Akt_pamieci_Tradycja_akatystowa_w_kontekscie_form_pamieci_e_0mo6.pdf

(175 KB) Pobierz
Wstęp
Kategoria pamięci jest wartością konstytutywną dla tra-
dycji Kościoła wschodniego. Buduje zasadniczą ideę teo-
logii tego Kościoła i sposoby jej wyrażania – kanon. Odnosi
się ona zarówno do kształtowania kanonu Pisma
Świętego,
który to proces w Kościele wschodnim był znacznie dłuż-
szy i bardziej drobiazgowy niż w Kościele zachodnim
1
, jak
i do jego artystycznego wyrazu w postaci ikon, malowanych
dekoracji
świątynnych,
kanonu cerkiewnej architektury,
wreszcie kanonu obyczaju i tradycji – form pielęgnowania
świąt
i relacji
świętości
wobec dni nieświątecznych, stro-
ju, relacji społecznych czy rodzinnych i wielu innych.
Wszystkie te jakości wpisane są w zasadniczą regułę, mia-
rę o kolejnej aktywizacji kanonu, o budowaniu następnego
aktu twórczej interpretacji kultury.
Nie należy zapominać,
że
kanon nie oznacza niewol-
niczego naśladowania. Jest to również możliwość nie tyle
interpretacji, co właśnie aktualizacji – możliwość wprowa-
dzenia doświadczenia tradycji w codzienność i w indywi-
dualizm każdego z członków wspólnoty. Pojęcie pamięci
jest zatem niezwykle istotnym aspektem każdej kultury,
a dla kultury prawosławia szczególnie, ponieważ wyjątko-
wo dba ona o jej niemal nienaganne powtarzanie. Niechęt-
nie dopuszcza do jakichkolwiek zmian i jest raczej kulturą
trudną oraz zamkniętą, gdyż nie ulega
łatwo
wpływom i nie
daje się uwodzić obcym projektom (co nie oznacza,
że
tak
się nie dzieje). Częściej jednak to ona swoim kolorytem,
——————
J. Meyendorff,
Teologia bizantyjska. Historia i doktryna,
przeł. J. Prokopiuk,
Warszawa 1984, s. 13–14.
1
9
bogactwem, działa na kultury sąsiadujące. Dlatego tak waż-
ne jest dla niej, aby wciąż funkcjonowała jako twór silny
i w miarę jednorodny. Kultura prawosławia jest spadkobier-
cą wielkiej tradycji kultury bizantyjskiej i dźwiga na swoich
barkach wielowiekową tradycję wyjątkowej relacji między
słowem a obrazem.
Na gruncie badań nad pamięcią niezastąpionym kom-
pendium wiedzy jest praca Frances Yates
2
. W odniesieniu
do kultury prawosławia należy uzupełnić ją ponadto o spe-
cyfikę pamięci w rozumieniu kultury oralnej. Dlatego warto
przyjrzeć się jej przez pryzmat kategorii pamięci kulturo-
wej, wypracowanej przez Jana Assmanna w książce pod
tymże tytułem
3
. Assmann rozdzielił funkcjonowanie pamię-
ci danej wspólnoty na dwa zasadnicze tryby, wskazując na
istnienie pamięci komunikatywnej i kulturowej: „Pamięć
komunikatywna obejmuje wspomnienia dotyczące najbliż-
szej przeszłości”
4
. A zatem jest to pamięć oparta na dialogu,
na
oral history,
na budowaniu wzajemnych relacji między
członkami wspólnoty w odniesieniu do tradycji i jej prze-
chowywania. W jej obrębie funkcjonują dwa
modi:
pamięć
fundacyjna – odnosząca się do prapoczątków i realizowana
w postaci określonych, kultywowanych nośników: rytua-
łów,
tańców, mitów, wzorców – oraz pamięć biograficzna,
mówiąca o własnych doświadczeniach
5
. Natomiast „pamięć
kulturowa jest zorientowana na utrwalone punkty w prze-
szłości”
6
. Jej zadanie to kontynuowanie konkretnego modelu
kulturowego, kształtowanie
świadomości
całej społeczności.
Ma swoich specjalnych nosicieli (czy też instytucje), które
regulują jej funkcjonowanie i są odpowiedzialne za opo-
wieść, jaka rodzi się o niej samej we wspólnocie. I tym
właśnie dla kultury prawosławnej jest kanon – spisem zasad,
——————
2
3
F. Yates,
Sztuka pamięci,
przeł. H. Rosnerowa, Warszawa 1977.
J. Assmann,
Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość
w cywilizacjach starożytnych,
przeł. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008.
4
Ibidem, s. 66.
5
Ibidem, s. 67.
6
Ibidem, s. 68.
10
Kup książkę
które konstruują myślenie o niej samej i warunkują trwa-
łość,
pozwalając na zachowanie odrębności.
Aby trwała pamięć kulturowa niezbędne są jej nośniki
– systemy znaków, które przez ich ciągłe odczytywanie,
przez aktualizację stanowią o istnieniu danej kultury. Syste-
my te realizują się, opierając na różnych zmysłach. Ich
medialność, sposób percepcji i jej wielowymiarowość de-
cyduje o sile przekazu. Ważne jest zatem, by angażowały
jak najwięcej zmysłów. Dla kultury prawosławia ciekawym
i wyjątkowym obszarem funkcjonowania jest charakter kul-
tu maryjnego. Dlatego w obrębie tego zagadnienia warto
poszukać owych wielowymiarowych i multimedialnych noś-
ników pamięci kulturowej. Sytuacją wyjątkową jest funkcjo-
nowanie w tej tradycji hymnu maryjnego –
Akatystu ku czci
Bogurodzicy.
Nie dość,
że
jest to pieśń zachowująca nie-
zwykłą strukturę, lokującą się w przestrzeni wzajemnego
oddziaływania oralności i piśmienności, to jeszcze stanowi
ekstraordynaryjny przypadek, w którym utwór słowno-mu-
zyczny posiada swój wizerunek, a jest nim ikona akaty-
stowa. Wykonanie
Akatystu ku czci Bogurodzicy
angażuje
tym samym wzrok i słuch, implikuje działanie pamięci oraz
wprowadza dwa rodzaje istnienia słowa: kulturę oralności,
związaną także z meliką, i piśmienności, ze względu na
wyjątkowy charakter zapisu
Akatystu
jako abecedariusza.
Akatyst
to również otwarcie pierwszej karty wciąż zmienia-
jącej się i wciąż aktualnej kultury i tradycji litanijnej, o czym
świadczy
chociażby wydana niedawno rozprawa habilita-
cyjna Witolda Sadowskiego
7
.
Książka niniejsza jest natomiast próbą analizy
Akatystu
ku czci Bogurodzicy
w kontekście idei pamięci kulturowej,
pamięci formowanej w działaniu, w aktualizacji rytuału
święta
oraz w – wynikającym z tego – kontekście poszcze-
gólnych aspektów kultury litanijnej – jej początków, zasad-
niczych struktur, formuł i funkcjonującej w niej zależności
między oralnością i piśmiennością. Stosowany w tej tra-
——————
7
W. Sadowski,
Litania i poezja. Na materiale literatury polskiej od XI do XXI
wieku,
Warszawa 2011.
11
Kup książkę
dycji układ pozdrowieniowy nie jest związany wyłącznie
z konstrukcją literacką. Nie tworzy tylko grupy tekstów,
lecz jest zapisem swoistej, wyjątkowej kultury modlitewnej
i paraliturgicznej. Dlatego też zjawisko to należy badać
w kategoriach wypracowanych przez antropologię słowa,
podkreślając jego oryginalność. Posługując się narzędziami
wypracowanymi przez Waltera Onga lub Erica Havelocka
8
można spróbować spojrzeć na teksty litanijne jako na
świa-
dectwa styku oralności i piśmienności, rozpoczynając oczy-
wiście od analizy samego
Akatystu ku czci Bogurodzicy
jako
tekstu w zasadzie
źródłowego.
Książka ta to również próba rozpoznania relacji mię-
dzy
Akatystem
a wybranymi polskimi utworami maryjnymi
przełomu XV i XVI wieku – pieśniami, godzinkami, mod-
litwami pozdrowieniowymi prozą. Tym samym publikacja
ta wpisuje się w badania nad dziejami kultu maryjnego,
które w polskiej nauce zapoczątkowały dopiero opraco-
wania księdza Jana Fijałka w XX wieku
9
. Korpus tekstów
jest wyłącznie swego rodzaju próbą materiału. Polem, w ra-
mach którego można już zakreślić wystarczająco wyra-
ziście – z jednej strony – sam język badania i kategorie,
z drugiej – wypracowane wnioski. Poddawany analizie
okres dziejowy został zaś wybrany ze względu na to,
że
dopiero w ostatniej
ćwierci
XV i pierwszych dziesięcio-
leciach XVI wieku (głównie za sprawą bernardynów) nurt
polskojęzycznej twórczości maryjnej wyraźnie przybrał
na sile
10
. Charakterystyczne,
że
w tym czasie najwięcej
polskich pieśni religijnych to oczywiście pieśni o tematy-
ce maryjnej
11
.
Sama tradycja litanijna zogniskowana wokół
Akatystu
ku czci Bogurodzicy
nie wiąże się jednakże wyłącznie
——————
W.J. Ong,
Oralność i piśmienność,
przeł., wstęp J. Japola, Lublin 1992;
E.A. Havelock,
Muza uczy się pisać: rozważania o oralności i piśmienności w kul-
turze Zachodu,
przeł.: oprac. zbiorowe, Warszawa 2006; tegoż,
Przedmowa do
Platona,
przeł. P. Majewski, Warszawa 2007.
9
R. Mazurkiewicz,
Wstęp,
w:
Teksty o Matce Bożej. Polskie
średniowiecze,
Niepokalanów 2000, s. 9.
10
Ibidem, s. 10–11.
11
W. Sadowski, op. cit., s. 46.
8
12
Kup książkę
z przekazem słownym – rozumianym zarówno w katego-
riach oralnych, jak i piśmiennych. Istnienie ikony akatysto-
wej implikuje właśnie przekaz o charakterze ikonicznym.
Jej kształt, struktura i przekaz stanowią kolejne
źródło
i wzór dla całej tradycji akatystowej. Ze względu na ten fakt
do
Akatystu
można przykładać narzędzia, które należą się
opisowi ikony w tradycji Kościoła wschodniego. Sens wi-
zerunku może być w tym przypadku połączony z sensem
przekazu językowego. W obu tych okolicznościach zacho-
dzi paralelne odwołanie do koncepcji styku oralności i piś-
mienności oraz w podobny sposób uwidacznia się w nich
kategoria pamięci, która opiera się na doświadczeniu uni-
wersalności, oraz poza- i ponadczasowości. Z powodu zatem
swojej wymowy pomieszczone w
Akatyście
poszczególne
sceny wiążą się z konkretnymi tematami ikonograficzny-
mi, obecnymi w tradycji malarstwa ikonowego
12
, a także in-
spirującymi polskie teksty religijne o tematyce maryjnej.
Niezwykle ważny element recepcji tradycji akatystowej
w polskiej kulturze stanowią nawiązania do charaktery-
stycznego dla ikony akatystowej wizerunku Matki Boskiej
w typie
Hodegetrii,
czego najwyraźniejszym
świadectwem
jest rozmiar kultu Jasnogórskiego obrazu Matki Boskiej
13
.
Dlatego też w najbardziej reprezentatywnej grupie ma-
larstwa cechowego – w malarstwie z rejonu Małopolski
– można wyróżnić na przełomie XV i XVI wieku grupę wi-
zerunków zwanych Madonnami Piekarskimi. Niewątpli-
wie jest to
świadectwo
nawiązań nie tylko do
Akatystu,
ale
i do całej specyfiki kultu maryjnego we wschodnim rycie
chrześcijaństwa.
Tradycja akatystowa zatem – i jej funkcjonowanie ja-
ko działania pamięci – jest terminem, który wydaje się
w sposób najpełniejszy oddawać kwestię obecności w pol-
skiej kulturze hymnu maryjnego –
Akatystu ku czci Bogu-
rodzicy.
Nie chodzi tyle o naśladowanie samego utworu, co
——————
R. Mazurkiewicz, op. cit., s. 34. Por. też M. Janocha,
Wstęp,
w:
Akatyst ku czci
Bogurodzicy,
Warszawa 1998.
13
A. Niedźwiedź,
Obraz i postać. Znaczenia wizerunku Matki Boskiej Często-
chowskiej,
Kraków 2005.
12
13
Kup książkę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin