09_sienkiewicz_edward.pdf

(257 KB) Pobierz

ks. Edward Sienkiewicz

Mądrość konieczną korektą ludzkiej wiedzy

i źródłem szczęścia według św. Augustyna

Augustyn, przyjmujący na drodze do prawdy – którą uczynił najważniej-

szym zadaniem i celem swojego życia – podstawowe założenia myśli helleń-

skiej,

nie zatrzymał się na zagadnieniach przyrodniczych, a także tych właści-

wych tradycyjnej ontologii. Szczęście – jak powtarzał – można zdobyć nie

przez poznanie praw rządzących kosmosem czy prawd filozoficznych. Pozna-

nie bowiem

właściwe tym dziedzinom wiedzy nie gwarantuje wolności od

błędów i nie przebiega z niezawodną pewnością. Afrykańczyk szukał zatem

takiego sposobu

poznania, który stanowi niezawodny punkt wyjścia, ponieważ

tylko takie poznanie odpowiada tej funkcji, jaką powinna wypełniać filozofia.

Jej

zadaniem jest doprowadzenie człowieka do szczęścia, właściwego poznaniu

prawdy. Chodzi

więc o takie poznanie i taką prawdę, która nie zawiera żadnych

braków, ponieważ nikt, kto doświadcza braku, nie może być szczęśliwy. Dok-

tor łaski twierdził, zresztą zgodnie z Platonem, że umysł może przyjmować

wiedzę wprost, bez pośrednictwa ciała i zmysłów. To dusza poznaje prawdę

dzięki temu, że istnieje Bóg i udziela jej swych idei

. Prawdą bez jakiegokol-

wiek braku jest jedynie Bóg i tylko On może dać człowiekowi szczęście. Dla-

tego poznanie Boga jest niezbędne do osiągnięcia szczęścia. I choć Augustyn

w swoich zainteresowaniach kosmologicznych, astronomicznych i ontologicz-

nych, wskazywał na badany świat rzeczy jak na księgę, która bardzo dużo mó-

wi o jej Autorze, twierdził

jednocześnie, że poznawanie rzeczy wiąże się nie-

jednokrotnie z błędami. Mniej narażone na błąd są twierdzenia odnoszące się

do poszczególnych zjawisk. Niezawodne natomiast –

jego zdaniem

– są te

twierdzenia, które obejmują przeżycia wewnętrzne. O ile bowiem można wąt-

pić o rzeczach i zjawiskach zewnętrznych, to trudno wątpić o własnym życiu

i o tym, że człowiek myśli. Nawet jeśli wątpi, to pewne jest przynajmniej jego

wątpienie. Chcąc zatem poznać prawdę, trzeba wejść w samego siebie, ponie-

Ks.

dr hab. Edward Sienkiewicz profesor Uniwersytetu Szczecińskiego, kierownik Katedry

Teologii Fundamentalnej. Autor wielu artykułów i książek. Ostatnia –

Czy potrzebna jest polska

teologia polityczna?

–

Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin 2011.

M. Rusecki, K. Kaucha, I.S. Ledwoń, J. Mastej (red.),

Leksykon teologii fundamentalnej,

Lu-

blin-Kraków

2002, s. 1319.

152

Mądrość konieczną korektą ludzkiej wiedzy i źródłem szczęścia wg św. Augustyna

waż prawda –

jak przekonuje wielokrotnie

w swoich tekstach doktor łaski –

mieszka we wnętrzu człowieka

Mądrość jedyną drogą do prawdy

Na swojej drodze do prawdy, przy pomocy poznania intelektualnego

i odwoływania się do autorytetu Objawienia, Afrykańczyk nieustannie

podkre-

ślał, że każdy człowiek pragnie być szczęśliwy. Dosłownie w gąszczu przeróż-

nych opinii, koncepcji i tzw. recept, sprawdzonych metod na dobre, udane ży-

cie, przynajmniej tego jednego

– jak utrzymywał – był absolutnie pewny, że

każdy człowiek pragnie szczęścia i wszelkimi możliwymi drogami dąży do

niego. „Nie znam człowieka, który nie chciałby być szczęśliwym” – powtarzał

nieustannie. Nie poprzestawał jednak na tym, udzielając jasnych oraz zdecy-

dowanych wskazań,

zgodnie z którymi największym, prawdziwym szczęściem

człowieka jest poznać prawdę. Aby ją jednak znaleźć, człowiekowi potrzebna

jest mądrość. To – według Hippończyka – szczególny rodzaj wiedzy, sukce-

sywnie przez niego dowartościowywany i coraz bardziej zgłębiany; proporcjo-

nalnie do jego osobistego

doświadczenia na drodze do poznania prawdy.

Chociażby pobieżna lektura pism św. Augustyna pozwala zauważyć, że za-

gadnienie mądrości jest w nich równie często podnoszone

jak zagadnienie

prawdy. Znajomość greckich filozofów daje temu myślicielowi możliwość

potwierdzenia towarzyszącej mu od dłuższego czasu intuicji, iż doświadczany

przez człowieka świat nie jest jednorodny i składa się z wielu elementów, któ-

rych nie tylko nie można sprowadzić do siebie, ale również umieszczać na tej

samej płaszczyźnie

. Elementy

te związane są bowiem z różnymi wymiarami

rzeczywistości, określanej jako duchowa i materialna, naturalna i nadprzyro-

dzona. W dokonaniu tego rodzaju rozróżnienia trzeba uwzględnić pewien prze-

łom, w związku ze wspomnianą filozofią, ponieważ wczesne

poszukiwania

Afrykańczyka,

związane chociażby z fascynacją manicheizmem, nie dawały

takiej możliwości. Dlatego zanim będzie on mógł odnosić do siebie świat du-

chowy i materialny oraz sferę naturalną i nadprzyrodzoną, aby przez to lepiej

rozumieć i opisywać, postawi znak równości między mądrością a filozofią

Kryterium tej ostatniej, jej prawdziwości, pośród wielu innych poszukiwań, jest

– zdaniem św. Augustyna – właśnie mądrość, pozwalająca odkryć prawdę

i cieszyć się prawdą.

Z czasem biskup Hippony będzie mówił o mądrości w różnych znaczeniach,

wyróżniając mądrość naturalną i nadprzyrodzoną. Ta pierwsza to umiejętność

Św. Augustyn,

Solilokwia,

tłum. A. Świderkówna, w: tegoż,

Dialogi filozoficzne,

Kraków

1999,

VI, 12.

Św. Augustyn,

O porządku,

tłum. J. Modrzejewski, w: tegoż,

Dialogi filozoficzne,

I, 3.

Św. Augustyn,

Państwo Boże,

tłum. W. Kubicki, Kęty 1998, VIII, 1.

ks. Edward Sienkiewicz

153

poznania prawdy przez działanie ludzkiego rozumu, nazywana również teore-

tyczno-spekulatywną

i mająca znaczenie praktyczno-moralne.

Opisując

ją,

Afrykańczyk używa takich określeń jak: „droga życia” i „roztropność”, warto-

ści etyczne, a nawet pobożność

. I choć generalnie augustyńska koncepcja mą-

drości ma charakter na wskroś teocentryczny, zwykła rzetelność nie pozwala

pomijać w niej tego wszystkiego, co pochodzi z działania i wysiłku naturalnego

rozumu. Przy czym

to właśnie owo kryterium, niepozwalające sprowadzić się

tylko do wymiaru naturalnego, stanowiło dobrą płaszczyznę do uzupełniania

się kontemplatywnego i aktywnego typu ludzkiej mądrości. Ale nasz autor był

bardzo daleki od całkowitego pomijania lub bagatelizowania filozofii, wyrze-

czenie się której porównywał do wyrzeczenia się mądrości. W dążeniu do

prawdy, czyli w poszukiwaniu prawdziwego szczęścia, nie mógł – o czym był

przekonany

–

pozwolić

sobie na jej niemiłowanie

Mądrość tę odróżniał od ludzkiej wiedzy, nabywanej przez doświadczenie

zmysłowe i studium, jako nieco innego typu poznania, o innym zakresie zainte-

resowań, odmiennym charakterze, metodzie badań, odnoszącego się też do

innego

wymiaru rzeczywistości

. Augustyn nie czyni z mądrości poznania po-

zaintelektualnego. Niemniej wyznacza temu poznaniu przynależny do niego

przedmiot rzeczy wiecznych, niezmiennych i niewidzialnych, podczas gdy

rozumowe poznanie rzeczywistości

tego świata, widzialnego i podlegającego

zmianom, należy do wiedzy

. „Mądrość odnosi się nie do przeszłych, nie do

przyszłych rzeczy, ale do tych, które są niezależne od zmienności czasu. Nie

można bowiem mówić o nich, że były i przestały istnieć, albo że będą, lecz

teraz ich nie ma. Nie, ponieważ ten sam byt miały i zawsze mieć będą”

Trudno nie zauważyć, że rozróżnienie to było właściwe także tradycji platoń-

skiej, łączącej prawdziwą wiedzę jedynie ze światem idealnym, duchowym,

odróżniając ją od tego, co można powiedzieć o rzeczach materialnych, odno-

śnych do sfery zmysłów i opinii. Mimo swojej kruchości i nietrwałości; zmia-

nom, jakim nieustannie podlega, co musi bardzo kontrastować w zestawieniu

ze sferą wartości duchowych, wyższych, świat rzeczy materialnych jest

oczy-

wisty dla oczu, jest konkretny i wymierny ilościowo

. Dlatego Augustyn nie

zamierza go pomijać i tego rodzaju poznanie, pozwalające zdobyć wiedzę nie-

zbędną do pełnego obrazu rzeczywistości, uznaje za konieczne.

Św. Augustyn,

Przeciw Akademikom,

tłum. K. Augustyniak, w: tegoż,

Dialogi filozoficzne,

I, 5,

13;

tegoż,

O wolnej woli,

tłum. A. Trombala, w: tenże,

Dialogi filozoficzne,

II, 25.

Św. Augustyn,

O wolnej woli,

II, 9.

S. Kowalczyk,

Człowiek i Bóg w nauce św. Augustyna,

Warszawa 1987, s. 33.

Św. Augustyn,

O Trójcy Świętej,

tłum. M. Stokowska, Kraków 1996, XII, 15, 15.

Tamże, XII, 14, 23.

Tamże, XII, 12, 17.

154

Mądrość konieczną korektą ludzkiej wiedzy i źródłem szczęścia wg św. Augustyna

Od kosmologii do próby określenia podstawy

bytu

Zainteresowanie św. Augustyna prawdą musiało więc prowadzić do zainte-

resowania otaczającym

go światem, jego obrazem. Naturalnie, w dużej mierze,

poglądy kosmologiczne tego myśliciela nie odbiegały od autorów jemu współ-

czesnych, zakładających model

zarysowany przez Ptolomeusza w II wieku

przed Chrystusem. To dość ogólne stwierdzenie nie może nam jednak przysła-

niać charakterystycznego procesu, rozwijającego się wraz z osobistymi przeży-

ciami i wyborami Afrykańczyka. I tak w okresie manichejskim, który później

będzie oceniał bardzo krytycznie, nie starając się nawet usprawiedliwiać, po-

strzega otaczający go świat w schemacie dualistycznym, z wyraźnym racjonali-

stycznym materializmem. Z kolei kiedy zetknie się z helleńską tradycją i pozna

pisma neoplatończyków,

samego Platona oraz innych greckich myślicieli, za-

cznie darzyć wielkim szacunkiem filozofów, ucząc się od nich wiedzy astro-

nomicznej, matematycznej i przyrodniczej. W tym okresie zdecydowanie i na

zawsze rozstawał się z materialistycznymi wyobrażeniami o świecie oraz by-

cie, nie wyłączając również Boga, będącego podstawą wszelkiego istnienia,

umożliwiła mu myśl helleńska, dostarczając wypracowanego na swoim gruncie

warsztatu, pozwalającego ujmować i opisywać duchowy wymiar

esse,

odróż-

niając go wyraźnie od tego wszystkiego, co może być poznane przy pomocy

zmysłów

. Przy czym w tym czasie Augustyn nie wdaje się w jakiś poważny

spór z funkcjonującymi wówczas, licznymi koncepcjami kosmologicznymi

i nie pozostawia po sobie dokładnego opisu budowy

kosmosu.

Zajmując się jednak kosmosem, za najwybitniejszych przedstawicieli

w tej dziedzinie uważa platoników

. Przy czym kwestie kosmologiczne, na-

zywając je „teologią przyrody”, biskup Hippony traktuje nader poważnie, mó-

wiąc o konieczności daleko większego „natężenia myśli”, niż przy innych za-

gadnieniach.

Prawdziwego filozofa, jako miłośnika mądrości, nazywa także

miłośnikiem Boga, ponieważ mądrość to sam Bóg, przez którego wszystko –

cały świat – został stworzony; zarówno ten widzialny, oznaczony nazwą nieba

i ziemi, jak też ten odnoszący się do duszy ludzkiej – rozumnej i pojętliwej

Zainteresowanie

kosmosem, jako rzeczywistością uporządkowaną, pełną ładu

i harmonii, naśladując starogreckich mędrców, Augustyn traktował jednak jako

przygotowanie do zajęcia się wymiarem etycznym, związanym z moralno-

ścią

. Dokonany przez Platona podział filozofii na moralną, przyrody i rozu-

mową uważał za bardzo prawidłowy

. Poza tym był przekonany, że właśnie

dzięki Platonowi i jego zainteresowaniu przyrodą, pierwsi platonicy

zrozumie-

Św. Augustyn,

Wyznania,

tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1982, V, 3–5.

Św. Augustyn,

Państwo Boże,

VII, 2.

Tamże, VII, 1.

Treść księgi ósmej,

w: Św. Augustyn,

Państwo Boże,

s. 286.

Tamże, s. 286.

ks. Edward Sienkiewicz

155

li, że Bóg – jako stwórca całego stworzenia – nie może być zmiennym pier-

wiastkiem, ale musi być bytem niezmiennym, niezłożonym i niestworzonym

Toteż sam Hippończyk nie uchylał się przed zagadnieniami

kosmologicznymi,

rdzennie związanymi z refleksjami

na temat prawdy. Przy czym pisma platoni-

ków traktował raczej jako argumentację do swojego podstawowego przeświad-

czenia ontologicznego,

zgodnie z którym Bóg stworzył świat z niczego i nie

kierował nim żaden przymus,

ale tylko Jego dobra wola

. Tak jak

cały świat,

podobnie i człowiek – podkreślał Augustyn – stworzony został przez Boga

i jego naturalną skłonnością jest powrót do swojego Źródła. Aby jednak czło-

wiek mógł powrócić i cieszyć się Bogiem, spełniając w ten sposób siebie

i będąc szczęśliwym,

potrzebne jest niezawodne poznanie. W przeciwnym

bowiem

wypadku może zbłądzić

Z właściwym Augustynowi obrazem świata i poglądami kosmologicznymi

wiąże się ściśle jego nawrócenie i przyjęcie chrztu, pozwalające mu nieco ina-

czej spojrzeć na Biblię, którą przez długi czas traktował jako lekturę zbyt trud-

ną i niewiele wnoszącą do prawdziwej wiedzy o świecie; przynajmniej

nie-

szczególnie służącą poznaniu prawdy. Zastosowana przez niego metoda alego-

ryczna, której zresztą nauczył się od św. Ambrożego, pozwala mu oddzielić

dociekania ludzi zajętych jedynie fizycznymi, biologicznymi oraz astrono-

micznymi kwestiami od tych, które powinny interesować dążących do pozna-

nia prawdy religijnej, wskazującej na Boga jako jedynego stwórcę wszystkie-

go, co istnieje

. W ten sposób

Afrykańczyk wytyczał ścieżkę egzegezie biblij-

nej, która pozostaje aktualna do dnia dzisiejszego i w której prawdę Pisma

Świętego ujmuje się w perspektywie wiary i moralności, a nie przez pryzmat

osiągnięć

nauk przyrodniczych, w kluczu scjentystyczno-kosmologicznym,

musi

stawiać poważne wyzwanie wszelkim propozycjom oscylującym w stronę

konkordyzmu naukowego.

Pod

wpływem platońskiej tradycji myśliciel z Tagasty przyjmował graduali-

styczną koncepcję świata, pozwalającą odróżniać w nim byty ożywione

nieożywionych.

Poza tym zgodnie z trychotomiczną klasyfikacją istnienie trzech

najważniejszych elementów całej rzeczywistości, czyli Boga,

duchy stworzone

i ciała materialne. Szczytem i pełnią bytu jest dla niego Bóg, powołujący wszyst-

ko do istnienia i transcendujący

całą rzeczywistość. Przy czym zarówno mate-

rialną, jak i duchową rzeczywistość Augustyn uznaje za stworzoną, odcinając się

w ten sposób zdecydowanie od dualizmu, zarówno manichejskiego, jak też tego,

obecnego u wielu greckich filozofów, przekonanych

odwiecznie istniejącej,

Tamże, s. 286–287.

Św. Augustyn,

Wyznania,

I, 2.

W. Tyburski, A. Wachowiak, R. Wiśniewski,

Historia filozofii i etyki do współczesności.

Źródła i komentarze,

Toruń 2002, s. 137.

Św. Augustyn,

Wyznania,

XIII, 15. 17.

Plik z chomika:

Klaryssas

Inne pliki z tego folderu:

Augustyn św. - O naturze dobra.pdf (30 KB)
04_Anna_Strzelecka_Święty Augustyn_53-74.pdf (826 KB)
09_sienkiewicz_edward.pdf (257 KB)
12-Kulczycka.pdf (155 KB)
AUGUSTIAŃSKIE NAPOMNIENIE WIKTORA - Święty Augustyn.pdf (2618 KB)

09_sienkiewicz_edward.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: