Życie literackie w Arles (Arelate) na podstawie twórczości Sydoniusza.pdf

(324 KB) Pobierz
SYMBOLAE PHILOLOGORUM POSNANIENSIUM GRAECAE ET LATINAE XVIII • 2008
pp. 305-326. ISBN 978-83-232-1957-6. ISSN 0302-7384
ADAM MICKIEWICZ UNIVERSITY PRESS, POZNAŃ
JERZY STYKA
Instytut Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego
al. Mickiewicza 9/11, 31-120 Kraków
Polska – Poland
ŻYCIE LITERACKIE W ARLES (ARELATE) NA PODSTAWIE
TWÓRCZOŚCI SYDONIUSZA APOLLINARISA
A
BSTRACT
. Styka Jerzy,
Życie literackie w Arles (Arelate) na podstawie twórczości Sydoniusza Apollinarisa
[Literary life in Arles (Arelate) on the basis of Sidonius Apollinaris’ writings].
The testimonies of Sidonius Apollinaris show a very active literary life in the emperor’s milieu, re ­
vealing – completely lost today – the oeuvre of outstanding Gallic poets, compared with the greatest
men of letters of the Roman past, they also prove a very vivid interest of the citizens of Arelate in
the contemporary literary production; particularly worthy of note are their spontaneous reactions to
any allusions to their own life that can be found in this poetry.
Key words: Late Roman Antiquity, Late Roman Gaul, Arelate (Arles), Literary Life, Literary Circles,
Gallo-Roman Poetry, Late Roman Satire.
Obraz życia literackiego w Galii, jakiego dostarcza nam lektura dzieł Sy­
doniusza Apollinarisa (430 – ok. 486), wyznaczają ważne centra miejskie o
charakterze zarówno politycznym, jak i kulturalnym, cieszące się wówczas
już na ogół rozległą tradycją szeroko pojętej twórczości literackiej
i intelektualnej. Koniec IV i V wiek to okres obftej twórczości na terenie
rzymskiej Galii. Są to prawie wyłącznie postaci pochodzące z obszarów Ga­
lii południowej, najbardziej zromanizowanej, a zdecydowana większość
wiadomości na ich temat pochodzi od Sydoniusza Apollinarisa. Będąc
członkiem miejscowej arystokracji, uzdolniony i wykształcony na wzorco­
wych dziełach piśmiennictwa greckiego i łacińskiego, posiadał wielki krąg
przyjaciół w ówczesnej administracji państwowej, wśród wyższego ducho­
wieństwa i wielkich właścicieli ziemskich. Przyjaźń i kontakty towarzyskie
podtrzymywał z nimi częstymi listami i okolicznościowymi utworami po­
etyckimi. Byli to w większości ludzie dobrze wykształceni i bardzo często
także naukowo i literacko twórczy
1
. Ich dzieła prawie w całości przepadły,
dlatego świadectwo Sydoniusza Apollinarisa posiada w badaniach nad ga­
lorzymską kulturą V wieku znaczenie podstawowe
2
.
Por. R. Klein,
Das südliche Gallien in spätantiker Zeit,
„Gymnasium” 98, 1991, s. 352-380;
także D. Nellen,
Viri litterati. Gebildetes Beamtentum und spätrömisches Reich im Westen zwischen
284 und 395 nach Christus,
Bochum 1981, oraz G. Menteyer,
La Provence du I
e
au XII
e
siècle,
Paris
1908, zwłaszcza s. 37-70.
1
50
Jerzy Styka
Przegląd literackich sylwetek utrwalonych głównie w korespondencji
Sydoniusza Apollinarisa, a także w niektórych jego utworach poetyckich,
otwiera koło poetów skupionych na dworze cesarza Majoriana w Arles,
głównym centrum politycznym na terenie rzymskiej Galii V wieku
3
. Cesarz
Majorianus ustanowił swój dwór w Arles już na początku roku 460. Obec­
ność władcy przydała miastu blasku imperialnego. Arles już od czasów
Konstantyna Wielkiego odgrywało w Galii wiodącą rolę obok cesarskiego
Trewiru. Stało się centrum galijskiej polityki, gospodarki i kultury
4
. Dwór
Majoriana przyciągał najświetniejszych obywateli południowej Galii. Osobi­
ste znaczenie nie było jednak najważniejszym warunkiem uczestniczenia w
życiu dworskiej elity. Wystarczyło być miłośnikiem sztuki i literatury, aby
mieć dostęp do osoby władcy. W jego pałacu, obftującym w mówców, gra­
matyków, poetów, flozofów, uprawiano aktywne życie literackie,
z upodobaniem słuchano poetyckich recytacji i dyskutowano pojawiające
się utwory literackie.
Majorianus chętnie widział Sydoniusza Apollinarisa wśród bywalców
na swoim dworze. Cesarzowi imponowała poetycka sława Sydoniusza, jego
wybitna kultura umysłowa i jego satyryczna werwa. Apollinaris miał także
przyjaciół wśród wybitnych dostojników cesarskich. Gorąco popierał go Pe­
trus, osobisty sekretarz władcy (magister
epistularum)
i także uznany poeta.
Pośród rozlicznych urzędowych obowiązków z zapałem uprawiał twór­
czość literacką i chociaż jego pisma nie dotrwały do naszych czasów, nie
ulega wątpliwości, iż należał do najwybitniejszych autorów swojej epoki.
Sydoniusz poświadcza ukazanie się jego dzieła o kompozycji prozome­
trycznej, które zyskało popularność w szerokich kręgach w Galii, Italii,
a nawet Hiszpanii
5
.
Innym protektorem Sydoniusza na dworze w Arles był Magnus, senator
z Narbonne, postać bardzo wpływowa w południowej Galii ze względu na
swoją zamożność, a także swoje wykształcenie
6
. W 459 roku otrzymał od
Majoriana prefekturę w Arles, a w 460 konsulat. Więzy przyjaźni łączyły na­
Por. R. W. Mathisen,
Epistolography, Literary Circles and Family Ties in Late Roman Gaul,
„Transactions of the American Philological Association” 111, 1981, s. 95-109.
3
Por.: L. A. Constans,
Arles antique,
Paris 1921; M. W. Barley,
Arles au IV et V siècles, ville
impériale et capitale régionale,
[w:]
XXXVI Corso di cultura sull’arte ravennate,
Ravenna 1978,
s. 315-342.
4
Por. Ausonius,
Ordo urbium
nobilium X:
Pande, duplex Arelate, tuos blanda hospita portus, /
Gallula Roma Arelas, quam Narbo Martius et quam / Accolit Alpinis opulenta Vienna colonis, / Pra ­
ecipitis Rhodani sic intercisa fuentis, / Ut mediam facias navali ponte plateam, / Per quem Romani
commercia suscipis orbis / Nec cohibes, populosque alios et moenia ditas, / Gallia quis fruitur gremio ­
que Aquitania lato
(„Otwórz swe bramy, dwubrzeżne Arles, gościom rade, / Arles, Galii mały
Rzymie, Mariańskiej Narbo sąsiedzie / Oraz Wienny w alpejskich kolonów bogatej. / Tyś
nurtem bystrego Rodanu w taki sposób przecięte, / Iż główną drogę na pontonowym czynisz
moście, / Przez który przyjmujesz towary rzymskiego świata / I niczego dla siebie nie zatrzy­
mujesz, lecz wzbogacasz / Inne ludy i mury, z czego Galia, a w niej Akwitania rozległa korzy ­
sta” – tłum. J. Rogowski – ineditum).
Także
Histoire du Languedoc
par D. Vaissette, t. I, s. 810 (Recueil des pièces justifcatives).
5
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
IX 13, 5;
Carm.
V 568.
6
Por. Sidonius Apollinaris,
Carm.
V 558-560.
2
Życie literackie w Arles (Arelate) na podstawie twórczości Sydoniusza Apollinarisa
51
szego poetę także z Egidiuszem, wybitnym wodzem rzymskim (magister
militum per Gallias).
Jego rodzina, jedna z najznakomitszych w Lyonie, zwią­
zana była od pokoleń z Apollinarisami. Sydoniusz porównuje go do naj­
świetniejszych postaci z historii Rzymu
7
.
Spośród poetów przebywających na dworze szczególną sympatią cesa­
rza cieszyli się Domnulus, Lamprydiusz i Sewerianus. Pierwszy z nich po­
chodził z Afryki, ale już od dłuższego czasu zamieszkiwał w Galii i dał się
poznać jako człowiek o wielkiej i różnorodnej wiedzy
8
. Zamieszkał w Arles
i z gorliwością słuchał kazań św. Hilarego, który zajmował stolicę biskupią
w tym mieście do 449 roku. Według świadectwa Sydoniusza Apollinarisa,
pełnił tam urząd kwestora
9
. Dzisiaj oceniać go możemy nie tyle na podsta­
wie jego utworów, z których żaden się nie zachował, ile opierając się na roz­
głosie, jaki towarzyszył jego imieniu i odnotowany został przez Sydoniusza
Apollinarisa
10
.
Wiadomo, iż Domnulus należał do najbardziej wykształconych ludzi
epoki. Sydoniusz często go wspomina i to zarówno w kontekście jego wy­
bitnych umiejętności retorycznych
11
, jak i sławy poetyckiej
12
. Stawia go
w rzędzie takich poetów, jak Leon z Narbonne i Konsencjusz Junior, którzy
uchodzili także za wybitnych znawców literatury greckiej. Domnulus umie­
jętności retoryczne i poetyckie łączył z pogłębionymi zainteresowaniami f­
lozofcznymi i w tej dziedzinie osiągnął taką renomę, iż powoływano się na
niego jako na arbitra w subtelnych kwestiach metafzycznych. Sydoniusz
skierował do niego bardzo ciekawy list IV 25, prawdopodobnie z początku
470 roku, objaśniający Domnulusowi intrygujące szczegóły związane z wy­
borem nowego biskupa w mieście Kabillonum (Chalon-sur-Saôn)
13
.
O Sewerianie mamy jeszcze mniej wiadomości. Ze świadectw Sydoniu­
sza wynika, iż był zarówno poetą, jak i prozaikiem. Jego poezję, najprawdo­
podobniej epicką, cechowała patetyczna wzniosłość, proza natomiast obda­
rzona była siłą wyrazu przypominającą styl Kwintyliana: „Praestantem
tuba Severianum, / Et sic scribere non minus valentem / Marcus Quintilia­
nus ut solebat”
14
.
Por. Sidonius Apollinaris,
Carm.
V 553-557.
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
IX 15, 37.
9
Por. Sidonius Apollinaris,
Carm.
XIV 15 (prefacja I).
10
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
IV 25, a także S. Cavallin,
Le poète Domnulus. Étude pro­
sopographique,
Sacris erudiri 7, 1955, s. 49-66.
11
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
IX 13, 4.
12
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
IX 15, 1.
13
Por. S. Williams,
Apollinaris Sidonii Epistula ad Domnulum IV 25,
„Manuscripta” 11, 1967,
s. 48-51.
14
Por. Sidonius Apollinaris,
Carm.
IX 315-317: „przednią tubę Seweriana, / Który potraf
ani trochę gorzej / Pisać, iż Marek Kwintylian to robił”. Por. Sydoniusz Apolinary,
Listy i wier­
sze,
przełożył, opracował i wstępami poprzedził M. Brożek, s. 292 (dalej wszystkie fragmenty
cytowane są według tego wydania; w nawiasie podana jest strona); por. także
Epist.
IX 15, 1,
carm. v. 37:
Severianus ista rhetor altius.
8
7
52
Jerzy Styka
Ostatni z trójki wymienionych poetów, Lamprydiusz, należy do naj­
sławniejszych postaci literackich Galii V wieku
15
. Pochodził z Bordeaux,
skąd na życzenie Majoriana przybył do Arles, opuściwszy sławną szkołę
gramatyczno-retoryczną w swoim rodzinnym mieście, gdzie był profesorem
i znakomitym poetą – kontynuatorem artystycznych tradycji Auzoniusza i
Paulina z Noli. Szkoła w Bordeaux skutecznie rywalizowała z innymi
ośrodkami kultury intelektualnej w Mediolanie i Akwilei. Wystarczy wziąć
do ręki poezje Auzoniusza, aby przekonać się, jacy profesorowie wykładali
w Bordeaux i jak wiele młodzieży galorzymskiej studiowało zarówno daw­
nych, jak i współczesnych poetów.
Sydoniusz Apollinaris, który znał Lamprydiusza od wczesnej młodości,
nie zawahał się postawić Lamprydiusza w rzędzie największych twórców
greckiej i łacińskiej Muzy, Pindara i Horacego: „Eum ire censeres post Hora­
tianos et Pindaricos cycnos gloriae pennis evolaturum”
16
. Lamprydiusz w
osobnym liście skierowanym do niego przez Sydoniusza Apollinarisa do­
czekał się już we wstępnych słowach subtelnej pochwały, iż jego wiersze
pełne są nektaru, kwiatów i pereł:
Cum primum Burdigalam veni, litteras mihi tabellarius tuus obtulit plenas nectaris,
forum, margaritarum, quibus silentium meum culpas et aliquos versuum meorum
versibus poscis, qui tibi solent per musicum palati concavum tinnientes voce variata
quasi tibiis multiforatilibus effundi
17
.
Cytowany fragment poza uznaniem dla utworów Lamprydiusza nawią­
zuje do jego wyrafnowanej poetyckiej prośby o przesłanie mu wierszy Sy­
doniusza. Forma, w jakiej ta prośba została ujęta, niezwykle trafnie, zda­
niem Apollinarisa, oddaje kunszt poetycki Lamprydiusza, bogaty w różno­
rodne muzyczne brzmienia.
Cały list VIII 9 przesłany Lamprydiuszowi z Bordeaux w 476 roku mo­
żemy uznać za przykład swoistej gry słownej dwóch wyrafnowanych lite­
ratów. Na początku prośba Lamprydiusza o wiersze, nacechowana różno­
rodnością muzycznych tonów i zaawansowaną polimetrią, po której nastę­
puje subtelna
recusatio
Sydoniusza, pełna literackich znaczeń, by wreszcie
w odpowiedzi zaoferować Lamprydiuszowi poetyckie elogium, w równym
stopniu przesycone
varietas poetica.
Warto zwrócić uwagę na treść samego
recusatio.
Wprawdzie w innym
miejscu Sydoniusz zaznacza, iż lekka poezja nie przystoi już jego wiekowi
Por. A. La Penna,
Il poeta e retore Lampridio. Un ritrato di Sidonio Apollinare,
„Maia”
XLVII, 1955, s. 211-224.
16
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
VIII 11, 7: „I słusznie byś sądził, że na skrzydłach sławy
wzniesie się tuż za łabędziem Horacym i Pindarem” (s. 157).
17
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
VIII 9 1 „Gdy tyko przybyłem do Burdigali, listonosz
twój podał mi list pełen nektaru, kwiatów, pereł, którymi oskarżasz moje milczenie i czegoś
z moich wierszy żądasz swoimi wierszami, które tobie zwykły płynąć przez muzyczne pod­
niebienie wgłębione, dzwoniąc głosem modulowanym jakby wielootworowej piszczałki”
(s. 150).
15
Życie literackie w Arles (Arelate) na podstawie twórczości Sydoniusza Apollinarisa
53
i godności: „Nec recordari queo, quanta quondam / scripserim primo iuvenis
calore; / unde pars maior utinam taceri / possit et abdi! / Nec senectutis pro­
priore meta / quicquid extremis sociamur annis / plus pudet, si quid leve lu­
sit aetas / nunc reminisci”
18
, to jednak w liście VIII 9 o przyczynach odmowy
mają jednak decydować inne względy. Poeta Lamprydiusz cieszy się sympa­
tią króla Euryka („Sed hoc tu munifcentia regia abutens iam securus post
munera facis”
19
), on sam natomiast pogrążony jest w smutku i kłopotach f­
nansowych, które wyraźnie ograniczają jego wenę poetycką i sprawiają, iż
czuje się jak ryba w sieci: „Nosti enim probe laetitiam poetarum, quorum sic
ingenia maeroribus ut pisciculi retibus amiciuntur”
20
.
Sydoniusz podkreślając różnicę swojego położenia („Ago laboriosum,
agis ipse felicem; ago adhuc exulem, agis iam ipse civem: et ob hoc inaequ­
alia cano, quia similia posco et paria no impetro”
21
), jednocześnie kreuje
w załączonym utworze poetyckim sytuację literacką stanowiącą aluzyjną
paralelę do Wergiliuszowego obrazu z eklogi I: Lamprydiusz, uznany poeta
(Nostrae
o Lampridius decus Thaliae
22
), występuje w roli Tityrusa cieszącego
się sympatią i hojnością władcy: „Tu iam, Tityre, rura post recepta / Myrtos
et platanona pervagatus / Pulsas barbiton atque concinentes / Ora et plec­
tra tibi modos resultant / Chorda, voce, metro stupende psaltes”
23
.
On sam, zmagający się z przeciwnościami losu i niełaską króla Wizygo­
tów, pozbawiony jednak w stosunku do Lamprydiusza-Tityrusa niegodnej
zawiści, mimowolnie staje się Wergiliuszowym Melibeusem: „Haec inter te­
rimus moras inanes; / Sed tu, Tityre, parce provocare; / Nam non invideo
magisque miror, / Qui, dum nil mereor precesque frustra / Impendo, Meli­
boeus esse coepi”
24
.
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
IX 16, 41-48: „A nie pamiętasz już, ile ja kiedyś / W
pierwszym zapale młodości pisałem, / Z czego część większa oby mogła przepaść / Gdzieś w
niepamięci! / Bo kiedy starość zbliży się do mety, / Do lat końcowych, większy wstyd nam
tego, / Co lekkomyślne nabroiło życia / Późne wspomnienie” – tłum. M. Brożek, op. cit., s. 191.
19
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
VIII 9, 1: „Ale to ty tak tworzysz korzystając dużo z ła­
ski królewskiej, już beztroski po obowiązkach” (s. 150).
20
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
VIII 9, 2: „Znasz bowiem dobrze wesołość poetów, któ­
rych talenty tak wpadają w troski, jak ryby w sieci” (s. 150).
21
Por. Sidonius Apollinaris.,
Epist.
VIII 9, 3: „Ja zatrudzony, tyś szczęśliwy; ja jeszcze wy­
gnaniec, tyś już obywatel. Dlatego piszę coś nierównego tobie: chcę czegoś podobnego nie
uzyskując dorównującego”.
22
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
VIII 9, 5,
carm.
v. 5: „Chlubo Talei naszej, Lamprydiu­
szu?” (s. 151).
23
Por. Sidonius Apollinaris,
Epist.
VIII 9, 5,
carm.
12-16: „Ty, Tytyrusie, wieś już odzy­
skawszy / Chodzisz wśród mirtów i gajów platanu / Trącasz w barbiton i tak harmonijną /
Usta i lutnia melodie ci nucą: / Struny, śpiew, rytmy w dziwną pieśń układasz” (s. 151).
24
Por. Sidonius Apopllinaris,
Epist.
VIII 9, 5,
carm.
v. 55-59: „Wśród tego próżno czas spę­
dzamy długi. / Lecz, Tytyryusie, ty nas nie prowokuj. / Boć nie zazdroszczę i raczej się dzi ­
wię, / Jak jam bez winy i wciąż zanoszący / Prośby daremne stał się Melibeusem” (s. 153).
18

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin