rodziny jest gorsza od przeciętnej w klasie, wyraźnie częściej doświadczają różnych

form agresji, znacznie częściej też są ofiarami dręczenia szkolnego. Giza-Poleszczuk,

Komendant-Brodowska i Baczko-Dombi (2011) podkreślają, że zasadniczo ubożsi

uczniowie są bardziej narażeni na dręczenie niż uczniowie o przeciętnej sytuacji

finansowej. Wśród uczniów z rodzin najbiedniejszych niemal co piąty jest ofiarą

dręczenia.

Obecnie jako grupę szczególnego ryzyka wymienia się dzieci ze specjalnymi po-

trzebami edukacyjnymi (SPE). W tej grupie znajdują się m.in. dzieci niepełnosprawne

(z zaburzeniami ruchowymi, wzrokowymi, słuchowymi czy upośledzone umysłowo),

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Joanna Węgrzynowska

z całościowymi lub sprzężonymi zaburzeniami rozwojowymi (np. autyzmem, zespo-

łem Aspergera), cierpiące na zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) lub

zaburzenia zachowania i emocji, przewlekle chore lub ze swoistymi trudnościami

w uczeniu się. Uczniowie z SPE nie stanowią jednorodnej grupy, nie ma też wielu

badań (szczególnie polskich) dotyczących zależności między dręczeniem a SPE, jed-

nak dostępne wyniki badań w większości pokazują, że osoby z SPE obciążone są

większym ryzykiem wiktymizacji.

O’Moore i Hillery (1989) przeprowadzili badanie w szkołach podstawowych,

w którym porównali pod kątem doświadczania przemocy rówieśniczej grupę cho-

dzących na zajęcia wyrównawcze dzieci z SPE z grupą dzieci (bez SPE), które na ta-

kie zajęcia nie uczęszczały. Okazało się, że wśród dzieci z SPE aż 12% doświadczało

częstego dręczenia (przynajmniej raz w tygodniu), podczas gdy w drugiej grupie było

tylko 7% takich dzieci.

Według badań Little (2004) oraz Hershkowitz, Lamba i Horowitz (2007) dzieci

z niepełnosprawnością intelektualną, dzieci z problemami w uczeniu się, jak i z trud-

nościami komunikacyjnymi są 2–3 razy bardziej narażone na ryzyko wykorzystania

(w tym seksualnego) niż dzieci określone jako prawidłowo rozwijające się. Plichta

(2010, s. 5) uważa, że „niektóre objawy towarzyszące czasem niepełnosprawności

można potraktować jako czynniki ryzyka w wiktymizacji. Są to m.in. brak siły fizycz-

nej, izolacja społeczna, zaburzone relacje z innymi”.

W wymienionych wyżej badaniach Little aż 75% matek dzieci z zespołem

Aspergera przyznało, że ich dziecko było uderzone przez rówieśników i dręczone

emocjonalnie.

Symptomy – jak rozpoznać, że dziecko jest dręczone

Dzieci rzadko informują dorosłych o sytuacjach przemocy. Coloroso (2004) wymie-

nia przyczyny stojące za milczeniem ofiar. Dzieci nie mówią o swojej sytuacji rodzi-

com i nauczycielom, gdyż:

•

wstydzą się, że są dręczone;

•

boją się zemsty sprawców, pogorszenia sytuacji;

•

myślą, że nikt im nie może pomóc, czują się bezradne;

•

nie wierzą, że ktoś im może pomóc;

•

dorośli mówili im, że dręczenie jest częścią okresu dojrzewania;

•

boją się, że dorośli zlekceważą ich problem;

•

nauczyli się w szkole, że „donoszenie” na rówieśników nie jest w porządku.

Dzieci doświadczające przemocy rówieśniczej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: