Poradnictwo dla opiekunów jako forma wspierania terapii dziecka wykorzystanego seksualnie.pdf

(291 KB) Pobierz

ONIKA

IELONA

–J

ENEK

Instytut Psychologii, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

Poradnictwo dla opiekunów

jako forma wspierania terapii

dziecka wykorzystanego seksualnie

W artykule przestawiona została propozycja pracy z opiekunami dziecka, które z powodu wykorzy-

stania seksualnego bierze udział w terapii. Sens proponowanej formy pracy zasadza się na idei stwo-

rzenia „wspierającego przymierza” z opiekunami na rzecz zmiany u dziecka. O ile przymierze tera-

peutyczne tworzone przez terapeutę i małego klienta ma pomóc w wypracowaniu zmiany — usu-

nięciu jego trudności, o tyle przymierze z opiekunami ma na celu wspomożenie dziecka w osiąganiu

tejże zmiany. Przedstawiany model pomocy składa się z dwóch, równolegle prowadzonych form: te-

rapii dziecka i poradnictwa dla jego opiekunów. Specyﬁka zaproponowanego modelu pomocy polega

na podporządkowaniu celów pracy z dorosłymi pracy terapeutycznej z dzieckiem. Podporządkowanie

to ma rzecz jasna charakter względny — zarówno praca z dzieckiem, jak i praca z opiekunami bierze

pod uwagę zasoby i możliwości dorosłych, ich gotowość do zmiany oraz kształtowane przez nich wa-

runki wychowawcze.

Zgłaszający się po pomoc dla swojego dziecka opiekunowie opisują często przy tym swoje trudności,

poczucie bezradności i bezsilności wobec problemów podopiecznego. Celem podejmowania pracy z ni-

mi jest takie ich wsparcie, by byli w stanie na co dzień, a także po zakończeniu profesjonalnej terapii,

pomagać własnemu dziecku w zmaganiu się z urazem. W artykule opisano podstawy teoretyczne

proponowanego modelu pomocy, cele pracy z opiekunami, sposoby ich realizacji. Materiał zilustro-

wany został przykładami.

Wprowadzenie

Praca terapeutyczna z dzieckiem jest pra-

cą specyﬁczną, która stawia przed pomaga-

jącym wysokie wymagania. M. Kościelska

(2000) zwraca uwagę,

że

wyjątkowe wy-

magania etyczne i konieczność szczególnej

wrażliwości moralnej przy pomaganiu dziec-

ku wynika ze specyﬁcznych zagrożeń zwią-

zanych z tą pracą: znacznej przewagi pozycji

nad klientem, pokusy oskarżania otoczenia

o trudności dziecka i oferowania mu „cze-

goś lepszego niż dała mu rodzina”, wiązania

dziecka ze sobą i zaspokajania w tym kon-

takcie własnych potrzeb.

Kodeks Etyczno–Zawodowy Psychologa

(1992) wskazuje na konieczność specjalne-

go traktowania małoletniego klienta, szcze-

gólnego dbania o jego dobro i respektowania

jego praw, takich samych jak prawa dorosłe-

go klienta. W sytuacji naruszania ich przez

inne osoby lub instytucje Kodeks nakłada

na psychologa moralny obowiązek stania

w obronie praw dziecka.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

ONIKA

IELONA

–J

ENEK

• PORADNICTWO DLA OPIEKUNÓW JAKO FORMA WSPIERANIA TERAPII...

Wytyczne Kodeksu wskazują także,

że

psycholog powinien unikać w swej pracy

stwarzania ryzyka zagrożenia wartości ce-

nionych przez jego klienta. W pracy z dziec-

kiem jedną z takich ważnych wartości jest

jego rodzina, z którą wiążą je bliskie więzi

emocjonalne i od której jest ono wielorako za-

leżne. Znaczenie rodziny dla przejawianych

przez dziecko zaburzeń oraz toczącej się tera-

pii docenić można analizując wpływy, jakim

podlega mały klient ze strony najbliższych.

Wpływom tym pomagający przygląda się do-

konując diagnozy trudności dziecka w trak-

cie ustalania kontraktu terapeutycznego (por.

Marcus, 1993). Widoczne są one między inny-

mi na etapie deﬁniowania problemu (na czym

polega zaburzenie dziecka? dla kogo przeja-

wiane przezeń trudności są uciążliwe: dla

niego samego czy może bardziej dla jego bli-

skich?). Oddziaływania rodziny analizuje się

również przyglądając się kwestii motywów

konkurencyjnych dla realizacji celów terapii

(co dziecko i rodzina może czerpać z zabu-

rzenia? co się stanie kiedy dziecko przestanie

prezentować zaburzenie?). Konieczne jest, by

diagnoza problemu dziecka oraz projektowa-

nie pomocy uwzględniały wpływy otoczenia,

zwłaszcza rodziny (por. Brzezińska, 2003).

Wymogi etyczne oraz analiza oddziały-

wań, którym podlega dziecko uczestniczące

w terapii, prowadzą do konkluzji o koniecz-

ności angażowania rodziny dziecka (a przy-

najmniej jego bezpośrednich opiekunów) we

wspólną pracę na rzecz zmiany

. Zaangażo-

wanie takie ma swój szczególny sens w sytua-

cji, gdy dziecko doświadczyło wykorzysta-

nia seksualnego.

Wykorzystanie seksualne jest sytuacją,

która z deﬁnicji przekracza możliwości ra-

dzenia sobie dziecka. Sprawca, który doko-

nał wykorzystania miał nad nim przewagę

ﬁ

zyczną i/lub psychologiczną, i przewagi tej

użył dla osiągnięcia własnego celu — sek-

sualnej satysfakcji. Dziecko w sytuacji wy-

korzystania nie ma wcale lub ma znacznie

ograniczone możliwości działania i wpły-

wu na to, co się z nim dzieje. Aby uporać się

z takim doświadczeniem potrzebuje pomo-

cy dorosłego — osoby, która użyje swojej siły

i kompetencji do ochrony, pomoże zrozu-

mieć co się zdarzyło, ukoi w zranieniu.

W sposób naturalny opisane funkcje peł-

nią rodzice lub inne osoby pełniące funk-

cje rodzicielskie, i do nich często zwracają się

zranione dzieci w pierwszej kolejności. Tym-

czasem w wielu przypadkach wykorzystanie

seksualne dziecka jest sytuacją przekraczają-

cą możliwości radzenia sobie samych opieku-

nów.

Świadomość

krzywdy, jakiej doświad-

czyło dziecko budzi częstokroć w dorosłych

tak silne uczucia złości,

żalu,

chęci odwetu,

że

ograniczają one rzeczowy ogląd sytuacji i ko-

niecznych działań. Bywa,

że

zdają się oni tra-

cić umiejętność decentracji i spojrzenia na sy-

tuację oczami dziecka, jego potrzeb. Uczucia

te wynikają z wielu przyczyn, poczucia poraż-

ki w roli opiekuna („nie zdołałam/em ochro-

nić własnego dziecka”), tabu seksualnego, ko-

nieczności konfrontacji z trudnymi reakcjami

otoczenia społecznego. Problemy w radzeniu

sobie rodziców potęguje fakt,

że

rzadko po-

siadają oni odpowiednią wiedzę oraz specy-

ﬁ

czne umiejętności przydatne we wspieraniu

dziecka wykorzystanego. Nie jest bowiem wy-

korzystanie seksualne zdarzeniem na tyle czę-

stym lub też na tyle często (i rzeczowo) oma-

wianym w codziennym dyskursie, by rodzi-

ce mogli czerpać adekwatne wzorce działań

w swym najbliższym otoczeniu.

Radzenie sobie z doświadczeniem wyko-

rzystania seksualnego jest procesem długo-

trwałym. Wskazują na to zarówno doświad-

praktyka

W sytuacji ujawnienia wykorzystania seksualnego dziecka bywa,

że

dokonywane są zmiany wśród jego bezpo-

średnich

opiekunów. Szczególnie ma to miejsce przy wykorzystaniach wewnątrzrodzinnych oraz gdy istnieje za-

grożenie ponownej wiktymizacji dziecka przy braku możliwości/umiejętności jego ochrony przez dotychczaso-

wych opiekunów, rodziców. Z tego powodu w artykule posłużono się określeniem „opiekun dziecka”, nie zawężając

odbiorców proponowanego modelu pracy wyłącznie do rodziców.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

ONIKA

IELONA

–J

ENEK

• PORADNICTWO DLA OPIEKUNÓW JAKO FORMA WSPIERANIA TERAPII...

praktyka

czenia terapeutów, jak i badania nad odle-

głymi konsekwencjami tej formy przemocy.

Na co dzień, na trudności dziecka wynika-

jące z wykorzystania seksualnego nakłada-

ją się zwykle zmiany i trudności związane

z jego rozwojem (kryzysy rozwojowe) oraz

wydarzeniami

życiowymi

(przeprowadzki,

zmiany szkół, choroby, zdarzenia rodzinne).

Modyﬁkują one zakres przeżywanych przez

dziecko wykorzystane trudności (por. Ken-

dal–Tackett, Williams, Finkelhor, 1993). Tym-

czasem profesjonalna terapia rzadko jest

działaniem tak długotrwałym, by dostarczać

dziecku wsparcia przez cały okres doświad-

czania trudności. Z tego względu w ofer-

tę pomocy dziecku wykorzystanemu warto

włączyć wsparcie dla jego najbliższego oto-

czenia. Wsparcie to polegać może na wypo-

sażeniu ważnych w

życiu

dziecka dorosłych

w takie kompetencje instrumentalne, by mo-

gli oni podejmować adekwatne działania

wychowawcze na co dzień, zwłaszcza w sy-

tuacjach nowych, niespodziewanych, gdy

zakończy się profesjonalna terapia.

Poniżej przedstawiona zostanie propozy-

cja pracy z opiekunami dziecka, które z po-

wodu wykorzystania seksualnego bierze

udział w terapii

. Sens proponowanej formy

pracy zasadza się na idei stworzenia „wspie-

rającego przymierza” z opiekunami na rzecz

zmiany u dziecka. O ile przymierze terapeu-

tyczne tworzone przez terapeutę i małego

klienta ma pomóc w wypracowaniu zmiany

— usunięciu jego trudności, o tyle przymie-

rze z opiekunami ma na celu wspomożenie

dziecka w osiąganiu tejże zmiany. Specyﬁka

tej sytuacji polega więc na podporządkowa-

niu celów pracy z dorosłymi pracy terapeu-

tycznej z dzieckiem. Podporządkowanie to

ma rzecz jasna charakter względny — zarów-

no praca z dzieckiem, jak i praca z opiekuna-

mi bierze pod uwagę zasoby i możliwości do-

rosłych, ich gotowość do zmiany oraz kształ-

towane przez nich warunki wychowawcze.

Podstawy teoretyczne

Poradnictwo jest jedną z form pracy

możliwych do zaproponowania opiekunom

dziecka przejawiającego trudności po wy-

korzystaniu seksualnym. Alternatywą może

być terapia indywidualna (dla dorosłych), te-

rapia rodzinna bądź uczestnictwo w grupie

samopomocy, wspólnie z opiekunami dzie-

ci o podobnych trudnościach. Wybór for-

my pomocy powinien być dostosowany do

zapotrzebowania zgłaszanego przez doro-

słych, w tym do ich trudności osobistych,

kompetencji rodzicielskich oraz gotowości

do wprowadzania zmian.

Poradnictwo jest w swej istocie formą pra-

cy adresowaną do osób zdrowych, które prze-

żywają

trudności przystosowawcze, np. ze

względu na zmianę sytuacji

życiowej.

Trud-

ności zgłaszane doradcom polegają głównie

na utrudnieniu korzystania z dotychczaso-

wych zasobów oraz braku odpowiednich

strategii radzenia sobie z pojawiającymi się

problemami (Czabała, Sęk, 2000). Wykorzy-

stanie seksualne i wynikające z niego trud-

ności dziecka wymagają od dorosłych w jego

otoczeniu podjęcia nowego rodzaju oddzia-

ływań.

Jak już wspomniano, opiekunowie

mogą nie posiadać w repertuarze swoich do-

tychczasowych działań sposobów radzenia

sobie z niezrozumiałymi lub niepożądanymi

z ich perspektywy zachowaniami dziecka.

Nie spotkawszy się uprzednio z podobnymi

trudnościami sami mogą odczuwać niepo-

Analogiczny sposób pracy możliwy jest również do zaproponowania opiekunom młodocianego sprawcy wyko-

rzystania seksualnego. Ze względu jednak na specyﬁ kę terapii sprawców (np. konieczność ponoszenia konsekwen-

cji dokonanych czynów, zastosowane

środki

represyjne) i odmienność od pracy z dzieckiem–oﬁarą, w niniejszym

opracowaniu omawiana będzie wyłącznie praca dotycząca dziecka wykorzystanego.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

ONIKA

IELONA

–J

ENEK

• PORADNICTWO DLA OPIEKUNÓW JAKO FORMA WSPIERANIA TERAPII...

kój i dezorientację. Brakować może im wie-

dzy o mechanizmach radzenia sobie dzieci

z urazem, sensie przejawianych zachowań

oraz sposobach oddziaływania na nie. Porad-

nictwo w tej sytuacji jest formą pracy podej-

mowaną z dorosłymi, którzy nie mając więk-

szych trudności z własnym funkcjonowa-

niem (osobistym, rodzicielskim) potrzebują

pomocy w radzeniu sobie z odbiegającymi

od normy zachowaniami własnego dziecka,

będącymi skutkiem nienormatywnego zda-

rzenia — wykorzystania seksualnego.

Rodzice i inni członkowie rodziny mogą

w różnorodny sposób oddziaływać na dziec-

ko i przejawiane przezeń zaburzenia (ryc. 1).

Oddziaływania te prowadzić mogą do po-

wstawania zaburzeń u dziecka (stymulo-

wanie),

służyć mogą identyﬁkacji problemu

dziecka (protodiagnoza) bądź też mogą być

nakierowane na zmianę zidentyﬁkowanych

przez rodzinę zaburzeń (modyﬁ

kacja).

Dzia-

łania

te stanowią fragment różnorodnych in-

terakcji podejmowanych wewnątrz systemu

rodzinnego.

Ryc. 1.

Oddziaływania członków rodziny na dziecko prezentujące zaburzenia po wykorzystaniu seksualnym.

praktyka

RODZINA

STYMULOWANIE

PROTODIAGNOZA

MODYFIKACJA

zaburzenia

DZIECKO

Najbardziej oczywistym przykładem od-

działywań stymulujących pojawienie się za-

burzenia u dziecka jest wewnątrzrodzinne

wykorzystanie seksualne. Innymi działania-

mi z tej grupy mogą być m.in. zaniedbanie

dziecka (stwarzające ryzyko wiktymizacji),

przypisywanie dziecku odpowiedzialności

za wykorzystanie, stygmatyzowanie dziecka

wykorzystanego, wreszcie — wykorzystanie

faktu nadużycia seksualnego dziecka dla

własnych celów opiekuna: zwrócenia uwa-

gi na siebie i pełnioną rolę, walce ze spraw-

cą na innym polu, np. w toku procesu roz-

wodowego. Należy podkreślić,

że

efektywna

praca poradnicza może być podjęta wyłącz-

nie z takim opiekunem, który realizuje swe

obowiązki wobec dziecka w sposób zasadni-

czo prawidłowy, niekrzywdzący. Istniejące

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

ONIKA

IELONA

–J

ENEK

• PORADNICTWO DLA OPIEKUNÓW JAKO FORMA WSPIERANIA TERAPII...

w literaturze dane o częstym występowaniu

u partnerek sprawców wykorzystań specy-

ﬁ

cznych trudności w funkcjonowaniu osobi-

stym i rodzicielskim, a także wiedza o dyna-

mice funkcjonowania rodzin kazirodczych

nakazuje z dużą uważnością formułować

Przypadek 1

cele pracy z matkami z rodzin kazirodczych

(por. Beisert, 2004, Widera–Wysoczańska,

2005). W uzasadnionych przypadkach warto

rozważyć zachęcenie opiekunów do uczest-

nictwa w innych formach pomocy, np. wła-

snej terapii.

praktyka

14–letnia dziewczyna doświadczyła próby gwałtu ze strony ojca, „w odwecie za lojalność wobec matki w konﬂikcie

między rodzicami” (uzasadnienie takie usłyszała od ojca–sprawcy). Dziewczyna zdołała uciec ojcu, natychmiast

powiadomiła o wszystkim matkę i zażądała zgłoszenia sprawy na policję. Wszyscy członkowie rodziny,

łącznie

z zaangażowaną w konﬂikt rodziną ojca jednoznacznie potępili jego zachowanie i wsparli dziewczynę.

Bezpośrednio po zdarzeniu dziewczyna nie doświadczała poważniejszych trudności w codziennym funkcjonowa-

niu, wypowiadała się o zajściu ze sporą złością, ale i poczuciem sprawstwa, bo zdołała się obronić. Z czasem jednak

matka zaczęła obserwować u córki obniżenie nastroju i poczucia własnej wartości. Przeprowadzona analiza reakcji

rodziny pozwoliła stwierdzić,

że

pomimo upływu czasu w rodzinie nadal trwają gorące dyskusje o zdarzeniu, szcze-

gólnie dziadkowie (z którymi dziewczyna jest mocno związana) wracają do zdarzenia w rozmowach, koncentrując

się na doznanej przez nią krzywdzie oraz stratach (utracie zaufania do ojca i innych mężczyzn, trudnościach, które

ją prawdopodobnie czekają w relacjach seksualnych). Na skutek ich nalegań dziewczyna po zdarzeniu przez ponad

dwa tygodnie nie chodziła do szkoły (pomimo braku dolegliwości

ﬁ

zycznych i pomimo protestów jej samej).

Oddziaływania rodziny (poza samą próbą zgwałcenia) uznano w toku diagnozy za istotny czynnik odpowiedzialny

za powstałe trudności dziewczyny.

Druga grupa oddziaływań członków ro-

dziny na trudności przejawiane przez dziec-

ko wykorzystane seksualnie to rozpozna-

wanie i oznaczanie określonych zachowań

dziecka jako zaburzonych,

protodiagnoza

(por. Sęk, 1991). Przebywając w gronie ro-

dzinnym dziecko prezentuje różne zacho-

wania: bawi się, bada otoczenie, nawiązu-

je kontakty z innymi ludźmi, dzieli się swo-

imi doświadczeniami. Niektóre zachowania

opiekunowie spostrzegają jako niepożądane.

Oddziałując na dzieci dorośli określają nor-

Przypadek 2

my oraz wyznaczają granice, komunikując,

które z zachowań są według nich niepożąda-

ne, złe, naganne lub zaburzone. Należy przy

tym zwrócić uwagę,

że

czasem opiekunowie

błędnie identyﬁkują trudności dziecka, igno-

rując zachowania wykraczające poza normę

i wymagające interwencji lub też oznaczając

jako zaburzone te zachowania, które miesz-

czą się w granicach rozwojowej normy. Błęd-

na protodiagnoza w rodzinie stać się może

przyczyną dodatkowych trudności dziecka,

związanych z chybionymi interwencjami.

4–letni chłopiec pod nieobecność w pokoju babci rozebrał się i dotykał swoich genitaliów. Potem kilkakrotnie na

przestrzeni miesiąca w jej obecności dotykał krocza przez ubranie. Babcia zaniepokoiła się zachowaniem wnuka,

uznając

że świadczy

o zaburzeniach. Powiązała przy tym jego zachowanie z zabawami wnuka ze starszym o 2 lata

rówieśnikiem z sąsiedztwa. Wśród dorosłych doszło do konﬂiktu i oskarżeń o niestosowne zachowania starszego

z chłopców wobec młodszego.

W wyniku diagnozy odrzucono hipotezę o przemocy między chłopcami oraz uznano,

że

zainteresowanie chłop-

ca genitaliami ma prawdopodobnie charakter rozwojowy i nie wymaga szczególnych oddziaływań ze strony do-

rosłych.

100

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

Plik z chomika:

Klaryssas

Poradnictwo dla opiekunów jako forma wspierania terapii dziecka wykorzystanego seksualnie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: