20_lat_rzeczywistosci_poradzieckiej_Spojrzenie_socjologiczne_e_0j3t.pdf

(198 KB) Pobierz

Małgorzata Głowacka-Grajper, Robert Wyszyński

Instytut Socjologii UW

„Rzeczywistość poradziecka” w polskiej refleksji

naukowej. Wprowadzenie

Podobnie jak Polska po wydarzeniach 1989 roku, kolejne kraje zaczęły stop-

niowo uwalniać się spod kurateli Związku Radzieckiego i rządów partii ko-

munistycznych. W 1990 roku proces rozpadu zaczął dotykać już nie tylko

blok komunistyczny, ale i sam Związek Radziecki. 11 marca 1990 roku jako

pierwsza swą niepodległość proklamowała Litwa, a po niej kolejne republiki

bałtyckie i Ukraina. Związek Radziecki został ostatecznie rozwiązany 31

grudnia 1991 roku, a 12 jego byłych republik utworzyło Wspólnotę Nie-

podległych Państw, która jednak stopniowo traciła na spójności i znaczeniu.

Rozpad Związku Radzieckiego miał ogromne znaczenie i konsekwen-

cje dla geopolityki i życia społecznego nie tylko Europy i Azji, ale i całe-

go świata. Niewątpliwie skutkiem tego wydarzenia było także rozszerzenie

możliwości podejmowania przez badaczy i działaczy społecznych tematów

wcześniej prawie nieporuszanych, takich jak chociażby obecność i sytuacja

Polaków w byłym ZSRR.

Polska socjologia, antropologia i etnologia, wraz z innymi naukami spo-

łecznymi, w ciągu 20 lat, jakie minęły od rozpadu Związku Radzieckiego,

stały się obszarami interesujących refleksji nad społecznymi, kulturowymi

i tożsamościowymi przemianami, jakie przyniosła wielka geopolityczna

zmiana za wschodnią granicą. Ze względów historycznych, ale także spo-

łeczno-kulturowych i politycznych, polscy badacze często podejmują temat

sytuacji poradzieckiej (aczkolwiek nie we wszystkich republikach i regio-

nach byłego ZSRR z równą intensywnością) i prezentują jej swoiste ro-

zumienie, odmienne niekiedy od badaczy z innych kręgów kulturowych,

co może wynikać z innego rodzaju wrażliwości i spojrzenia na te kwestie,

uwarunkowanego doświadczeniami historycznymi.

Dwadzieścia lat po transformacji w Polsce i w innych krajach będących

po II wojnie światowej pod wpływem Związku Radzieckiego nadszedł czas

na refleksję nad konsekwencjami tamtych wydarzeń. W związku z tym

Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego zorganizował w dniach

13–14 maja 2011 roku konferencję poświęconą tym zagadnieniom oraz

próbie podsumowania owych 20 lat polskich badań nad rzeczywistością

społeczną powstałą w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego. Wśród pre-

legentów znaleźli się badacze z licznych ośrodków, którzy od wielu lat zaj-

mują się zagadnieniami przemian społecznych i tożsamości narodów krajów

byłego ZSRR. Przez długi czas głównym punktem dyskusji nad minionym

20-leciem były kwestie transformacji politycznej i gospodarczej, a inne sfery

życia przyciągały mniej uwagi. Jednakże społeczeństwa postkomunistyczne

doświadczyły też przemian kulturowych i tożsamościowych, które również,

naszym zdaniem, należy uwzględnić, podejmując próbę opisu 20 lat dyna-

micznej rzeczywistości poradzieckiej.

Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego to miejsce, w którym

problematyka związana z sytuacją poradziecką jest stale obecna. Przedmio-

tem zainteresowania są społeczności polskie zamieszkujące kraje powstałe

po rozpadzie ZSRR (a prace badawcze dotyczące Polaków w Kazachstanie

rozpoczęły się właściwie na kilka lat przed rozpadem ZSRR). Prowadzone

są badania Polaków na Litwie, Białorusi, Ukrainie, we wspomnianym już

Kazachstanie czy w Rosji, na Syberii (np. Nowicka 2000a). Ciekawy wy-

miar przemian społecznych stanowią także migracje z krajów poradzieckich,

głównie z Ukrainy i Białorusi, do Polski, które także znalazły się w obszarze

zainteresowań badawczych pracowników IS UW. Dużą część dorobku In-

stytutu zajmują ponadto badania porównawcze Polski i wybranych krajów

poradzieckich (przede wszystkim sąsiedzkich), dotyczące kwestii podziela-

nych wartości w sferze politycznej i publicznej oraz religii (np. Konieczna

2005; Nowicka 2000b; Nowicka, Wyszyński 1996), a także kwestii trudnej

pamięci zbiorowej Polaków i Rosjan.

Po zapoczątkowaniu przemian ustrojowych w Polsce wykrystalizowa-

ły się, głównie dzięki centrom naukowym i uniwersyteckim, liczne ośrodki

badawcze i analityczne zajmujące się obszarami powstałymi w wyniku roz-

padu ZSRR, interesujące się nowymi państwami i problemami etnicznymi,

badaniami historycznymi oraz lingwistycznymi. Nowe instytucje rozpoczę-

ły szeroką działalność publicystyczną, nieograniczającą się tylko do publi-

kacji prac badawczych, a w obieg weszły serie wydawnictw specjalistycz-

nych. Zdobyte doświadczenia i poszerzenie się kadry pozwoliło w licznych

centrach uniwersyteckich na rozpoczęcie nauczania na nowo powstałych

kierunkach związanych z szeroko rozumianym wschodoznawstwem.

Wydaje się, że badania wschodnie ciągle prężnie rozwijają się w naszym

kraju, obejmując coraz to nowe płaszczyzny i obszary. Warto zatem, jak

nam się wydaje, odnieść się do samego zakresu pojęcia studiów wschodnich.

Jak przedstawiali to w jednym z numerów swego pisma badacze z Wrocła-

wia, dawne pojęcie i zakres orientalistyki ulegają przemianom na rzecz in-

terdyscyplinarnych badań szeroko rozumianych nauk społecznych, obejmu-

jących dawny obszar komunistyczny w Europie Środkowej i Wschodniej,

nowo powstałe państwa w Azji Środkowej oraz całą Syberię. Tak określone

Kup książkę

Małgorzata Głowacka-Grajper, Robert Wyszyński „Rzeczywistość poradziecka”...

terytorialnie interdyscyplinarne badania w kręgu akademickim coraz czę-

ściej nazywane są

wschodoznawstwem

(por. Baluk, Winnicki 2008, 2009).

Zajmujące się od dawna tą problematyką ośrodki uniwersyteckie, które wy-

promowały już specjalistyczną kadrę związaną z badaniami wschodnimi,

prowadzą również specjalistyczne studia na tych kierunkach.

Część naukowców w Polsce używa nazwy

studia wschodnie,

wyodręb-

niając również tę dziedzinę z zakresu orientalistyki. Niektóre ośrodki zawę-

żają jednak zakres do obszaru państw poradzieckich, inne natomiast nie-

pomiernie go poszerzają. Nieliczni badacze i dydaktycy w obliczu szeroko

rozumianej odmienności Wschodu włączają w obszar studiów wschodnich

również tematykę związaną z Chinami, Japonią czy Koreą. Równocześnie

podejście to jest bardziej nastawione na badania zależności ekonomicznych,

politycznych oraz stosunków międzynarodowych. Wydaje się, że pod tą na-

zwą występuje szersza oferta specjalizacji dla studentów.

Cześć naukowców zainteresowanych przemianami wśród naszych bliż-

szych sąsiadów zajmuje się kierunkiem nazywanym

studiami wschodnio-

europejskimi.

W obliczu upadku ZSRR i oddziaływania licznych struktur

międzynarodowych (np. UE, NATO) wykrystalizowało się kilka wielokul-

turowych regionów: państwa wschodnioeuropejskie, region białorusko-ukra-

iński, region rosyjski, region bałkański i region kaukaski. W szerokim inter-

dyscyplinarnym podejściu, preferowanym w tym kierunku zainteresowań,

widoczny jest wyraźnie rys kulturowy, nawiązujący do oddziaływania trady-

cji i religii. Być może takie nastawienie badawcze i samo określenie jest pro-

mieniowaniem kultywowanych od dawana w wielu ośrodkach akademickich

i analitycznych w Niemczech tzw. studiów wschodnioeuropejskich.

Najbardziej chyba rozpowszechnionym w Polsce typem studiów zajmu-

jących się szeroko rozumianą tematyką wschodnią w zakresie polityki, go-

spodarki i kultury jest

rosjoznawstwo.

Obejmuje ono głównie badania wie-

lu płaszczyzn funkcjonowania społeczeństwa w ramach Federacji Rosyjskiej.

Jest to również interdyscyplinarny kierunek badań, jednak trzonem tego po-

dejścia są lingwistyka i historia, a obszar zainteresowań jest określony przez

zakres oddziaływania kultury czy cywilizacji rosyjskiej (np. w rozumieniu

Lwa Gumilowa). Przyjmując taką perspektywę cywilizacyjną, często w ofer-

cie dydaktycznej ośrodków zajmujących się rosjoznawstwem umieszcza się

specjalizacje nie tylko rosyjskie, ale również białoruskie czy bałtyckie, obej-

mujące interdyscyplinarne podejście do tych regionów, w „naturalny” spo-

sób znajdujących się w orbicie wpływów politycznych i kulturowych Rosji.

Najsłabiej chyba reprezentowany w Polsce jest kierunek badawczy okreś-

lany mianem

sowietologii,

którego ojcem założycielem był

notabene

Polak

– dominikanin o. Józef Maria Bocheński (np. 1961, 2008). Ze zrozumia-

łych względów specjalizacja taka nie mogła rozwijać się w Polsce w okresie

władzy komunistycznej, lecz na Zachodzie pracowali polscy socjolodzy zaj-

Kup książkę

mujący się opisem systemu sowieckiego. Jedną z takich osób był naukowiec

o światowej renomie – Jakub Karpiński z Instytutu Socjologii UW (por. np.

Karpiński 1985). Wydaje się, że obecnie należałoby precyzyjniej nazwać

to podejście

postsowietologią,

czyli badaniami tak samego byłego ZSRR,

jak i państw poradzieckich oraz postkomunistycznych. Podejście to jest

ograniczone raczej do ośrodków badawczych i analitycznych, sporadycznie

występuje na uczelniach. Wymienić tu można np. Łódź i kierowany swego

czasu przez rosjoznawcę i sowietologa Andrzeja de Lazari Interdyscyplinar-

ny Zespół Badań Sowietologicznych Uniwersytetu Łódzkiego (por. np. de

Lazari 2003, 2006).

W obliczu ciągłego rozwoju instytutów, wydziałów, kierunków trudno

jest dokonać wyczerpującego opisu wszystkich środowisk związanych z ba-

daniami wschodnimi, wydaje się, że można jednak starać się przedstawić

próbę typologii ośrodków zajmujących się wschodoznawstwem.

W Polsce powstały silne

ośrodki analityczne,

bazujące na kadrze na-

ukowców zajmujących się od dawna problematyką Wschodu i absolwentów

działających już kierunków. Placówki badawczo-naukowe, wspierane bądź

powołane przez ministrów, prowadzą badania oraz dostarczają analiz dla

sfery rządowej i samorządowej opisujących specyfikę obszaru postkomuni-

stycznego. Do takich właśnie nowych jednostek zajmujących się formą ba-

dań „postsowietologicznych”, ciągłym monitorowaniem przemian społecz-

nych, etnicznych i politycznych na przestrzeniach powstałych po upadku

ZSRR i całego bloku wschodniego zaliczyć można m.in. Ośrodek Studiów

Wschodnich w Warszawie. Jego badania, przeznaczone głównie dla poszcze-

gólnych resortów rządowych, są od niedawna w okrojonej formie dostępne

również dla szerszego gremium odbiorców.

„pozadydaktycznych” ośrodków badawczych,

monitorujących

sytuację na poszczególnych obszarach przestrzeni postsowieckiej, można

również zaliczyć m.in. Centrum Badań Wschodnich przy Ośrodku Badań

Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie czy Instytut Europy

Środkowo-Wschodniej w Lublinie. Placówki te, mając silne zespoły naukow-

ców, prowadzą szeroko zakrojone badania i działalność wydawniczą. Cen-

trum Badań Wschodnich w Olsztynie jest wydawcą periodyku naukowego

„Regiony i Pogranicza”, zaś w Lublinie IESW poszczycić się może bogatą

serią „Prace Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”.

Oprócz nowych ośrodków badawczych powstawały centra nawiązujące

do dawnych tradycji. W Warszawie staraniami całego zespołu naukowców

i dyplomatów, na czele z Janem Malickim, rzec można, iż „odrodziło się”

Studium Europy Wschodniej przy Uniwersytecie Warszawskim, odwołują-

ce się w swej misji do działalności przedwojennego Instytutu Wschodniego

idei prometeizmu

(por. Maj 2007). Zakres działań placówki wykracza

zdecydowanie poza sferę badawczą i dydaktyczną, skupiając się na aktyw-

Kup książkę

Małgorzata Głowacka-Grajper, Robert Wyszyński „Rzeczywistość poradziecka”...

nym wspieraniu niezależnych inicjatyw naukowych, wydawniczych i po-

litycznych w przestrzeni postsowieckiej. Należy tu podkreślić szczególny

dorobek badawczy i nieprzerwaną ciągłość wydawnictw Studium od okresu

„podziemia solidarnościowego” („Obóz”, „Przegląd Wschodni”, „Nowy Pro-

meteusz”).

Najliczniejszą grupę stanowią centra uniwersyteckie, które w różno-

rakiej formie (wydziałów, zespołów międzywydziałowych, katedr i zakła-

dów) powołały do życia

placówki badawczo-dydaktyczne

zajmujące się

szeroko rozumianym wschodoznawstwem, rosjoznawstwem czy studiami

środkowoeuropejskimi. Jako jeden z pierwszych powstał Instytut Wschodni

Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Równie silnym ośrodkiem uniwersytec-

kim zajmującym się wschodoznawstwem jest Wrocław z Zakładem Badań

Wschodnich przy Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu

Wrocławskiego, wydającym bardzo ciekawą serię „Wschodoznawstwo”. Do

ośrodków takich niewątpliwie zaliczyć można również Lublin, gdzie oprócz

analityczno-badawczego Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej na Wy-

dziale Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej działają Studia

Wschodnioeuropejskie, zaś na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, rów-

nież na politologii, oferowano specjalność „studia wschodnie – wschodo-

znawstwo”.

Niektóre ośrodki uniwersyteckie dzięki wieloletnim doświadczeniom ba-

dawczym dokonały w ramach wschodoznawstwa daleko idącej

specjalizacji

przy opisie pewnych obszarów i środowisk. Do takich ośrodków zaliczyć

można Białystok, gdzie liczne grono naukowców (m.in. Andrzej Sadowski,

Elżbieta Czykwin, Jerzy Nikitorowicz, Elżbieta Smułkowa, Włodzimierz

Pawluczuk) opisuje w ramach różnych podejść teoretycznych (teorie rozwo-

jowe, stygmatyzacja, tożsamość etc.) sytuacje pogranicza polsko-białorusko-

-ukraińskiego (np. Sadowski 1991, 1995; Czykwin 2000; Smułkowa 1997;

Smułkowa, Engelking 2000, Nikitorowicz 1991; Pawluczuk 1972, 1999).

Równocześnie obok ośrodków naukowych rozwijają się liczne

stowa-

rzyszenia i fundacje,

zrzeszające szerokie grono naukowców, pasjonatów,

studentów, które to środowiska stawiają sobie za cel badania, propagowa-

nie wiedzy oraz działalność na obszarach Rosji, krajów Europy Wschodniej

i Azji Środkowej.

Specyficzną odmianą badań w ramach wschodoznawstwa, która również

mogła powstać dopiero po przemianach ustrojowych w Polsce i rozpadzie

ZSRR, są

badania nad Polakami żyjącymi na terenach postsowieckich.

Od lat 70. XX wieku prowadzono prace nad losem diaspory polskiej, bada-

nia te były jednak ograniczone ideologicznie tylko do państw zachodnich,

a szczególnie skupiano się na losach emigrantów w USA. Przodował w tym

ośrodek krakowski, silnie związany z Komitetem Badania Polonii PAN

(obecnie Komitetem Badań nad Migracjami PAN). Współcześnie zachodzą-

Kup książkę

Plik z chomika:

P.Kuba-47

20_lat_rzeczywistosci_poradzieckiej_Spojrzenie_socjologiczne_e_0j3t.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: