Klasa I-II
Księga Hioba
Księga Hioba jest filozoficzną opowieścią o ludzkim cierpieniu. Jej bohater Hiob był człowiekiem Bogobojnym, szlachetnym, bogatym i mądrym. Cieszył się szczególnymi łaskami Boga.
Powodzenia Hioba nie mógł znieść szatan,który przyszedł do stwórcy i poddał w wątpliwość autentyczność uczuć jego wybrańca. Hiob w wywodzi szatana skierowanym do Boga nie był bezinteresowny. Okazywał wszechmogącemu szacunek i miłość tylko dla tego, że ten mu dał ziemskie szczęście. Bóg ufał swojemu słudze i postanowił udowodnić szatanowi prawdziwą miłość Hioba. Zesłał na niego wszystkie nieszczęścia, odebrał mu majątek, rodzinę, zdrowie. Hiob z otaczanego ogólnym szacunkiem człowieka stał się trędowatym siedzącym na kupie gnoju z dala od ludzi. Cierpienie nie zniszczyło jego zaufania do Boga. Hiob zadawał sobie pytanie dlaczego niesprawiedliwie cierpi nie pozwolił sobie wmówić jak chcieli jego przyjaciele filozofowie, odpowiedzi że cierpi z powodu popełnionych grzechów, Choć nie miał poczucia winy nie buntował się przeciwko zarządzeniom Boga, Uważał bowiem, że należy się z nimi pogodzić, bo nie wszystko człowiek potrafi zrozumieć i rozjaśnić swym umysłem, Bóg docenił postawę Hioba i przywrócił mu wszystko to co wcześniej zabrał.
Księga Hioba należy do najpiękniejszych części Biblii i stanowi ciągle aspiracje dla twórczości wielu artystów, Zostały w niej wyrażone wciąż aktualne pytania o sens ludzkiego cierpienia i nauki o konieczności pogodzenia się z nim i potrzebie ocalenia w cierpieniu własnej godności.
Franciszek Villon „Wielki Testament”
Refleksje nad życiem w utworze.
Wielki testament jest zaliczany do arcydzieł kultury światowej. Franciszek Villon dał w nim wyraz złożoności własnej i ludzkiej psychiki. Utwór ma charakter testamentu czyli jest rzekomym spisaniem ostatniej woli umierającego ma również charakter rozliczeniowy. Jest sumą doświadczeń poety ceniącego sobie nade wszystko własną wolność, żyjącego w burzliwych czasach. Wielka literatura średniowieczna miała charakter idealistyczny. Tworzyła niedoścignięte dla przeciętnego człowieka wzory : świętego władcy.
Villon ukazał życie takim jakie ono było naprawdę, życie w którym współistniały ze sobą pierwiastki duchowe i cielesne ,w których obok dobra było zło, obok szlachetności występek. Podmiot liryczny jest rozdarty pomiędzy pragnieniem szczęścia, użycia, a pragnieniem świętości. Przyznaje się iż jest „grzesznikiem i jadem strutym” Ta świadomość własnej małości nie odbiera mu wiary w zbawienie duszy. Ufa bożemu miłosierdziu wierzy, że Bóg sprawiedliwie osądzi jego grzech, cierpienie i pragnienie dobra. W utworze tym na szczególną uwagę zasługuje pojęcie Boga. Bóg występuje tu nie jako surowy sędzia ale mądry kochający Ojciec, rozumiejący dramat rozdarcia wewnętrznego swoich dzieci. W zakończeniu Testamentu występuje typowa dla średniowiecznej poezji-forma ronda. Cechy charakterystyczne ronda to osiem tych samych dwóch rymów a b i refrenem powtarzającym pierwszy wers.
Postawa człowieka średniowiecznego
Człowiek średniowiecza charakteryzował się głęboką religijnością. Zgodnie z tym co nauczał kościół traktował życie ziemski jako drogę wiodącą do nieba lub piekła żył więc w ustawicznym lęku przed grzechem, Pojęcie grzechu interpretował inaczej niż współcześni ludzie, grzechem była radość, przyjemność, słowa. Starał się żyć skromnie bez rozgłosu, tworzył i pracował dla większej chwały Boga. Takie przekonanie stało się przyczyną anonimowości sztuki średniowiecznej. Średniowieczni ludzie dążąc do świetności spędzali czas na umartwianiu się postach, modlitwach i kontemplacji religijnej. Wzorem godnym naśladowania był asceta ( człowiek świadomie rezygnujący z przyjemności i żyjący w cierpieniu ) i święty męczennik. O znikomości ludzkiego życia przypominał obecny w sztukach śmierci. Hasło „Memento mori” było hasłem wszędzie widocznym. W sztukach plastycznych częste były tzw. Tańce śmieci ukazujące korowody taneczne pod przewodnictwem śmierci wiodącej przedstawicieli różnych stanów papieża, książąt, rycerzy, chłopów.
Moralizatorski charakter poezji średniowiecznej
„O zachowaniu się przy stole”(wiersz o chlebowym stole)
Utwór jest szczególnym dokumentem rodzącej się w Polsce dworskiej obyczajowości. Autor zajmuje się jedną bardzo wąską dziedziną tej obyczajowości(kulturą obyczajowania).Bardzo niska musiała być kultura zachowania się przy stole w średniowiecznej Polsce jeżeli poeta wzywa do respektowania bardzo podstawowych wymogów kulturalnych. Żąda by gospodarze przed przyjęciem gości dokonali wyboru potraw tak by stół wyglądał nie tylko bogato ale i wykwintnie i smakowicie. Goście przybyli na ucztę muszą pamiętać o tym że zostali zaproszeni nie tylko by się najeść ale także by porozmawiać ze sobą i zabawić się. Nie mogą więc rzucać się na jedzenie lecz jeść powoli i wykwintnie, Milczenie przy stole jest obrazą dla współtowarzyszy i dowodem braku obycia towarzyskiego. Poeta zwraca uwagę na higienę gości .Żąda by byli czyści i myli ręce. Od panien wymaga nie tylko skromności w zachowaniu się ale także w jedzeniu. Sugeruje im by jadły krojąc niewielki kęsy i zabawiały swoich towarzyszy grzeczną rozmową.
Ogólne informacje o renesansie.
Nazwa epoki
Epoka w dziejach kultury zwana renesansem nosi francuskie miano renaissance co znaczy odrodzenie. Nazwę tą upowszechnili w XIX wieku encyklopedyści określając nią zjawisko odrodzenia kultury antycznej. Termin renesans obejmuje odnowienie, odrodzenie się ludzkości, podnoszenie się jej na wyższy poziom, a także odrodzenie się wiedzy o przeszłości, kultury, sztuki antyku.
Mecenat
Bardzo w tym czasie rozpowszechniła się instytucja tzw. mecenatu tj. opieki nad wybitnymi twórcami. Dzięki finansowej pomocy mecenasów wykształciło się wiele późniejszych znakomitości. Artyści korzyść z tego mieli taką że zapewniali sobie pamięć potomnych ci zaś zyskiwali świetne dzieła. Znanymi przykładami mecenatu to działalność Medyceuszów we Florencji.
Humanitas
Harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka było powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego. Humaniczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny. Tak narodziły się nauki humanistyczne uprawiane na uniwersytetach europejskich.
Stosunek do antyku
Renesans nie „odkrył” antyku jak odkrywa się coś nowego i w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami. Średniowieczna wiedza o antyku była jednak mniej kompletna, chaotyczna, nacechowana ostrożnością. Natomiast renesansowe „odkrycie” antyku polegało na „wskrzeszeniu jego duszy” czyli na próbie pojęcia starożytności jako sensownej całości, Takie pojęcie przyczyniło się do innego, Bardziej wszechstronnego naświetlania starożytnej wiedzy i kultury do nadania jej zabytkom właściwego sensu.
Studia filologiczne
Zainteresowanie kulturą antyczną wyrażało się w poszukiwaniu nowych zabytków i innych dzieł za, które płacono bardzo dużo pieniędzy. W ten sposób odrzucono średniowieczną łacinę i posługiwano się pięknym językiem, którego wzorem był rzymski filozof Cyceron. Od humanisty w tym czasie wymagano znajomości języka greckiego, łacińskiego i hebrajskiego. Przez to można było bardzo szczegółowo tłumaczyć dzieło starożytne. Zasada poznawania tekstów w ich oryginalnych wersjach dała wspaniałe rezultaty.
Inspiracje filozoficzne
Humanizm na początku nawiązywał do poglądów Epikura, który za dobro uważał przyjemność duchową i intelektualną. Wczesny humanizm niechętny był ascetyzmowi. We wczesnej fazie najgłośniej brzmiała pochwała cnoty jako wartości samej w sobie. Humanizm poszukiwał ideału zgody, piękna, jasności. Radość i optymizm zaczęły się przeplatać z pesymizmem który przybierał na sile. Humaniści nawiązując do filozofii starożytnej nie głosili bezwzględnego uwielbienia dla „pogaństwa” nie krytykowali też jawnie religii chrześcijańskiej. Współistnienie humanizmu z kościołem ujawniało się choćby tymże wśród dostojników kościoła było wielu humanistów i mecenasów.
Humanizm
To potężny krąg umysłowy i kulturalny występujący w okresie renesansu.
Nazwa wywodzi się z łacińskiego i pochodzi od słów homo-człowiek, humanos-ludzki. Hasłem humanistów były słowa starożytnego poety Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Wyrażały one stosunek człowieka renesansu do życia i Boga. Humanista nie przestał być człowiekiem wierzącym dokonał jednak poważnej rewizji systemu wartości. W jego centrum zainteresowania znalazł się człowiek ze wszystkimi ludzkimi problemami, radościami, smutkami, porażkami. Humanizm opierał się na następujących zasadach:
--kulcie dla wiedzy i nauki
W XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój wszystkich dziedzin nauki. Pojawiły się nowe dyscypliny naukowe, dokonano wielu wspaniałych odkryć. Powstały nowe uniwersytety, a miasta uniwersyteckie stały się miastami kultury i nauki. Studia uniwersyteckie nobilitowały stawały się przepustką do kariery, dawały humaniście poczucie własnej wartości. Obowiązywał zwyczaj studiowania na wielu uniwersytetach. Młodzi ludzie podróżowali po Włoszech, Francji. Pobierali nauki u najwybitniejszych uczonych tego czasu.
--szacunku dla wszechstronności ludzkich zainteresowań
Renesans był epoką ludzi genialnych mających niezwykłe osiągnięcia w wielu czasami zbyt odległych dziedzinach. Ludzi tej epoki charakteryzuje bowiem głód wiedzy, studiują z prawdziwym zainteresowaniem różnorakiej dziedziny nauki, wykonują równocześnie wiele czynności mających niewiele wspólnego ze sobą. Mikołaj Kopernik był nie tylko astronomem ale i lekarzem, poetą, tworzy traktaty filozoficzne, pisze dzieło z ekonomii dotyczące funkcjonowania pieniądza, projektuje obronne fortyfikacje. Głęboka znajomość literatury starożytnej jest każdemu humaniście niezbędna do zrozumienia współczesnego świata i uzyskania niezbędnego dystansu w jego ocenie.
--kulcie piękna
Dla człowieka renesansu piękno służące jemu samemu przestało być grzeszne. Ludzie tego okresu otaczali się przedmiotami zbytku świadczącymi o ich pozycji majątkowej. To rozkochanie w pięknie wpłynęło na gwałtowny rozwój wszystkich dziedzin sztuki. Bogaci chcieli mieszkać w pięknych pałacach, patrzyć na piękne obrazy i rzeźby, przechadzać się po niemniej pięknych ogrodach i używać naczyń będących dziełami. Odzywają kanony antycznego piękna. W architekturze obowiązuje grecka zasada proporcji, harmonii i symetrii, a w malarstwie i rzeźbie znów eksponuje się fizyczne, zmysłowe piękno nagiego ludzkiego ciała.
--zainteresowanie antykiem
Upadek Konstantynopola spowodował przybycie do Europy zachodniej wielu uczonych znawców antyku, przywieźli oni ze sobą chroniąc przed Turkami starożytne zabytki, utwory literackie, rzeźby, dzieła naukowe. Wpłynęło to na ożywienie zainteresowań starożytna spuścizną. Humaniści odkryli piękno klasycznej greki i łaciny. Umieli się tymi językami posługiwać na codzień. Tworzyli w tych językach własne wspaniałe formy.
„Fraszki”
„O kapelani „ -Bohaterem fraszki jest dworski kapelan, który nadużywa trunków i tym samym lekceważy swoje duszpasterski obowiązki. Stosunek poety nie jest jednak krytyczny mimo wskazania istotnej ludzkiej wady. Sprawa spóźniania się kapelana na msze jest traktowana z przymrużeniem oka i złagodzona przez zaprezentowany w tej fraszce humor i błyskotliwość kapelana.
„O kaznodziei” -Mimo istotnego problemu moralnego-kontrastu pomiędzy nauką księża, a ich codziennym życiem-wymowa tej fraszki jest żartobliwa. Przesądza o takim jej charakterze postać bohatera kaznodziei, który w sposób żartobliwy szczery i rozbrajający przyznaje się do swoich słabości.
„O miłości , Do Hanny, Do dziewki” poeta zwraca uwagę na uroki życia wynikające z miłości, flirtu i obecności kobiet. Uczucia te nie mają nic ze śmiertelnej powagi, poeta wskazuje na ich ulotność i nietrwałość. Miłość jest we fraszkach jednym z elementów urody życia.
Fraszki o własnej twórczości.
„Ku muzom” -W utworze tym poeta zastanawia się nad wartością sławy. Sława w jego ocenie jest ważniejsza niż bogactwo, władza a nawet tak ceniona w innych utworach cnota. Poeta nie ukrywa swych marzeń o sławie i zwraca się z prośbą do muz, by rymy rozsławiły jego imię. Utwór jest typowo renesansowy nie tylko w aspekcie do sławy ale i w przywoływaniu motywów antycznych. Muzy to panny na Parnasie które maczają swoje włosy ipokareńskiej rosie.
„Do fraszek” -Utwór zawiera ostrzeżenie pod adresem czytelnika, by ten nie starał się dotrzeć do tajemnicy poety, próba poznania osobowości poety musi skończyć się porażką bowiem fraszki i cała twórczość poety są swoistego rodzaju labiryntem, w którym nawet nić Ariadny nie pomoże. Ta fraszka również zawiera motywy mityczne. Poeta wymienia fortunę, labirynt, minotaura, Ariadnę, Dedala
.
Fraszki refleksyjne
„O żywocie ludzkim” -Poeta zademonstrował w tej fraszce pesymistyczną koncepcję ludzkiego życia. Wszystko o co człowiek zabiega, do czego dąży jest nietrwałe. Szczęścia nie daje ani władza, ani bogactwo, ani sława. Człowiek jest tylko marionetką targaną przez los, jego życie jest kruche i przemijalne.
„O żywocie ludzkim II” -Podmiot liryczny w tej fraszce zwraca się do Wiecznej Myśli-Pana Boga z prośbą by dał mu łaskę obserwowania teatru życia. Ludzie w ocenie poety są aktorami ,a świat sceną na której toczą boje o rzeczy błahe. Jedni chcą bogactwo, drudzy sławę i wszyscy ze sobą się o coś zmagają nie zważając na to że śmierć uczyni te zmagania bezsensownymi. Poeta nie chce angażować się w tę grę, chce ją obserwować z dystansu tak jak Pan Bóg. W utworze tym wyraźne są echa starożytnej filozofii stoickiej, która nakazywała mądry dystans do świata i jego spraw.
„Do snu”- Sen był przedmiotem wielu rozważań zarówno filozoficznych jak i medycznych tej epoki.
Kochanowski przyjmuje tutaj typowo renesansową koncepcję snu. Sen jest nie tylko wypoczynkiem dla ciała ale i swoistym przedsionkiem śmierci. Dusza ludzka podczas snu oddziela się od ciała i wędruje po wszechświecie. Sen oswaja człowieka ze śmiercią, pomaga pogodzić się z nią, uczy jej akceptacji.
„Do gór i lasów” -Fraszka ma charakter autobiograficzny. Poeta zwierza się czytelnikowi z licznych swoich doświadczeń życiowych. Wspomina swoje studenckie lata spędzone we Włoszech, swoje podróże do Francji i Niemiec ,pobyt na dworach biskupich i królewskich, udział w wyprawie wojennej, zamiar pozostania księdzem. Bogactwo doświadczeń umożliwiło mu znalezienie odpowiedzi na pytanie jak żyć. Ta odpowiedź jest zgodna z filozofią epikurejską i hasłem Horacego „carpe diem”(chwytaj dzień).
„Na lipę” -Utwór jest pochwałą codzienności i zwyczajności, a czarnoleska lipa jest jej symbolem. Poeta wskazuje na źródło życiowej radości będące w zasięgu każdego człowieka. Są nimi piękna przyroda, bliskość drugiego człowieka, prosta gościnność i spokój sumienia.
„Na dom w Czarnolesie” -Ta fraszka ma również formę modlitwy. Poeta prosi boga o zesłanie kilku łask doczesnych, które uczynią go szczęśliwym na ziemi. Te łaski to spędzenie życia w ojczyźnie, zdrowie, czyste sumienie, ludzka życzliwość i nieprzykra starość. Poeta jawi się tutaj jako mędrzec, filozof, który odrzuca to co w życiu zawodne i przemijające. Pragnie zadowolić się ‘małym’ bowiem ‘wielkie’ jest źródłem niepotrzebnych napięć i nieszczęść.
Jan Kochanowski „Pieśni”
„-Pieśń IX Chcemy być sobie radzi” -Jest to pieśń refleksyjna wyrażająca postawę poety wobec życia i zawierająca wiele rad życiowych zaadresowanych do czytelnika. Poeta głosi w tym utworze stoicką filozofię. Życie jest splotem chwil radosnych, smutnych. Najwyższe szczęście sąsiaduje z największą radością. Wszystko jest więc ulotne i niestałe. W tej sytuacji należy korzystać z nadarzających mu chwil szczęścia, nie stronić od zabawy i przyjemności. Musi także zachować dystans do tego co mu życie niesie, jego kredo życiowe wyraża się w słowach „...a nigdy nie zabłądzi kto tak umysł narządzi jakoby miał szczęście i nieszczęście znosić temu mężnie wytrzymać w owym się nie wznosić”. Poeta afirmuje życie takim jakie ono jest. Nie buntuje się przeciwko niedoli człowieka, proponuje stoicki spokój i umiar, który jest podstawą prawdziwej życiowej mądrości.
„Pieśń V -Pieśń o spustoszeniu Podola”
Jest to pieśń patriotyczna będąca wyrazem troski poety o przyszłość ojczyzny. U jej genezy leży autentyczne wydarzenie spustoszenie Podola przez Tatarów, którzy wykorzystali chaos w kraju spowodowany ucieczką Henryka Walezego. Poeta bardzo surowo ocenia swoich współczesnych. Oskarża polską szlachtę o sprzeniewierzenie się rycerskim ideałom, o tchórzostwo i krótkowzroczność polityczną. Spustoszenie Podola przez Tatarów lud koczowniczy i półdziki jest dla rycerskich Polaków sprawą haniebną obnaża ich słabość budzi obawy o wolność kraju. Poeta apeluje do szlachty, by opodatkowała się na cele wojenne, by zasiliła skarb państwa pieniędzmi, które zostaną wykorzystane na cele stałej zaciężnej armii. Nie chcąc urazić ambicji polskiej szlachty schlebia jej pozytywną opinią pospolitego ruszenia. Pospolite ruszenie odgrywało by przy istnieniu armii wyjątkową rolę, stawało by do walki w wyjątkowych przypadkach np. walnej rozprawie z Turkami. W zakończeniu utworu dochodzą do głosu obawy poety o lekkomyślność polskiego narodu. Grozi on swoim współczesnym negatywnym osądem świata. „Nową przypowieść sobie Polak kupi ,że i przed szkodą i po szkodzi głupi”.
„Pieśń IX- Nie porzucaj nadziei ( księgi wtóre)”
Jest to pieśń refleksyjna nawiązująca do filozofii stoickiej wyrażonej wcześniej w Pieśni IX-księgi pierwsze. Na wstępie poeta zwraca się z apelem do czytelników, by nigdy nie porzucali nadziei i byli ufni wobec losu. Życie bowiem składa się z cierpienia i radości i należy mieć wobec niego dystans. Lekarstwem na życiowe dramaty może być przyroda. Jej piękność, zmienność, umieranie i odradzanie się daje wytchnienie i uczy wiary w przemijanie złego. Lekarstwem na życiowe smutki i cierpienia jest również właściwa miara w ocenie własnych przypadków życiowych i innych ludzi otaczającego nas świata. Ta miara to stoicki spokój, dystans do życia, dzielność i twardy charakter. Poeta daje swoim czytelnikom następujące rady: „Lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie, bo z nas fortuna w żywe oczy szydzi”. Najważniejszym jednak lekarstwem na niepowodzenia i dramaty człowieka jest głęboka wiara i miłość do Boga. Kochanowski stara się więc połączyć dwie filozofię starożytną i chrześcijańską i uczynić z nich nauczycielki życia. Bóg jest sprawiedliwym sędzia i nadawcą wszelkich łask, on to kierując się niewysłowioną mądrością decyduje o losie człowieka. Trzeba mu więc zaufać i bez buntu poddać się jego woli.
„Pieśń XII-( księgi wtóre O cnocie)”
Kochanowski zastanawia się nad istotą cnoty. Cnotę przyjmuje na wzór starożytnych, rozumie ja jako siłę moralną, doskonałość wewnętrzną, szlachetność myśli i uczynków. Apelując do swoich czytelników o kształtowanie cnoty ostrzega ich równocześnie przed niebezpieczeństwami. Są nimi ludzka zawiść i podłość. Ponadto człowiek cnotliwy musi być równocześnie bezinteresowny. Za swoje dobre uczynki nie może oczekiwać zapłaty ani w formie materialnej ani w żadnej innej. Szacunek, pokaz, sława są ludziom prawdziwie szlachetnym zbyteczne. Najwyższą formą ludzkiej doskonałości jest miłość do ojczyzny, służba dla niej, a także praca dla całego społeczeństwa. To swoje przekonanie poeta wyraża w następujących słowach: „A jeżeli komu droga otwarta do nieba to tym co służą ojczyźnie. Wątpić nie trzeba że co im zazdrość ujmie Bóg nagradzać będzie, a cnota kiedykolwiek miejsce swe osiądzie”
„Pieśń XIX-Pieśń o dobrej sławie”
W pieśni XIX Kochanowski poddaje analizie sławę-wartość bardzo istotną dla ludzi renesansu. Zdobycie pośmiertnej sławy uważa za konieczność, bowiem ona jest jedynym śladem ludzkiego istnienia, źródłem pamięci potomnych, namiastką ucieczki przed śmiercią. Zdobywanie sławy jest dla poety równoważne ze służba drugiemu człowiekowi : „Służmy poczciwej sławie jak kto może, niech tu pożytek dobra współczesnego pomoże”. Każdy jest w miarę swoich możliwości zdolny do służenia. Jedni mogą nauczać, inni wychowywać, a jeszcze inni bronić Ojczyzny. Złożenie ofiary z własnego życia dla dobra społeczeństwa jest gwarantem prawdziwej sławy.
„Pieśń XXIV-Niezwykłym i nie lada piciem obdarzony”
W pieśni tej pobrzmiewają motywy sławy i nieśmiertelności wyrażone w odach do Horacego. Kochanowski zdaje się powtarzać wraz za starożytnym poetą słowa „Nie cały umie”. Utwór zaczyna się od głównego stwierdzenia o posiadaniu przez jego autor niezwykłego talentu poetyckiego. Utwory przedstawione przez poetę zapewniają mu nieśmiertelność i sławę po wsze czasy. Do swoich bliskich zwraca się z prośbą, by zrezygnowali z uroczystości pogrzebowych po jego śmierci bowiem on cieszący się sławą może mieć pogrzeb skromny.
„Makbet” -dramat polityczny
„Makbet w zamyśle autora miał być lekcją dla sprawujących władzę. Szekspir żył w czasach monarchii absolutnej charakteryzującej się bezwzględnym stylem rządzenia, nadużywaniem władzy, niesprawiedliwością i ludzkimi dramatami. Renesansowi humaniści popierali ten rodzaj monarchii. Pragnęli jednak rządów nie tyrana lecz człowieka miłującego poddanych, sprawiedliwego i szlachetnego. Mądrość i sprawiedliwość monarchy miały zasadnicze znaczenie. Jeżeli władca był zły całe państwo pogrążało się w otchłani zbrodni i przestępstwa. Makbet...
maniekchomikuj