Natylie Baldwin, Kermit Heartsong
UKRAIŃSKA
SZACHOWNICA
Kto i po co wywołał wojnę na Ukrainie?
Przełożył Jerzy Morka
Wrocław 2018
WSTĘP
Po zakończeniu zimnej wojny Rosjanie w swojej postawie i nastawieniu względem Amerykanów okazywali wiele dobrej woli. Uwielbiali amerykańską muzykę oraz amerykańskie ńlmy i żywili nadzieję, że na równych i sprawiedliwych warunkach zostaną przyjęci do wspólnoty zachodniego świata. Była to doskonała okazja, aby dzięki temu znacząco zintensyfikować i poszerzyć międzynarodową współpracę.
9 lutego 1990 roku James Baker, sekretarz stanu w administracji prezydenta Gerge'a H. W. Busha, zawarł dżentelmeńska umowę z Michaiłem Gorbaczowem. Uzgodnił, że w zamian za zgodę na członkostwo zjednoczonych Niemiec w NATO, sojusz nie będzie już dalej rozszerzany na wschód. W ten sposób stworzono podstawy ogólnoświatowej współpracy, a także zręby re-alpolitik, mające stanowić kanon geostrategicznych i geopolitycznych relacji. Wielu oczekiwało, że owocem takich stosunków będzie tzw. pokojowa dywidenda, czyli konkretne korzyści wynikające z ograniczenia wyścigu zbrojeń.
Niestety, szansę tę zmarnowano, głównie za sprawą triumfalistycznej postawy amerykańskiej klasy politycznej oraz jej dążenia do zachowania dotychczasowej potęgi i bogactwa, których źródłem był dotychczasowy stan rzeczy, oparty na całkowicie przeciwnych przesłankach i założeniach politycznych. Dlatego, po kilku zaledwie latach od chwili złożenia przez Ba-kera wspomnianej obietnicy Gorbaczowowi, rozpoczął się marsz na wschód i przyłączanie byłych państw satelickich ZSRR do NATO.
17 września 1997 ukazała się książka Zbigniewa Brzezińskiego zatytułowana The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives [tytuł polski: Wielka szachownica}. Autor stwierdza w niej jednoznacznie, że „najważniejsze zadanie polega na tym, aby w Europie i Azji nie pojawił się żaden współzawodnik zdolny zdominować ten kontynent i rzucić wyzwanie Ameryce"* Od chwili rozpadu Związku Radzieckiego, strategia opisana w Wielkiej szachownicy jest konsekwentnie wcielana w życie, a Waszyngton gorączkowo stara się ją zrealizować do końca, czyli nie dopuścić do urzeczywistnienia się rosyjskich oraz rzekomych chińskich dążeń zmierzających do podporządkowania sobie Euroazji.
Zapoczątkowany z inicjatywy Waszyngtonu proces poszerzania NATO doprowadził do tego, że do roku 2009 Sojusz powiększył się o dwanaście nowych państw członkowskich ze środkowej i wschodniej części Europy.
* Wszystkie cytaty z książki Zbigniewa Brzezińskiego pochodzą z jej polskiego wydania w tłumaczeniu T. Wyżyńskiego, Politeja, Warszawa 1997 (wszystkie przypisy oznaczone gwiazdką pochodzą od tłumacza).
W UKRAIŃSKA SZACHOWNICA
NATO stoi teraz u granic Federacji Rosyjskiej, podejmując wobec niej wrogie i prowokacyjne działania: na Ukrainie w 2004 roku, w Gruzji w 2008 roku, i ponownie na Ukrainie w roku 2014. Geostrategiczne cele Waszyngtonu, czyli niedopuszczenie do integracji Rosji z Europą, odebrania jej zdolności do działań zbrojnych poza własnymi granicami oraz ograniczanie jej potencjału ekonomicznego, składają się na ostateczny gambit, którego celem jest zaszachowanie Rosji i na stałe uczynienie z niej państwa wasalnego.
Wygląda jednak na to, że starania USA i NATO zmierzające do dania mata Rosji nie powiodą się, ponieważ zręczne ekonomiczne, polityczne i taktyczne posunięcia rosyjskiego prezydenta Władimira Putina zmieniły obraz gry. Ich skutek jest taki oto, że Rosja, wykorzystując gambit Zachodu, czyli strategię Wielkiej Szachownicy, gotowa jest do dania mata Zachodowi.
Potencjalnymi tego konsekwencjami jest rezygnacja z rozliczeń w pe-trodolarach, rychły upadek amerykańskiego imperium, perspektywa rozpadu NATO oraz głęboka recesja i kryzysy ekonomiczne, które w nadchodzących dziesięcioleciach mogą stać się udziałem Zachodu.
Ukraińska szachownica opowiada o historycznych i geostrategicznych posunięciach USA oraz NATO podejmowanych od czasu rozpadu Związku Radzieckiego, a zmierzających do uzyskania hegemonii w Euroazji. Analizujemy w niej szczegółowo niedotrzymane obietnice USA oraz NATO, ich geostrategię i popełnione błędy. Mówimy także o tym, w jaki sposób, poprzez ekspansję na wschód, USA wspólnie z NATO zamieniły własne zwycięstwo w klęskę i zapoczątkowały proces rychłego odzyskania przez Rosję statusu światowego mocarstwa.
WSTĘP I PODZIĘKOWANIA
Podziękowania
Pragniemy podziękować pułkownikoi Lawrence Wilkersonowi za to, że znalazł dla nas czas, aby porozmawiać o Ukrainie i amerykańskiej polityce zagranicznej, a także Sharon Tennison za jej przyjaźń i podzielenie się z nami wiedzą nabytą podczas ponad trzydziestu lat pracy w Rosji. Dmi-rijowi Orłowowi jesteśmy wdzięczni za poświęcenie nam czasu i za cenne uwagi. Dziękujemy też Grahamowi Philipsowi, Georgeowi Eliasonowi oraz Patrickowi Lancasterowi za ich odważne i obiektywne relacjonowanie wydarzeń we wschodniej Ukrainie. Profesorowi Stephenowi Cohenowi jesteśmy wdzięczni za jego wnikliwość, odwagę, zaangażowanie i prawdomówność. „W czasach wszechobecnego zakłamania mówienie prawdy jest czynem rewolucyjnym". Niezależnie od tego, czy autorem tych słów rzeczywiście jest Orwell, dziś trafniej niż kiedykolwiek oddają one rzeczywistość.
UKRAINA
Dopóki nie jesteś postrzegany jako zwolennik interwencji, w Waszyngtonie nie traktują cię serio.
Mikę Lofgren, wieloletni pracownik obu izb Kongresu, ekspert ds. obronności
Natylie Baldwin
CZĘŚĆ I
Repertuar
debiutowy'
i nie tylko
Repertuar debiutowy to zestaw otwarć najczęściej używanych przez danego szachistę. Na wyższym poziomie mistrzowie, znając repertuar debiutowy swoich przeciwników, przygotowują konkretne warianty przeciw konkretnym rywalom. Czasami próbują zaskoczyć przeciwników posunięciem, które wcześniej nie było znane w praktyce, dokładnie przeanalizowanym w zaciszu domowym. Posunięcie, które otwiera nowe możliwości w znanym otwarciu jest nazywane nowinką. Doświadczeni mistrzowie dysponują również bogatym repertuarem pułapek debiutowych, skutecznych przeciw słabszym graczom.
Rozdział 1
KONIEC ZIMNEJ WOJNY
W
roku 1985, kiedy władzę w Związku Radzieckim objął Michaił Gorbaczow, zimna wojna trwała w najlepsze i nie było żadnych widoków na jej zakończenie, a powodem tego była po części nieudolna dyplomacja, po części zaś głęboka nieufność w stosunkach między tak zwanymi supermocarstwami. Zimna wojna i wyścig zbrojeń miały negatywne następstwa ekonomiczne zarówno dla Związku Radzieckiego, jak i dla Stanów Zjednoczonych. W przypadku ZSRR były one jednak znacznie poważniejsze i bardziej dotkliwe. Przyniosły spadek wzrostu gospodarczego, spowolnienie rozwoju technologicznego i modernizacji kraju, ponieważ gigantyczne środki inwestowano w przemysł obronny, któremu od końca lat dwudziestych XX wieku nadano w gospodarce radzieckiej wyjątkowy i priorytetowy status (Matlock 2010; Cooper 1991).
Związek Radziecki toczył również wówczas wojnę z partyzantami w Afganistanie, która była dla niego dodatkowym obciążeniem ekonomicznym i negatywnie wpływała na nastroje społeczne. Gorbaczow uznał, że wynegocjowanie zakończenia tego konfliktu oraz zimnej wojny pozwoli mu na dokonanie niezbędnych reform, gdyż dzięki temu możliwe będzie wykorzystanie pieniędzy przeznaczanych na wyścig zbrojeń oraz dozbrajanie armii i finansowanie z tych środków rozwoju infrastruktury cywilnej, a co za tym idzie podniesienie społecznego morale, poważnie nadwątlonego wskutek przeciągającej się wojny (Cohen 2011; Matlock 2010). Poważnym błędem byłoby jednak twierdzić, że jedyną przyczyną rozpadu Związku Radzieckiego był wyścig zbrojeń. Administracja Reagana zwiększyła budżet obronny, zwłaszcza zaś nakłady w sektorze hi-tech. Sowietom trudno byłoby szybko na to zareagować, jako że realizowali oni właśnie jedenasty plan pięcioletni (1980-1985), a wszelkie w nim zmiany wymagały długofalowych przedsięwzięć. Dwunasty plan pięcioletni, obowiązujący od roku 1986, również nie przewidywał żadnych zmian, których należałoby oczekiwać jako reakcji na politykę obronną USA. Nie ma żadnych konkretnych dowodów na to, że ZSRR w tamtym okresie w istotny sposób zmienił swoją politykę gospodarczą odnoszącą się do wydatków wojskowych. Wydatki na obronę nie zmieniły się aż do roku 1988, kiedy to zaczęły się zmniejszać (Reynolds 2011; Cooper 1991).
18
UKRAIŃSKA SZACHOWNICA
Kolejnym czynnikiem, mającym kluczowe znaczenie dla zachowania wydolności radzieckiego system gospodarczego, były dostawy energii. Zdaniem Douglasa Reynoldsa, eksperta w dziedzinie gospodarki energetycznej, aż do tamtego czasu, mimo zapóźnienia technologicznego, mniejszej wydajności i braku oficjalnie usankcjonowanej przedsiębiorczości prywatnej, gospodarka radziecka nieźle konkurowała z Zachodem. Przyczyną tego była niezwykle tania energia z paliw kopalnych, będąca siłą napędową powojennego światowego rozwoju gospodarczego. Zarówno Stany Zjednoczone, jak i Związek Radziecki posiadały gigantyczne zasoby paliw kopalnych, a szczyt swoich mocy wydobywczych osiągnęły odpowiednio w roku 1970 i 1988 (Reynolds 2011).
W 1977 roku CIA oszacowała, że ZSRR zbliża się do osiągnięcia maksimum swoich możliwości w wydobywaniu oraz przetwarzaniu ropy. Przewidywała, że osiągnie go na początku lat osiemdziesiątych, to zaś skutkować będzie niemożnością zabezpieczenia wszystkich potrzeb wewnętrznych i niezdolnością do wywiązania się ze zobowiązań dotyczących jej dostaw do państw satelickich w Europie Wschodniej oraz utrzymania na dotychczasowym poziomie sprzedaży ropy i gazu Zachodowi, z której pochodziło 40 procent twardowalutowych dochodów ZSRR (CIA Memorandum; Schweizer 1994).
William Casey, dyrektor CIA, który - według relacji jego współpracowników - zimnowojenną rywalizację ze Związkiem Radzieckim uważał za kontynuację walki dobra ze złem przeciwko totalitaryzmowi hitlerowskich Niemiec, na początku 1981 roku przedstawił Reaganowi raport wywiadu, który podobno szczegółowo opisywał zagrożenia gospodarcze, przed jakimi stanął ZSRR. Szczególny nacisk położono w nim na te, które miały związek z wydobywaniem oraz dostawami ropy i gazu.
Powstał wówczas plan zintensyfikowania tajnych operacji i wojny ekonomicznej, których celem było osłabienie ZSRR. Zakładał on: 1) zwiększenie wsparcia dla ruchu Solidarności w Polsce, 2) zwiększenie finansowej oraz militarnej pomocy dla afgańskich mudżahedinów, 3) zintensyfikowanie operacji propagandowych, 4) blokowanie ZSRR dostępu do zaawansowanej technologii oraz 5) zmniejszenie radzieckich dochodów w twardej walucie poprzez obniżanie, we współpracy z Arabią Saudyjską, cen ropy oraz ograniczanie radzieckiego eksportu ropy i gazu do Europy Zachodniej.
Plan ten uzyskał oficjalną aprobatę w postaci kilku dyrektyw dotyczących bezpieczeństwa narodowego (National Security Decision Directives, NSDD), podpisanych przez prezydenta Reagana w roku 1982.
Casey już wcześniej jednak, gdyż w roku 1981, zaczął spotykać się z wysoko postawionymi przedstawicielami Arabii Saudyjskiej, która w tamtym czasie miała czterdziestoprocentowy udział w produkcji ropy wydobywanej
ROZDZIAŁ 1. KONIEC ZIMNEJ WOJNY
19
przez wszystkie kraje OPEC. Stopniowo wypracowano umowę z członkami saudyjskiej rodziny królewskiej, zdeklarowanymi antykomunistami, którzy obawiali się wzrostu wpływów radzieckich w tym regionie świata. USA udzieliły władzom saudyjskim gwarancji obronnych, obejmujących również sprzedaż i dostawy broni w zamian za obniżenie cen ropy, co miało skutkować nie tylko osłabieniem ZSRR, ale dodatkowo przynosiło wymierne korzyści amerykańskiej gospodarce. Do zawarcia tej umowy w znaczący sposób przyczynił się także sekretarz obrony Casper Weinberger (Schweizer 1994).
Skutkiem tych poczynań był gwałtowny spadek cen ropy z 66 dolarów za baryłkę w 1980 roku do zaledwie 20 dolarów w 1986 roku. Warto zauważyć, że według opracowania departamentu skarbu cenę ropy wynoszącą 20 dolarów za baryłkę uważano za „optymalną" dla amerykańskiej gospodarki. Spadek cen ropy był możliwy dzięki nadmiarowi tego surowca na rynku, za co odpowiadała Arabia Saudyjska, oraz dyplomatycznym naciskom na państwa zachodnioeuropejskie, takie jak Francja, które skutkowały ograniczeniem przez nie importu radzieckiej ropy i gazu, to zaś z kolei przełożyło się na kryzys budżetowy w Związku Radzieckim (Sakwa 2012; Schweizer 1994).
Reynolds (2011) po wielokroć podkreśla, że polityka Ameryki i Arabii Saudyjskiej nie doprowadziła do upadku Związku Radzieckiego, była jednak celowo podjętą decyzją, zmierzającą do pogłębienia już istniejącego problemu niedostatku podaży energii wewnątrz relatywnie zamkniętego i sztywnego systemu". Przyczyniło się to do wprowadzenia ZSRR w spiralę gospodarczego i politycznego kryzysu, nie mógł on bowiem zakupić lepszej i skuteczniejszej technologii, która pozwoliłaby go złagodzić, to zaś z kolei generowało trudności w pozyskiwaniu twardej waluty oraz zachowaniu stabilności budżetowej państwa.
W roku 1987 USA zaprzestały kontynuowania tej polityki wobec ZSRR, a powodem były naciski polityczne oraz różnice zdań w łonie administracji Reagana, która mimo to w negocjacjach z Gorbaczowem mogła występować z pozycji sify.
Reagan i Gorbaczow
Mimo że administracja Reagana imała się brutalnych i bezwzględnych środków, Jack Matlock - w czasach Reagana ekspert ds. ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego, a później ambasador USA w Związku Radzieckim - dowodzi
Produkcja ropy w okresie poradzieckim została zwiększona dzięki wprowadzeniu gospodarki rynkowej, lepszej technologii oraz inwestowaniu w poszukiwanie nowych złóż i innym zmianom dotychczasowej polityki.
20
przekonująco, że prezydent szczerze pragnął redukcji arsenału broni jądrowej oraz ostatecznego zakończenia zimnej wojny. Opisana powyżej polityka, jaką prowadził w pierwszej kadencji, spowodowała jednak, że dążenia te rozbijały się o mur wrogości i niechęci kolejnych przywódców ZSRR: Breżniewa, Andropowa i Czernienki (Matlock 2010).
Susanne Massie, pisarka i wykładowca na wydziale rusycystyki, specjalistka w dziedzinie kultury rosyjskiej i doradca Reagana z czasów jego drugiej kadencji prezydenckiej, potwierdza, że mimo charakteru polityki, jaką prowadził, Reagan żywił takie właśnie intencje. Początkiem drogi, która doprowadziła Massie do mianowania na stanowisko doradcy prezydenta, było wydarzenie z jesieni 1983 roku, kiedy to podczas wizyty usłyszała od wysoko postawionego radzieckiego urzędnika: „Nie macie pojęcia, jak niewiele brakuje do wybuchu wojny". Zaniepokoiło ją to do tego stopnia, że postanowiła dotrzeć z tą informacją do prezydenta. Najpierw jednak musiała przekonać do siebie Roberta MacFarlanea, ówczesnego doradcę ds. bezpieczeństwa, ten zaś z kolei w styczniu 1984 roku nakłonił Biały Dom do powierzenia Massie „nieoficjalnej" misji. Miała ona polegać na zorientowaniu się, do jakiego stopnia przywódcy radzieccy skłonni są do podjęcia rozmów w kilku kluczowych sprawach. Jej relacja została później wykorzystana i omówiona w gronie wysoko postawionych urzędników administracji Białego Domu.
Massie dobrze wywiązała się ze zleconego zadania i w latach 1984-1988 była stałym gościem Białego Domu. Była wówczas świadkiem ewolucji poglądów Reagana i jego sposobu postrzegania ZSRR oraz Rosjan (do czego wydatnie się przyczyniła). Zapoznawała prezydenta z dziedzictwem kulturowym Rosji i niuansami życia w ZSRR, dzięki czemu, kiedy do władzy doszedł Michaił Gorbaczow, Reagan nabył już dostatecznie dużo wiedzy, aby nowego radzieckiego przywódcę traktować z szacunkiem i bez uprzedzeń podchodzić do różnorodnych poglądów w odniesieniu do kwestii radzieckiej. Co ważne, mimo swego ogólnie negatywnego stosunku do komunizmu oraz systemu radzieckiego, Reagan potrafił dostrzec i docenić wkład oraz zasługi Rosji dla ogólnoświatowego dziedzictwa i przyjąć do wiadomości fakt, że Związek Radziecki kieruje się własnymi i racjonalnie uzasadnionymi interesami narodowymi. W roku 1986, przed spotkaniem na szczycie z Gorbaczowem, które zorganizowano na Islandii, Reagan wyznał Massie, że jego największym pragnieniem jest, aby ludzkość „pozbyła się tej przeklętej broni nuklearnej" (Krasnow 2009; Malinkin 2008).
Pierwsze spotkania Reagana z Gorbaczowem z roku 1985 nie dawały jednak powodu, aby przypuszczać, że dobrze wróżą łagodzeniu konfliktu i zasypywaniu przepaści między obydwoma krajami. Mimo to uwagę Reaga-
21
na zwróciła propozycja Gorbaczowa o całkowitym rozbrojeniu atomowym, które miałoby nastąpić do roku 1999. Chociaż zrodziły się podejrzenia, że ze strony Gorbaczowa może być to tylko zabieg propagandowy, zadecydowała ona o nowym otwarciu w stosunkach między przywódcami USA i ZSRR. Ka...
bzbij