Antropologia_wobec_dyskryminacji_e_0oqs.pdf

(157 KB) Pobierz

Kamila Dąbrowska, Magdalena Grabowska, Agnieszka Kościańska

Antropologia wobec dyskryminacji

Pojęcia obcości i swojskości wynikające z podziału „my – oni” są wpisane

w podstawy analiz antropologicznych. Pochodzenie etniczne, kulturowe albo rasa

i fizyczność danej grupy są wykorzystywane jako podstawa wyznaczania granic.

Mechanizmy stereotypizowania umacniają dystans dzielący zbiorowości oraz kon-

solidują tożsamości „my”. Język i formułowane za jego pomocą klasyfikacje osób

i grup stają się podstawowym narzędziem wspierającym podziały międzygrupo-

we zakorzenione w wyobrażeniach i tożsamościach zbiorowych (Tokarska-Bakir

2009). Stereotypy znajdują odzwierciedlenie w zwrotach, powiedzeniach i znacze-

niach pojedynczych słów, skrupulatnie zapisywanych przez pokolenia etnogra-

fów i antropologów (Kolberg 1963–1964, Tokarska-Bakir 2004, Cała 2005). Obcy

(Żyd, Cygan, Murzyn, gej) jest stawiany poza nawiasem społeczności, wykluczo-

ny, a jego prawo do przebywania we wspólnej przestrzeni jest kwestionowane.

Topos Innego, zamieniającego się w fantazmatycznego Obcego, wroga i zdrajcę

„zagrażającego” wspólnocie, jest tworzony przez tożsamości zbiorowe nazwane

przez Arjuna Appaduraia (2009, s. 57) drapieżczymi. Lęk przed małymi liczbami

(Appadurai 2009) pojawia się w grupie większościowej ze szczególnym nasileniem

w czasie okresowych kryzysów, społecznej anomii, a wykluczenie, zlikwidowanie

mniejszościowego wroga ma przywrócić równowagę.

Figura „znaczącego Obcego” jest często wykorzystywana w bieżących dysku-

sjach publicznych. Znaczenie obcości i Obcego w społecznych procesach nagłaś-

niania i unieważniania kontrowersyjnych treści podkreśla kluczowe znaczenie

publicznych sporów o pamięć i tożsamość zbiorową. Wojny toczone o interpretacje

przeszłości w obszarach społecznego konstruowania pamięci zbiorowej (Forecki

2010) stają się odzwierciedleniem moralnych debat o procesach wykluczania ze

wspólnoty i jego konsekwencjach zarówno dla wykluczających, jak i wykluczanych.

Przełamywanie tabu dyskursu dominującego, podejmowanie drażliwych tematów,

zadawanie pytań o wizje przeszłości i homogenizujące obrazy innych utrwalone

w tożsamości zbiorowej wpisują się w zaproponowany przez nas zbiór tekstów.

Przez lata aktywiści i przedstawiciele innych dyscyplin nie dostrzegali poten-

cjału badań antropologicznych. Mimo że antropolodzy podejmowali badania i wy-

zwania stawiane przez aktualne zjawiska społeczne, żywo włączając się w dyskusje

dotyczące tematów, które obecnie nazwalibyśmy problematyką dyskryminacji

wyniki tych badań rzadko wykraczały poza wąski zakres dysput wewnątrzdyscypli-

narnych (na temat przyczyn zob. Follis w tym tomie).

Na przykład Franz Boas, uważany za jednego z ojców współczesnej antropologii, był

zaciekłym oponentem rasizmu naukowego.

Wykluczenie Obcego – od groźnego stereotypu do dyskryminacji

Szybkie tempo przemian globalizacyjnych, intensyfikacja ruchów migracyj-

nych i masowej turystyki sprawiły, że hermetyczność badań antropologicznych sta-

ła się fikcją. Dla dzisiejszych antropologów założenie o jednoczesnych globalnych

i lokalnych wpływach jest ewidentne. Dzięki badaniom terenowym nawiązują oni

relacje z grupami, których głosy są przytłumione na skutek ich mniejszościowej

pozycji. Zadaniem antropologów stać się powinno nie tylko słuchanie i analizo-

wanie głosów grup marginalizowanych, biednych, ignorowanych, ale także ich

przekazywanie i upowszechnianie. Problemy grup wykluczonych, dzięki wspar-

ciu badaczy, mogą stać się rozpoznawalne i być uwzględniane w dyskursie spo-

łeczno-politycznym. „Antropologiczne spojrzenie”, wskazujące, jak z początku

niewiele wiemy o obcych, może stanowić dla innych dziedzin ważną wskazówkę.

Wyzwaniem dla współczesnej antropologii zaangażowanej staje się więc przede

wszystkim rozpoznanie kompleksowości i specyfiki opisywanych zjawisk, z jedno-

czesnym wskazaniem ich mechanizmów oraz kulturowego podłoża.

Warto również podkreślić, że z powodu znikających granic globalizującego się

świata badania antropologiczne mogą z dnia na dzień stać się ważnymi politycz-

nie materiałami, wykorzystywanymi do różnych celów, w tym do formułowania

ogólnoświatowych norm praw człowieka. Antropologia pozostaje więc dziedziną

mającą wielkie perspektywy w tym zakresie.

Książka ta jest przewodnikiem po antropologii antydyskryminacyjnej. Ukazu-

je debaty teoretyczne i metodologiczne antropologii oraz dyscyplin pokrewnych,

a także prezentuje przykłady badań zaangażowanych. Pierwszą część, metodolo-

giczno-teoretyczną, rozpoczyna artykuł Karoliny Follis, dotyczący amerykańskich

sporów wokół relatywizmu kulturowego i praw człowieka. Autorka omawia ewo-

lucję stanowiska Amerykańskiego Towarzystwa Antropologicznego, które począt-

kowo krytycznie patrzyło na Powszechną deklarację praw człowieka, uważając ją

za rodzaj „moralnego imperializmu”. Uważano, że „każda kultura dysponuje wła-

snymi definicjami dobra i zła, które wskazują ludziom drogę” (Follis w tym zbio-

rze, s. 25). Spowodowało to marginalizację antropologii w dziedzinie badań nad

prawami człowieka. Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne dopiero cał-

kiem niedawno odcięło się od tego stanowiska, częściowo ze względu na badane

społeczności, które entuzjastycznie przyjęły ideę i język praw człowieka. Ale i tak

antropolodzy w interdyscyplinarnym środowisku teoretyków i praktyków praw

człowieka cały czas są uważani za niepoprawnych relatywistów. A szkoda: Follis

wskazuje na szczególny potencjał antropologii w tym zakresie, taki jak bliskość

z badanymi, a także etnograficzne narzędzia do krytyki słabych stron praktyki

praw człowieka. O owych możliwościach świadczą też m.in. przykłady przywoływa-

ne przez Hanę Cervinkovą w artykule dotyczącym antropologii edukacyjnej, która

przenosi nas na pogranicze antropologii kulturowej i pedagogiki. Wykształcona

w nowojorskiej New School, uczelni wpajającej swoim studentom poczucie misji

Kup książkę

Kamila Dąbrowska, Magdalena Grabowska, Agnieszka Kościańska

intelektualistów w świecie, Cervinkova podkreśla rolę wiedzy antropologicznej

w kształceniu przyszłych nauczycieli, osób obarczonych szczególną odpowiedzial-

nością. Tak to ujmuje: „Uważam, że studenci pedagogiki – przyszli pedagogowie –

są kluczową grupą specjalistów, gdyż to oni właśnie będą mieli możność wywarcia

głębokiego wpływu na kształtowanie światopoglądów przyszłych pokoleń. Dzięki

włączeniu kursów antropologii do programu studiów pedagogicznych ma ona

szansę odegrać znaczącą rolę w interdyscyplinarnym dialogu oraz w procesach

kształcenia niezbędnych do budowania otwartych społeczeństw kultywujących

tradycję społecznie zaangażowanej antropologii” (Cervinkova w tym tomie, s. 87).

I dzieli się swoimi doświadczeniami w tym zakresie. Mimo że nie obyło się bez

trudności, we wrocławskiej Dolnośląskiej Szkole Wyższej, gdzie Cervinkova jest

prodziekanem Wydziału Nauk Pedagogicznych, co roku tysiąc studentów uczest-

niczy w zajęciach z antropologii. Jest to kropla w morzu potrzeb (w Polsce peda-

gogikę studiują 64 tys. osób), ale i tak możemy śmiało stwierdzić, że Cervinkova,

używając antropologii, realizuje postulat filozofki Marthy Nussbaum: „System

edukacji, zwłaszcza wyższej, przygotowuje ludzi do tego, żeby byli świadomymi

obywatelami. Kształcenie nastawione na technikę i biznes produkuje ludzi, którzy

są konformistyczni, pokorni wobec władzy i nie myślą krytycznie o propagandzie,

którą im podsuwają politycy. Nie potrafią też zrozumieć cierpienia i uczuć ludzi,

którzy się od nich różnią” (Leszczyński 2008).

Z kolei Agnieszka Kościańska poszukuje polskich korzeni etnologii podej-

mującej problematykę dyskryminacyjną. Przypomina postaci ojców założycieli

i matek założycielek – Jana Stanisława Bystronia, Kazimiery Zawistowicz-Adam-

skiej, Cezarii Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowej – którzy

w okresie dwudziestolecia międzywojennego kładli podwaliny polskiej etnolo-

gii zaangażowanej społecznie. Bystroń był zagorzałym krytykiem nacjonalizmu,

Zawistowicz-Adamska zaproponowała model etnografii otwartej na potrzeby

badanych, a Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa w Wilnie,

Warszawie, a potem na emigracji organizowała instytucje naukowe tak, by służyły

społeczeństwu. W przypadku dwóch założonych przez nią katedr etnografii cho-

dziło o ludność wiejską, ówczesny obiekt badań. Nie sposób przecenić jej działań

na rzecz kobiet i ich dostępu do wykształcenia i pracy naukowej. Do dziś jej postać

inspiruje emancypantki na uczelniach wyższych.

Część pierwszą dopełnia przewodnik po metodach badań zaangażowanych

autorstwa Shulamit Reinharz. Badaczka podchodzi do sprawy z perspektywy fe-

ministycznej, lecz proponowane przez nią modele mogą być wykorzystane w ba-

daniach innych niż seksizm form dyskryminacji. Autorka daje konkretne przy-

kłady, szczegółowo omawia różne formy badań zaangażowanych (w działaniu,

uczestniczące, potrzeb, ewaluacyjne) i wskazuje na ich rolę w tworzeniu zmiany

społecznej.

Kup książkę

Wykluczenie Obcego – od groźnego stereotypu do dyskryminacji

W części drugiej zebrałyśmy przykłady antydyskryminacyjnych badań i dzia-

łań w Polsce i na świecie. Kamila Dąbrowska naświetla specyfikę pamięci o do-

świadczeniu wykluczenia Żydów w okresie PRL. Po kilku dekadach komunizmu

kontrolującego przestrzeń publiczną społeczna rzeczywistość jest wciąż nieprzej-

rzysta i silnie zaburzona, zwłaszcza w sferze pamięci. Pokazane przez autorkę

przeciw-historie i przeciw-pamięci odnoszące się do okresu 1944–1969 i przeszło-

ści polsko-żydowskiej nieustannie ścierają się w przestrzeniach dyskusji publicz-

nych, walcząc o prymat, a tym samym kwestionując status quo pamięci zbioro-

wej. W przypadku analiz sporów o przeszłość zaproponowana przez Dąbrowską

interpretacja oddaje głos mniejszości wykluczonej, pokazując, co dyskryminowani

myślą o postawach większości i jak je oceniają, jak doświadczali dyskryminacji,

jak widzieli jej mechanizmy. Głosy żydowskich uczestników minionych wydarzeń

pozwalają na ich podmiotowe zaistnienie w przestrzeni toczących się obecnie

sporów o przeszłość polsko-żydowską, uzupełniając dyskusje prowadzone przede

wszystkim w obszarze polsko-polskich sporów elit symbolicznych. Zaprezento-

wany tekst jest próbą stworzenia sytuacji rozmowy, kuszącej obietnicą spotkania

z Innym (Tokarska-Bakir 1995), który w wyniku wykluczenia bezpowrotnie opu-

ścił wspólnotę mieszkańców Polski.

Z kolei Magdalena Grabowska analizuje współdziałanie badaczy społecznych

i organizacji pozarządowych w przeciwstawianiu się dyskryminacji. W Polsce to

właśnie głównie NGO-sy podejmują temat dyskryminacji ze względu na rozmaite

przesłanki i prowadzą najbardziej innowacyjne badania w tej dziedzinie. Studia te

w większości spełniają również kryteria badań zaangażowanych. Raporty i publi-

kacje organizacji, takich jak Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego,

Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej czy Fundacja Przestrzeń Kobiet,

stanowią nie tylko źródło wiedzy o dyskryminacji w Polsce, lecz także dowód na

możliwość połączenia wiedzy akademickiej i praktyki działań na rzecz walki z nie-

równościami. Celem artykułu zatytułowanego

Razem przeciwko dyskryminacji.

Organizacje pozarządowe i badania społeczne na rzecz równości w Polsce

jest ukaza-

nie wielości i rozmaitości badań antydyskryminacyjnych, prowadzonych przez pol-

skie NGO-sy. Dla studentów i studentek te informacje mogą być przydatne w do-

konywaniu wyborów dotyczących przyszłości po ukończeniu studiów, uświadomić

im, że wiedza zdobyta na uniwersytecie może być spożytkowana w działaniach

pozaakademickich, nakierowanych na bezpośrednią pomoc osobom i grupom do-

świadczającym dyskryminacji i na współpracę z nimi.

Joanna Talewicz-Kwiatkowska, antropolożka i działaczka, redaktorka na-

czelna wydawanego przez Stowarzyszenie Romów w Polsce kwartalnika „Dialog-

-Pheniben”, podejmuje kwestię ich sytuacji w zjednoczonej Europie. Porównu-

je pomoc obecnie proponowaną Romom z pomocą rozwojową dla tzw. krajów

rozwijających się z lat 50. XX w. I jedna, i druga okazała się chybiona z racji

Kup książkę

Kamila Dąbrowska, Magdalena Grabowska, Agnieszka Kościańska

nieprzystawalności do warunków lokalnych. Można powiedzieć, że te programy

pomocowe są przykładem Mertonowskich niezamierzonych konsekwencji działań

społecznych: mimo dużych środków i dobrej woli przyniosły i nadal przynoszą

skutki inne od zamierzonych. Autorka wskazuje też potencjał zniuansowanych

badań etnograficznych w projektowaniu sensownych programów pomocowych.

Z kolei Michael Herzfeld przenosi nas do Bangkoku i opowiada historię swo-

jego zaangażowania w działania na rzecz prawa lokatorów w procesie gentryfi-

kacji. Takie podejście do badanej rzeczywistości nie przyszło Herzfeldowi łatwo.

Badacz ten, wykształcony w Wielkiej Brytanii (doktorat z antropologii społecz-

nej obronił na Oxfordzie), długo żył w przekonaniu, że antropologia i aktywizm

wzajemnie się wykluczają. Tak sprawę stawia brytyjska szkoła antropologii spo-

łecznej, której przedstawiciele przez lata zajmowali się antropologią stosowa-

ną działającą na usługach Imperium. Praktyczny wymiar antropologii Herzfeld

odkrył wiele lat po przeniesieniu się do Stanów Zjednoczonych, gdzie już od

XIX w. antropolodzy, głównie badacze Indian, angażowali się, by wspomóc dyskry-

minowaną grupę (zob. Bennett 2010, Lassiter 2010). Obecnie uprawia niezależną,

skontrastowaną ze stosowaną, wyrastającą z etnografii antropologię zaangażowa-

ną: „W istocie poważnie potraktowana antropologia zaangażowana […] nieko-

niecznie jest wynikiem starannie zaplanowanych działań dyscypliny stosowanej.

Wręcz przeciwnie – wyrasta ona z zaskoczeń stanowiących naturę badań tereno-

wych” (Herzfeld w tym tomie, s. 164, zob. też Kościańska 2006, Bennett 2010).

Podobnie do sprawy podchodzi Rhacel Salazar Parreñas. W ramach badań

nad handlem ludźmi zatrudniła się w klubie z hostessami w Tokio; wtedy zobaczy-

ła, że często działania w zamierzeniu chroniące kobiety pogarszają ich sytuację.

Kontekstem badań Parreñas jest międzynarodowe ustawodawstwo, mające na

celu zwalczanie handlu ludźmi: Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz kara-

niu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, przyjęty przez ONZ

w 2000 r., oraz amerykańska ustawa o ochronie ofiar handlu ludźmi i przemocy

(Victims

of Trafficking and Violence Protection Act)

z tego samego roku. Na posta-

wie tego drugiego dokumentu Stany Zjednoczone monitorują handel ludźmi na

całym świecie i klasyfikują poszczególne państwa jako walczące bądź niewalczące

z tym procederem (zob. Merry 2010, Busza 2012). Parreñas pokazuje niezamie-

rzone konsekwencje tych aktów prawnych i amerykańskiego nadzoru: żeby po-

prawić swoją międzynarodową reputację, państwa wprowadzają np. dodatkowe

restrykcje wizowe, a urzędnicy, policjanci, a nawet organizacje pozarządowe na

różne sposoby nękają osoby świadczące usługi seksualne, nie wnikając w ich histo-

rię życia i położenie. Ponadto, jak pisze Carole Vance, ustawodawstwem skiero-

wanym przeciw handlowi ludźmi często pogrywają konserwatyści, którzy dążą do

kryminalizacji prostytucji i traktują wszystkie osoby świadczące usługi seksualne

jako ofiary handlu ludźmi (Vance 2011, s. 139, zob. też Kościańska 2012). Parreñas

Antropologia_wobec_dyskryminacji_e_0oqs.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: