Mitologie indoeuropejskie
NEOKOMPARYSTYKA
Ta dziedzina badań nad mitologiami przynosi obecnie wiele nowych koncepcji ich rozwoju. Zakłada ona istnienie wspólnych cech i nazewnictwa bóstw, zjawisk kultowych, mitów. Poszukuje tych samych źródeł w regionalnych odmianach kultu. Wskazuje nowe możliwości poznawcze poprzez: próby porównywania imion bóstw, lingwistyczne wykrywanie wspólnych rdzeni w nazwach własnych. Poza poszukiwaniem źródeł nazewnictwa, neokomparystyka otwiera pole poszukiwań w zakresie funkcjonalności tzn. kompetencji bóstw, znaczenia mitów. Kiedy jest oczywiste, że bóstwa z różnych mitologii nie mają jednego rdzenia, na podstawie informacji o funkcjach pewnego bóstwa można rozwijać założenia dotyczące bliskoznacznego bóstwa innej mitologii i jego funkcji mimo tego, że nie są dostatecznie potwierdzone. Neokomparystyka dąży więc do porównywania ze sobą dokonań badaczy mitologii z różnych rejonów ich działalności, szukania wspólnych korzeni, a nie na biernym przyjmowaniu różnic jako odmian regionalnych. Rumuński religioznawca Mircea Eliade stworzył koncepcję strukturalnego porównywania mitologii, francuski religioznawca Georges Dumézil przyjął za główne kryterium porównawcze funkcjonalność i skupił się na badaniu mitologii indoeuropejskich, podczas gdy Eliade wykroczył szeroko poza ten zakres.
UKŁAD TRÓJFUNKCYJNY DUMEZILA
Georges Dumézil w swoich pracach naukowych stwierdził, że ludy mówiące językami indoeuropejskimi będąc wspólnotą wyniosły jeden model interpretacji świata i jego struktury. Założył też, że mentalność tych ludów wyznaczona jest trzema głównymi funkcjami. Pierwszą funkcją jest pełnienie władzy prawnej i magicznej, drugą pełnienie władzy wojskowej, trzecią funkcją, zdaniem Dumézila, jest dostarczanie żywności. Model trójfunkcyjny odzwierciedlony miał być w strukturze w jaką te ludy były zorganizowane. Odpowiednimi ludźmi do pełnienia pierwszej funkcji mieli być kapłani lub inni przedstawiciele będący zwierzchnikami społeczeństwa, dla drugiej funkcji przewidziani zostali wojownicy, a do trzeciej pozostali, czyli ci co uprawiali ziemię. Siłą rzeczy Dumézil stwierdził, że powyższe odzwierciedlenie świata musiało też mieć miejsce w mitologii, szczególnie w klasyfikacji bóstw. Bóstwa z różnych mitologii, które zakwalifikowane zostały do tej samej funkcji powinny posiadać pewne cechy wspólne w nazewnictwie itp. Taka prawidłowość występuje np.: między bogami pierwszej funkcji: greckim Dzeus pater, rzymskim Iupiter czy indyjskim Dyaus pita. Dumézil przyjął, że taki światopogląd jest właściwy tylko Indoeuropejczykom.
Dzisiaj twierdzenie o indoeuropejskiej własności tego myślenia stało się powodem krytyki. John Brough wykorzystał system trójfunkcyjny do zbadania Starego Testamentu, będącego dziełem ludów semickich i wykazał, że takie myślenie nie było obce i tym ludziom. Schemat trójfunkcyjny udało się zastosować też do mitologii japońskiej i chińskiej. Kolejnymi kontrargumentami są zagadnienia organizacji wśród plemion przed kilkoma tysiącami lat; czy w ogóle można mówić o podziale na kapłanów, wojowników; czy była to już doba wczesnoplemienna? Także nowe koncepcje pochodzenia ludów indoeuropejskich odrzucają zdecydowanie trójfunkcyjne myślenie w ich świadomości w czasach gdy byli wspólnotą (jeżeli o takiej wspólnocie, w świetle najnowszych założeń, można mówić). Niemniej jednak odrzucanie założenia o indoeuropejskiej własności trójfunkcyjnego światopoglądu nie przekreśla zasadności jego stosowania, a zasługi Dumézila zdobyte na polu komparystycznym i trójfunkcyjnym są ogromne.
Mitologia celtycka
WSTĘP
Wraz z rozwojem osadnictwa celtyckiego w Europie: w Galii, na płw. Iberyjskim, w Europie Centralnej (w szczególności w rejony alpejskich i w Bohemii) oraz także w Azji Mniejszej (efemeryczne Państwo Galatów) rozprzestrzeniała się bardzo bogata i zaawansowana cywilizacyjnie celtycka kultura oraz obrzędowość. Świadczą o tym bogate odkrycia archeologiczne wielu miejsc kultu (sanktuariów celtyckich zwanych nemetonami, drunemetonami), atrybutów będących podstawą obrzędów oraz miejsc pochówku charakterystycznych dla Celtów (kurhany oraz bogate groby wojowników).
Wraz z napływem ludności celtyckiej niesiona przez osadników obrzędowość stykała się z miejscowymi kultami niekiedy adaptując do siebie pewne elementy, ale najczęściej wypierając miejscowe z użycia i wchodząc na ich miejsce.
Mitologia celtycka, w tym panteon bóstw celtyckich zawiera dość archaiczne elementy w postaci utrzymującego się bardzo długo żywego kultu bóstw żeńskich o cechach związanych zarówno ze śmiercią i płodnością. Zajęte przez Rzymian u progu naszej ery tereny celtyckie (Galia, Iberia oraz część wyspy Brytanii) zaowocowały zmianami w mitologii celtyckiej. W szczególności galijscy bogowie zostali utożsamieni z rzymskimi. Inaczej rzecz miała się w Brytanii, gdzie romanizacja nie odbiła głębokiego piętna; język łaciński nie wyparł miejscowych języków celtyckich, a bóstwa rzymskie nie zastąpiły celtyckich. Irlandia natomiast pozostała wolna od rzymskiego panowania stając się od początku naszej ery jedynym niezależnym ośrodkiem kultury celtyckiej.
Panteon celtycki jest trudny do systematyzacji z uwagi na różnice powstałe na tak wielkim obszarze osadnictwa. Najprościej bóstwa klasyfikować wg miejsc ich kultu na galijskie, brytyjskie i iryjskie (w Irlandii). Wiele bóstw i ich funkcji uległo regionalizacji, mimo różnic niektóre bóstwa mają odpowiedniki niemalże na całym obszarze celtyckim.
Źródła o mitologii celtyckiej pochodzą głównie z Cesarstwa Rzymskiego, warto wspomnieć o dziełach Juliusza Cezara - "Pamiętniki o wojnie galijskiej", Liwiusza - "Dzieje", Tacyta - "Pochodzenie Germanów". Średniowieczne przekazy, podania, legendy, mity pochodzące z Irlandii, spisane przez miejscowych zakonników przynoszą wiele informacji o schyłkowym okresie dziejów pierwotnych wierzeń Celtów.
BOGOWIE
Stare bóstwa żeńskie
Obecność w mitologii celtyckiej dość trwałego kultu bóstw żeńskich wskazuje na bardzo głęboko zakorzenione w świadomości Celtów wierzenia archaiczne. Pojawiające się na całym obszarze celtyckiej aktywności bóstwa żeńskie wywodzą się z najstarszych pokładów wierzeń – jeszcze z czasów daleko przed pojawieniem się całego panteonu bóstw, w szczególności zaś bóstw męskich. Bóstwa żeńskie zwano martonami (matronae lub metres). Kult bóstw żeńskich (przedstawianych jako kobiety siedzące, trzymające róg obfitości, kosze owoców, niemowlęta) miał zapewnić sytość oraz spełnienie. Poza wspomnianą symboliką bóstwa żeńskie uosabiały śmierć (charakter chroniczny).
Epona - wśród mnogości bóstw żeńskich w świecie celtyckim najbardziej rozpowszechniona była postać Epony - bogini uosabiającej zarówno cechy solarne (związane z kultem słońca) oraz chroniczne (związane ze śmiercią). Imię Epony pochodzi od celtyckiego słowa „klacz”, przedstawiano ją najczęściej właśnie na koniu trzymającą róg obfitości, niemowlę lub owoc. Epona ma charakter zregionalizowany i w wielu zakątkach zamieszkiwanych przez Celtów przybierała różne imiona, a czasem także funkcje. Do najważniejszych należą: Rosmerta (znana w Galii) - bogini śmierci, Anu (znana w Irlandii), Maia (także znana w Irlandii).
Danu - iryjska bogini obfitości i płodności, ale jednocześnie podziemna bogini śmierci; matka generacji bogów zwanych Plemieniem Bogini Danu (Tuatha Dé Danann).
Riannon - znana w Brytanii bogini śmierci.
Bogowie galijscy
Taranis - bóstwo naczelne wśród bóstw znanych w Galii. Atrybutem Taranisa był młot, co określa go mianem gromowładnego. Dodatkowo imię tego bóstwa w językach celtyckich oznacza „piorun”. W wielu zachowanych przekazach kojarzony jest z dębem (typowym w mitologiach indoeuropejskim symbolem bóstw gromu).
Esus - bóg o funkcjach trudnych do identyfikacji; jego imię można tłumaczyć jako „Dobry”.
Teutates - bóstwo naczelne, którego imię oznacza „Cały Lud”; zapewne opiekun plemienia, strażnik jedności plemienia.
Ogmios - bóg wymowy, twórca celtyckiego pisma Ogam; przedstawiany jako brodacz z przytwierdzonymi do języka uciętymi ludzkimi głowami.
Belanos - bóstwo solarne; określany także jako "Dobroczyńca" oraz "Uzdrowiciel". Święto Beltaine, obchodzone w wigilię 1 maja, było poświęcone Belanosowi.
Bogowie Fomóraig
Fomoraig to generacja bogów zamieszkujących Irlandię przed osiedleniem się tam Celtów. W wyobrażeniach byli postaciami z kozimi głowami, z jednym okiem, jedną nogą i jedną ręką. Przedstawiani byli jako bardzo gadatliwi oraz nie lubiący poezji i muzyki. Zamieszkiwali jedyną ówcześnie część wyspy, która nadawała się do zamieszkania - równinę Sen Mag (Starożytna Równina). Do najważniejszych bóstw Fomoraig należą:
Balor - jednooki bóg-cyklop.
Elatha - bóstwo wiedzy.
Beres - bóg ciemności, obiął regencję nad wyspą po bitwie pod Mag Tured.
Indech - syn bogini Domnann - królowej świata podziemnego.
Tethra - bóg zmarłych.
Net - bóg wojny.
Bogowie Tuatha DéDanann
Bogowie Tuatha De Danann (Plemię Bogini Danu) to bogowie, którzy przybyli na Irlandię jako przodkowie celtyckich osadników. Tuatha De Danann pokonali Fomoraig w bitwie pod Mag Tured obejmując władzę nad całą wyspą.
Danu - matka plemienia, bóstwo żeńskie urodzaju bardzo rzadko wspominana w przekazach.
Dagda - jedno z najważniejszych bóstw Pokolenia Danu, określany jako Dobry Bóg, Stwórca; bóg rolnictwa i obfitości, przedstawiany z kotłem, drzewem pełnym owoców. Był prawdopodobnie opiekunem druidów i znawcą magii.
Oegnus - najmłodszy syn Dagdy.
Nauda - bóg światła i rozwoju; w Brytanii znany jako Nodens; nosił przydomek Srebrnoręki, gdyż po utracie ręki w bitwie pod Mag Tured zastąpił ją srebrną protezą.
Manannan - bóg morza.
Lug - bóg światła i słońca; jego kult miał prawdopodobnie zasięg ogólnoceltycki; określany także jako twórca kultury. Lyon (w czasach rzymskich Lugdunum) był miastem mu poświęconym. W Brytanii znany pod nazwą Lleu.
Ogma - bóg literatury i poezji; tożsamy z galijskim Ogmiosem.
Dian Cecht - bóg medycyny.
Goibuin - bóg kowalstwa.
Morrigan, Neman, Macha - trójka bogiń wojny.
MITY
Najazdy na Irlandię i bitwa pod Mag Tured
Mitologiczna bitwa pod Mag Tured jest tylko epizodem całej legendy przedstawiającej osadnictwo na wyspie Irlandii w czasach po potopie. Podania mówią o pięciu najazdach na wyspę, ostatnim było pojawienie się Celtów - przodków dzisiejszych Irlandczyków - zwanych Goidelami. Od niepamiętnych czasów wyspę miało zamieszkiwać wspomniane plemię Fomoraig. Pierwsze dwa najazdy: króla Partholona oraz króla Nemeda - obu przybyłych z Hiszpanii, mimo zwyciężenia Fomoraig spotkała klęska. Pokonani zostali przez zarazę siejącą śmierć, tych, którzy przetrwali Fomoraig uczynili swoimi poddanymi. Opór uciemiężonych (którzy odnieśli sukces zabijając króla Fomoraigów - Conanna) został zdławiony.
Kolejnym etapem był najazd kilku plemion występujących wspólnie jako Fir Bolg z królową Domnu na czele. Lecz panowanie Fir Bolg oraz Fomoraig skończyło się wraz z nadejściem czwartej fali najeźdźców - plemienia Tuatha De Danann. W bitwie pod Mag Tured siły Fir Bolg zostały pokonane. Natomiast Tuatha De Danann i Fomoraig zawarli przymierze. Włądzę obiął król Beres, pochodzący z plemienia Fomoraig. Pycha Beresa rozgniewała bogów plemienia bogini Danu, którzy postanowili zdetronizować Beresa, a królem obrano przywódcę Tuatha De Danann - Naudę. Fomoraig, pod wodzą boga-cykola Balora, w odwecie powstali i starli się z Tuatha De Danann, prowadzonych przez boga Luga, pod Mag Tured. Zwycięstwo plemienia Danu było zupełne.
Piąty najazd na wyspę był zaczątkiem osadnictwa przodków obecnych mieszkańców Irlandii - wg przekazów - przybyłych z Hiszpanii pod wodzą króla imieniem Ith. Ten przybijając do brzegu został wybrany przypadkowo arbitrem w sporze o podział ziemi wśród Tuatha De Danann, lecz nie opacznie ujawnił swój zachwyt pięknem wyspy i podejrzewany o próbę jej zajęcia został zabity. Odwet zorganizował król Mil. Wojska Mila przybiły do brzegów wyspy w dzień święta Beltaine. Niedaleko góry Miss pokonały siły Tuatha De Danann. Podczas rokowań w Tarze synowie Mila zostali przekonani do opuszczenia wyspy i wypłynięcia w morze na odległość dziewięciu fal. Wtedy zabiegi magiczne bogów plamienia Danu spowodowały, że okręty spychane były bardziej w morze. Jednak będący wraz z synami króla Mila czarodziej Amairgen rozproszył tę magię i statki znów przybiły do brzegu. Ostateczna bitwa rozegrała się pod Tailtiu na Równinie Brega zmuszając bogów Tuatha De Danann do odejścia do siedzib w zaświatach. Jedynymi władcami Irlandii zostali Goidelowie.
Avalon
Avalon zwany Wyspą Jabłoni jest celtycką mitologiczną ostoją szczęśliwości. Avalon, zamieszkany wyłącznie przez kobiety-czarodziejki jest celem poszukiwań mężczyzn, lecz wszyscy, którzy poszukują Avalonu docierają co najwyżej do jego brzegów. Wstęp na wyspę mają wyłącznie bohaterowie mogący poszczycić się niewiarygodnymi czynami.
KAPŁANI I ŚWIĄTYNIE
Druidowie, filidowie, bardowie
Podział kapłanów w społeczeństwie celtyckim jest dość łatwy. Stan kapłański tworzą: druidowie oraz filidowie, zwanie również vates. Nieco poza stanem kapłańskim pozostają celtyccy bardowie.
Druidowie tworzyli zrzeszenie kapłańskie, stojące na straży zasad religijnych i społecznych. Istnieją dwie teorie określające znaczenie słowa "druid". Pierwsze - zaproponowane jeszcze w starożytności przez kronikarza rzymskiego - wywodzi je od greckiego słowa "dąb". Druga - nowa - skłania się do indoeuropejskiego słowa "*druvides" znaczącego "najmądrzejsi".
Druidowie pełnili rolę nauczających zasad moralnych, utrzymywania wiedzy o przyrodzie, bogach. Znaczna część posiadanej przez druidów wiedzy nie była spisywana, ani rozpowszechniana poza ich kręgiem (wiedza astronomiczna, magiczna, filozoficzna). W roli filozofów druidzi zostali dostrzeżeni przez Rzymian, którzy byli pod wrażeniem zgłębianych przez nich prawd teogonicznych i kosmogonicznych. Ponadto druidzi pełnili rolę wróżbitów oraz magów, którzy mocą mogli niekiedy dorównywać bogom.
Ogromna wiedza druidów, udzielane przez nich nauki społeczne, a także duży wpływ na rządzących czynił ich uprzywilejowanym stanem w społeczeństwie celtyckim. Rozszerzanie poczucia celtyckości pozostało nie bez wpływu w starożytności na terenach celtyckich zajętych przez Imperium Rzymskie. Rzym dążył do eliminacji instytucji druida.
Drugą grupą w stanie kapłańskim byli filidowie (w Irlandii i Brytanii) zwani w Galii vates. Filidowie byli wróżbitami. Posługiwali się magią. Medycy oraz artyści również traktowani byli jako filidzi. Rola jaką pełnili byłą zbliżona do roli druidów. W Irlandii u progu przyjęcia chrześcijaństwa rywalizowały ze sobą.
Ostatnia grupa - bardowie - słynęła z opowiadań. Nie byli wróżbitami, ani nauczycielami, a jedynie piewcami utworów poetyckich.
Nemeton, drunemeton
Nemeton był miejscem, gdzie odbywały się obrzędy o charakterze publicznym. Jego nazwa oznaczała "święty gaj". Nemeton cechowały typowe dla kultów z kręgu indoeuropejskiego symbole: gaj, symboliczne obwałowanie oraz wyznaczenie środka świata.
Drunemeton to szczególne miejsce kultowe, związane z dębem - "święta dąbrowa". Drumenton był miejscem spotkań druidów oraz innych bardzo ważnych spotkań np. przywódców plemion.
Mitologia germańska
Niniejsza strona poświęcona jest mitologii germańskiej właściwej Germanom zamieszkującym w przeszłości obszar Europy Centralnej i Zachodniej oraz Wyspy Brytyjskie przed ich kolonizacją przez Normanów, tychże Germanów będę tu określał mianem "kontynentalnych" oraz - tych zamieszkujących Wyspy Brytyjskie - Anglosasów. Mówiąc najogólniej, mam tu na myśli wszystkie plemiona germańskie za wyjątkiem plemion skandynawskich (nordyckich), zamieszkujących Półwysep Skandynawski, Jutlandzki, Islandię, Grenlandię, Wyspy Owcze.
Najbardziej poznaną częścią mitologii germańskiej pozostaje mitologia nordycka (Germanów osiadłych w Skandynawii), znacznie mniej informacji przetrwało o mitologii Germanów „kontynentalnych” i Anglosasów: licznych plemion, które poza właściwymi dla siebie siedzibami penetrowały także region Morza Śródziemnego. Głównymi źródłami nieco zapomnianej mitologii Germanów pozostają zapisy pochodzące ze starożytności. Najcenniejszym pozostaje dzieło Tacyta „Germania” przybliżające obyczaje Germanów. Ponadto cenne są także wczesnośredniowieczne zapisy kronikarzy gockich, saskich, anglosaskich. Szczególne miejsce zajmują magiczne teksty z X w. zatytułowane "Pierwsze zaklęcia mersemburskie" oraz "Drugie zaklęcia mersemburskie". Kolejnym źródłem poznania mitologii są nieliczne inskrypcje runiczne (na kamieniach, grotach strzał i włóczni) z okresu wczesnego średniowiecza, jak również znaleziska archeologiczne.
Mitologia Germanów podlegała wielu wpływom zewnętrznym. Najbardziej widoczne są wpływy rzymskie. Obserwatorzy rzymscy odwiedzający obszary zamieszkałe przez Germanów opisywali bóstwa germańskie przyrównując je nierzadko do bóstw rzymskich, a czasem używając wyłącznie imion rzymskich na ich określenie. Wpływ rzymski był tak dalece głęboki, że wyparł rodzime dni tygodnia wprowadzając schemat rzymski (kalka). I tak na przykład rzymska środa - Dies Mercurii (dzień Merkurego) to anglosaski Wodnesdeag (dzień Wodana). Istotne pozostają również wpływy celtyckie widoczne głównie w obszarze germańsko-celtyckiego sąsiedztwa.
Wodan
Wodan (Wotan, longob. Gotan) jest bóstwem ogólnogermańskim (nordycki Odyn). Przedstawiany jest w pisanych źródłach starożytnych jako odpowiednik rzymskiego Merkurego. Wodan jawi się jako najważniejszy w panteonie bogów germańskich. Przypisuje mu się funkcję boga walki i przysięgi. Nadawano mu również cechy wojenne. Dniem poświęconym Wodanowi była środa. Do dziś w niektórych językach germańskich nazwa środy oznacza „dzień Wodana” - ang. Wednesday.
Donar
Donar (angl. Thunor) jest ogólnogermańskim odpowiednikiem skandynawskiego Thora. Donar jest bogiem piorunów i nieba, jego kult był bardzo powszechny na całym obszarze germańskim i wkraczał nie rzadko w sferę zapewniania dobrobytu. Donar wspominany w starożytnych źródłach przyrównywany jest początkowo do rzymskiego Herkulesa (Tacyt), później dostrzeżono w nim bardziej właściwy odpowiednik rzymski, mianowicie boga Jowisza. Przypuszcza się, że kult Donara wśród Germanów kontynentalnych uległ częściowej romanizacji w okresie wpływów rzymskich. Dzisiejsza nazwa czwartku w językach germańskich nawiązuje do dawnych wierzeń, czwartek był dniem poświęconym Donarowi, stąd w niem. Donnerstag, w ang. Thursday.
Tiu
Tiu (Ziu, w Skandynawii Tyr) jest bóstwem dość enigmatycznym. Nie ma na jego temat wielu informacji. Miał być germańskim bogiem niebios, najważniejszym wśród bogów, dopóki nie nadeszła nowa generacja bóstw, która przesłoniła kult Tiu. Na podstawie imion tego bóstwa wyprowadzono hipotetyczne imię pierwotnego bóstwa niebios, brzmiało ono *Tiwaz, czyli odpowiednika greckiego Zeusa, rzymskiego Jowisza oraz indoeuropejskiego *Diaus Pitar. Dniem poświęconym bogowi Tiu był wtorek, dlatego w językach germańskich wtorek to "dzień Tiu" - ang. Tuesday, niem. Dienstag.
Nerthus
Nerthus jest poświadczona na całym obszarze germańskim. Niestety nie zawsze znane jest imię bogini, której kult bardzo nawiązuje do kultu bogini tam, gdzie znamy jej imię. Nerthus jest bogini płodności i urodzaju zawiera w sobie bardzo stare treści mitologiczne, jak również jej kult oparty jest na bardzo archaicznych elementach. Już sam fakt, że mamy do czynienia z bóstwem żeńskim może wskazywać, że stanowi on odzwierciedlenie dawnej Matki-Ziemi. Z relacji Tacyta wiemy, że aby zapewnić urodzaj danej społeczności posąg Nerthus obnoszono, a po zakończonej procesji myto go, natomiast myjących go niewolników zabijano. Partner Nerthus nie jest znany z imienia. Lecz w mitologii nordyckiej nieznane jest imię tej bogini, znamy natomiast jej partnera - boga o imieniu Njord. W kontekście bogini Nerthus warto wspomnieć o przenikającym z obszarów celtyckich do Nadrenii kulcie matron, których charakter nawiązuje do prastarych bóstw żeńskich będących uosobieniem urodzaju, ale również śmierci.
Phol
Phol jest germańskim uosobieniem obfitości. Wspomniany jest w źródłach pisanych tylko raz („Drugie zaklęcie mersemburskie”). Jego partnerką była Volla (odpowiednik skandynawskiej Fulli).
Tuisto (Tuiston)
Bóstwo zostało wspomniane przez Tacyta w jego "Germanii", jego funkcje pozostają nieznane. Tuisto miał być ponoć zrodzony z ziemi i być praprzodkiem rodu ludzkiego. Tuisto jest ojcem Mannusa oraz dziadkiem bóstwa imieniem Ing (starogermański *Ingwaz).
Mitologia nordycka (skandynawska)
Mitologia nordycka stanowi najbardziej poznaną cząstkę mitologii germańskiej. Informacje o wierzeniach Wikingów pochodzą prawie wyłącznie z czasów, kiedy zaznaczyli swoją aktywność śmiałymi wyprawami do niemalże wszystkich zakątków Europy, do północnych brzegów Afryki, na Ocean Atlantycki odkrywając Islandię i Grenlandię, jak też docierając do brzegów Ameryki Północnej. Światło na mitologię pada więc w okresie między IX a XI w., czyli na schyłkowy okres pogaństwa nordyckiego.
Źródła pisane, inskrypcje runiczne, ikonografia
Ogrom wiedzy o mitologii nordyckiej pochodzi z rodzimego, bardzo bogatego piśmiennictwa (w przytłaczającej większości islandzkiego - stanowiącego w XII i XIII w. fenomen na skalę europejską). Pieśni eddaiczne, tworzone jako anonimowe, pisane dość prostym językiem, zebrane zostały w XIII w. i zatytułowane "Edda" (potocznie "Edda poetycka"). Tematyka mitologiczna poruszana w tych pieśniach utrwalona została w znacznie starszych, niż spisane pieśni, przekazach ustnych. Możliwe, że najstarsze strofy pochodzą z VIII - IX w. Poezja skaldyczna, również często odnosząca się do mitów, tworzona była według bardzo wymagających reguł, które wprowadzały stosowanie wielu zabiegów, które dziś utrudniają jednoznaczną interpretację zawartych w strofach treści. Częste stosowanie, niekiedy bardzo złożonych, kennigów (metafor) na określenie postaci sprawia trudności w ich identyfikacji. Skaldowie pisali głównie na chwałę bohaterów i władców.
Najważniejszym źródłem średniowiecznym pozostaje stworzona ok. 1220 r. jako podręcznik skaldowania. "Edda" Snorriego Sturlusona zwana "Eddą prozaiczną". Snorri jako znawca twórczości poetyckiej z przeszłości zebrał wszystkie ważniejsze dzieła będące zapisem mitów i wyłożył prozą w swojej "Eddzie".
Islandzka twórczość skaldyczna kwitła jeszcze do XIII w. przytaczając niekiedy epizody z mitów. Drobnych informacji o mitach dostarczają liczne sagi, powstające do XV w.
Źródła pozaskandynawskie są rzadkie. Warto wspomnieć o poemacie anglosaskim "Beowulf" odkrywającym dzieje dawnych Duńczyków, traktującym po części o mitologii. Także średniowieczne dzieła Adama z Bremy, Sakso Gramatyka wspominają o dawnych pogańskich obrzędach.
Inskrypcje runiczne są również trudne do interpretacji i niejednoznaczne. Zawierają najczęściej krótkie informacje z życia bóstw. Ikonograficzne przedstawienia bogów nie są rzadkie, ale również trudne do interpretacji. Spotykane w całej Skandynawii metalowe blaszki oraz kamienie przedstawiające sceny z mitów stanowią często zagadkę. Niektóre postaci da się zidentyfikować poprzez ich atrybuty bądź sytuację, w której się znajdują.
Toponomastyka (nazewnictwo miejsc)
Nierzadkie jest kojarzenie bóstw z różnymi miejscami. Wiele miejscowości, lasów, wzgórz opatrzona została nazwami, które zawierają imię boga oraz dookreślenie. Imię Odyna najczęściej łączone jest ze słowami na określenie lasu ("-with"), wzgórza. Imię Thora również, ale także z określeniem przystani ("-hofn"), stąd dzisiejsza nazwa stolicy Wysp Owczych - Torshavn. Frej i Freja dookreślani są przez "-akr", "-aekr" czyli gospodarstwo, pole; bóg Uller przez "-vang" (pastwisko), Njord przez "-o" (wyspa).
Asowie
Asowie stanowią główne boskie plemię w mitologii nordyckiej. Pochodzenie Asów jest znane, w przeciwieństwie do Wanów. To Asowie cieszą się czcią, co wywołuje sprzeciw Wanów, a w dalszym rozwoju wypadków wojnę. To Asów ogranicza przeznaczenie, którym jest dzień Ragnarok, który spowoduje śmierć większości członków tego rodu.
Odyn
Odyn jest najważniejszym bóstwem nordyckiego panteonu. Jest przedstawicielem rodu Asów i zarazem najstarszym Asem. Germańskim (kontynentalnym odpowiednikiem Odyna jest Wodan). Odyn jest synem olbrzyma imieniem Bur. Ma dwóch braci, bardzo rzadko wspominanych w źródłach: Wilego i We, stąd bardziej pierwotnym imieniem Odyna jest Wodan. Pierwsze litery trzech braci rozpoczynają się na tę samą literę, jest to nierzadki zabieg w mitologiach. Jego żoną jest Frigg, z którą spłodził boga Baldra. Ze związków z olbrzymkami ma liczne potomstwo (Thor, Vidar, Wali...).
Odyn jest bogiem o bardzo rozległym polu wpływów. Poprzez analizę jego postać można stwierdzić, że jest bóstwem mądrości, magii, władzy, wojowników i wojny, a poniekąd także poezji.
Nieodłącznym atrybutem Odyna jest włócznia Gungnir z wyrytymi na niej magicznymi runami. Jej nazwę można tłumaczyć jako "drgająca", "kołysząca". Gungnir jest niezawodną bronią Odyna. W najdawniejszych przedstawieniach Odyna pojawia się wraz z włócznią.
Odyn porusza się między światami na ośmionogim wierzchowcu Sleipnirze, zrodzonym dla niego przez Lokiego. Sleipnir jest niezwykłym koniem potrafiącym dotrzeć do wszystkich światów (w tym zaświatów - do Niflhelu) oraz fruwać w powietrzu. Odyn korzysta też z pomocy innych zwierząt. Czasem towarzyszą Odynowi dwa wilki: Freke (Freki) i Gere (Geri) o bliżej nieznanych obowiązkach. Nieocenioną rolę w życiu boga odgrywają także jego dwa kruki: Huginn ("myśl") i Muninn ("pamięć"), każdego dnia dostarczając Odynowi wieści ze wszystkich światów.
Odyn jest niespełnionym poszukiwaczem mądrości, co dobitnie objawił poprzez samoofiarę. Aby posiąść całą mądrość run, całą magię run oddał własne oko oraz kazał zranić się włócznią, powiesił się na jesionie Yggdrasillu i wisiał tam przez dziewięć dni i nocy bez pożywienia. W zdobywaniu wiedzy Odyn posuwa się także do licznych podstępów. Aby zdobyć miód poezji skorzystał ze swojej umiejętności przybierania postaci zwierząt - w tym przypadku węża i orła.
Poza sprawami magii i mądrości Odyn poświęca się jako wojownik. Do urządzonej w Asgaardzie Walhalli, z pomocą Walkirii, zabiera z pól bitew najmężniejszych wojowników, aby dalej doskonalili swoje umiejętności u boku Asów. Ich rolą będzie walka przeciwko siłom Chaosu w zbliżającym się dniu Ragnarok.
Thor
Thor charakteryzowany jest jako bóg o niezwykłej sile fizycznej, jako piorunowładny As. Jest synem Odyna i olbrzymki Jord. W swoim postępowaniu jednak częściej kieruje się moralnością niż ojciec, jest prostolinijny.Etymologia imienia boga w jasny sposób nawiązuje do starogermańskiego słowa "*thunra" oznaczającego piorun. Widoczna jest analogia (germański Donar) bóstw piorunowych: słowiańskiego Peruna, bałtyjskiego Perkuna oraz celtyckiego Taranisa. Poza funkcją stricte piorunowładczą (ze wszystkimi innymi zjawiskami łącznie - wywoływaniem i zatrzymywaniem opadów, wyznaczaniem kierunku wiatrów itp.) Thor przedstawiany jest jako niestrudzony wojownik. Ważną cechą boga jest jego ciąga wędrówka i pojedynki z olbrzymami, dlatego Thor odgrywa też bardzo ważną rolę obrońcy i strażnika Asgaardu. Jest siłą (porządkiem), która równoważy siłę Chaosu (mitologiczny motyw walki sił przeciwstawnych: Thor - Midgardsorm).
Atrybutem Thora jest cudowny młot Mjollnir, stworzony przez karłów. Cechą Mjollnira jest to, że nigdy nie chybi celu oraz to, że zawsze wraca do tego, który nim cisnął. Mjollnir jest symbolem pioruna.
Thor porusza porusza się w zaprzęgu ciągnionym przez dwa kozły. Gdy jedzie na nim walczyć z olbrzymami niebo płonie, jest pełne piorunów. Thor mieszka wraz z innymi Asami w Asgaardzie. Jego posiadłość zwie się Thrudheim. Do Thrudheimu trafiają niektórzy dzielni wojownicy wybrani przez Thora.
Bardzo popularny motyw walki Thora z wężem-potworem Midgardsormem, mieszkającym w oceanie okalającym siedzibę ludzi - Midgaard, ma bardzo głęboki sens mitologiczny. Thor będąc raz nad brzegiem oceanu u olbrzyma Hymira (ojca Tyra), jeszcze jako młody chłopak, czyli w początkach świata; wybrał się z nim na połowy. Hymir, początkowo niechętny wyprawie twierdząc, że Thor nie podoła jej trudom, ostatecznie zgadził się na wypłynięcie widząc wściekłego Thora zabijającego najlepszego byka ze stada Hymira jako przynętę. Gdy wypłynęli na ocean Hymir ostrzegł Thora przed możliwością spotkania z Midardsormem. Ten jednak niczym się nie przejął i wyrzucił do wody byka uwiązanego mocną liną. Midgardsorm chwycił przynętę, obaj zaczęli się siłować. Ziemia trzęsła się, gdy Midgardsorm wykonywał gwałtowne ruchy wyciągany zwolna na burtę łodzi. Lecz niespodziewanie do pojedynku Thora i węża włącza się Hymir przecinając linę. W micie Thor (uosobienie porządku, ładu) staje do walki z potworem Midgardsormem (uosobieniem chaosu). Zwycięstwo któregoś z nich zachwiałoby równowagę świata i nastąpiłby jego kres. Dlatego interwencja Hymira jest konieczna i dotychczasowa równowaga kosmiczna zostaje przywrócona. Thor i Midgardsorm spotkają się ponownie w dniu Ragnarok i staną do pojedynku. Mit walki bóstwa piorunowego z wężem chaosu jest klasycznym motywem symbolizującym równowagę świata.
Heimdall
Postać Heimdalla, jak również jego pochodzenie, są bardzo tajemnicze. Imię tego boga jest dwuczłonowe. Pierwszy człon "Heimr" może oznaczać świat, drugi - "dallr" można interpretować jako "błyszczący", "świetlisty", co ma wskazywać jego specjalną zdolność widzenia równie dobrze w dzień i w nocy, słyszenia wszystkiego - jak rośnie trawa na łąkach , a wełna na owcach. Inna interpretacja drugiego członu określa go jako pień drzewa i zmusza do uznania Heimdalla jako personifikacją drzewa kosmicznego Yggdrasilla.
Heimdall zrodzony został z dziewięciu sióstr-dziewic, córek olbrzyma Aegira - pana mórz. Poprzez swoje zdolności (a warto dodatkowo wspomnieć jego ofiarę z ucha złożoną u stóp Yggdrasillu, podobnie jak ofiarę Odyna w postaci włsnego oka) wspomniane powyżej pełni przede wszystkim rolę strażnika Asgaardu, on jako pierwszy dostrzeże nadciągające siły Chaosu i zadmie w swój magiczny róg, którego brzmienie będzie słyszalne we wszystkich światach. Heimdall jako strażnik zamieszkuje niedaleko mostu Bifrost.
Heimdallowi przypisuje się stworzenie stanów społecznych i wprowadzenie ładu społecznego. Niegbyś przybierając postać o imieniu Rig odwiedził ludzi płodząc przodków wielmożów, wojowników i niewolników.
Nieznaczne ślady kultu tego Asa na szczęście nie przekładają się na jego obecność w poezji skaldycznej, w której występuję wielokrotnie, mimo to pozostając bardzo tajemniczym.
Tyr
Tyr jest bogiem wojny oraz prawa. W późnej fazie nordyckiego pogaństwa odgrywał już bardzo nieznaczną rolę. Etymologia jego imienia pozwala skłaniać się do twierdzenia, że jego rola w zamierzchłej przeszłości była bardzo ważna. Starogermański *Tiwaz to dawne suwerenne bóstwo niebios tożsame z rzymskim Jupiterem, greckim Zeusem oraz rekonstruowanym indoeuropejskim bóstwem imieniem *Diaus Pitar. Niemniej jednak w mitach przedstawiany "tylko" jako syn olbrzyma Hymira.
Tyr jest bogiem niezwykle odważnym, jako jedyny odważył się włożyć rękę do paszczy wilka Fenrisa, gdy ten był pętany przez Asów. Fenris za próbę związania go zarządał umieszczenia ręki jednego z bogów w jego pysku. Gdy Fenris wyczuł podstęp i nie mógł już uwolnić się odgryzł Tyrowi rękę. Od tego momentu Tyr określany był jako "jednoręki As".
Baldr
Baldr jest bogiem, który został symbolicznie złożony w ofierze na mitologiczne potwierdzenie nieuchronności śmierci. Baldr zawsze określany jest jako najbardziej uczciwy wśród Asów, najbardziej sprawiedliwy. Jego cechy są zawsze pozytywne. Imię Baldra nawiązuje do określenia "jaśniejący", które w języku praindoeuropejskim brzmiało "*bhel". Niemniej jednak nordyckie słowo "baldr" do tego boga również pasuje, oznacza ono wojownika.
Baldr był najpiękniejszym z Asów, o jasnej świetlistej skórze, obdarzony wspaniałymi możliwościami wyrażania się. Atrybutami Baldra były: bransoleta Draupnir oraz statek Hringhorni. Draupnir miał tę w...
Kalietis