Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua_Możdżeń,J.pdf

(1946 KB) Pobierz
Julia Możdżeń
syNKreTyZm relIGIJNy PrusóW
Na PoDsTaWIe KroNIKI
sZymoNa GruNaua
Kronika Pruska
dominikanina Szymona Grunaua, powstała w latach 1517–1529/30
1
,
od lat uznawana jest za jedno z ważniejszych źródeł do badań nad kulturą rdzennych
Prusów. Ukazanie się kroniki drukiem w latach 1876–1896
2
, jako pierwszego dzieła
z serii
Die preussischen Geschichtsschreiber des XVI. und XVII. Jahrhunderts
wydane-
go przez Verein für die Geschichte von Ost- und Westpreussen, miało raz na zawsze
udowodnić nieprzydatność zawartych w niej informacji
3
. Kronika jeszcze do niedaw-
na postrzegana była jako dzieło dość wątpliwej wiarygodności, a dla XIX-wiecznej
historiografii klasycznej wręcz bezwartościowe, zważywszy na znaczną dowolność
operowania przez Grunaua faktami historycznymi, wymyślanie nieistniejących posta-
ci i zdarzeń
4
. Ten typ konstrukcji dziejopisarskiej wpisywał się w panujące u progu
1
2
3
4
S. Zonenberg,
Kronika Szymona Grunaua,
Bydgoszcz 2009, s. 43–45.
* Podziękowania kieruję pod adresem Instytutu Herdera w Marburgu, dzięki któremu, podczas poby-
tu na stypendium mogłam dotrzeć do literatury, będącej podstawą niniejszego artykułu.
Simon Grunau’s
Preussische Chronik,
hrsg. von M. Perlbach, Bd. I, [w:]
Die preussischen Geschichts-
schreiber des XVI. und XVII. Jahrhunderts,
Bd. I, Leipzig 1876, s. 1–755, (Wstęp, traktaty I–XIV);
Simon Grunau’s Preussische Chronik, hrsg. von M. Perlbach, R. Philippi, P. Wagner, Bd. II, [w:]
Die
preussischen Geschichtsschreiber…,
Bd. II, Leipzig 1889, s. 1–786 (traktaty XV–XXII);
Simon Grunau’s
Preussische Chronik,
hrsg. von P. Wagner, Bd. III, [w:]
Die preussischen Geschichtsschreiber…,
Bd. III,
Leipzig 1896, s. 1–332 (traktaty XXIII–XXIV) (dalej Grunau). Ocena jakości pracy edytorskiej
M. Perlbacha, R. Philippiego i P. Wagnera – S. Zonenberg,
Rękopisy stanowiące podstawę wydawniczą
Kroniki Pruskiej Szymona Grunaua,
Komunikaty Mazursko–Warmińskie, 2010, nr 1, s. 61–65.
„Es bedarf, […] in der That einer Rechtfertigung, weshalb der Verein für die Geschichte der Provinz
Preussen diesen monströsen Geschichtfälscher aus seinem wohlverdienten Staube hervorzieht. […]
Dem kritischen Zersetzungsprozess hat ihn [Fabel in seiner Darstellung – J.M.] Töppen unterwor-
fen, aber nichtsdestoweniger hat er bis auf den heutigen Tag noch nicht alle Anhänger verloren, die
mit Verwerfung des augenfällig Falschen das Mögliche und nicht sofort zu Wiederlegende zu halten
suchen. Es giebt kein besseres Mittel, alle diejenige zu bekehren, die der Darstellung Grunau’s für
die ältere Zeit bis zu seinen Tagen einen Quellenwerth zuschreiben, als die vollständige Bekanntma-
chung des Autors.” – M. Perlbach,
Vorbemerkung,
[w:] Grunau, Bd. I, s. VI–VII. Patrz także – S. Zo-
nenberg,
Kronika…,
s. 9.
A. Brückner,
Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne,
Olsztyn 1984, s. 8–9;
H. Łowmiański,
Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego,
t. II, Wilno 1932, s. 2, 233;
idem,
Prusy – Litwa – Krzyżacy,
Warszawa 1989, s. 84. Wielu badaczy przyznawało jednak wartość
Pruthenia, 2011, t. VI, s. 221–248
222
Julia Możdżeń
XVI w. tendencje humanistyczne mające wykazać starożytne korzenie ziem, o których
pisano
5
. Powoływano się przy tym na antyczne – istniejące, bądź nie – źródła. Geneza
Kroniki Pruskiej
wpisuje się w dzieje konfliktu władz miasta Gdańska oraz Królestwa
Polskiego z zakonem krzyżackim. Dzieło to odgrywać miało konkretne zadania pro-
pagandowe. Chodziło o wykazanie, że ziemie pruskie mają swoją własną starożytną
historię, niezależną od niemieckiej czy polskiej. Miało to udaremnić pretensje Krzy-
żaków podnoszących kwestię przynależności tych ziem do nacji niemieckiej
6
. Do dziś
badacze sięgają po kronikę Szymona Grunaua jedynie w celu ustalenia drugorzędnych
informacji z I poł. XVI w. Jednakże nawet sam Max Töppen (1822–1893), główny
krytyk dzieła Grunaua, przyznawał, że warte jest ono uwagi ze względu na zawarte
w nim wiadomości z zakresu obyczajowości prostego ludu
7
. Na jego osąd powoływali
się późniejsi badacze podejmując analizy zawartych w dziele informacji dotyczących
religijności pruskiej
8
. Potrzebę rewizji superkrytycznego stanowiska wobec Szymona
Grunaua podnosił m.in., od lat siedemdziesiątych XX w., wielce zasłużony badacz kul-
tury Prusów, Jan Powierski
9
.
Kronika Pruska
tworzona była także z zamysłem użytecz-
ności kaznodziejskiej i pełnić miała rolę kompendium wiedzy o Prusach przydatnej
w układaniu kazań oraz nauczaniu kolejnych pokoleń zakonników dominikańskich,
kroniki dla badań nad obyczajowością prostego ludu: T. Hirsch,
Die Oberpfarrkirche von St. Marien
in Danzig,
Bd. I, Danzig 1843, s. 261; M. Töppen,
Geschichte der preussischen Historiographie,
Berlin
1853, s. 127; F.M. Sobieszczański,
Grunau Szymon,
[w:]
Encyklopedyja Powszechna S. Orgelbrandta,
t. X, Warszawa 1862, s. 810; Ch. Krollman,
Grunau Simon,
[w:]
Altpreußische Biographie,
hrsg. von
Ch. Krollman, Bd. I, Königsberg 1941, s. 239; G. von Selle,
Simon Grunau,
[w:]
Ostdeutsche Biogra-
phien. 365 Lebensläufe in Kurzdarstellungen,
Würzburg 1955, nr 218; J. Dworzaczkowa,
Kronika pruska
Szymona Grunaua jako źródło historyczne,
Studia Źródłoznawcze, t. II, 1958, s. 120, 129; K. Górski,
Grunau Szymon,
[w:]
Polski Słownik Biograficzny,
red. K. Lepszy, t. IX, Wrocław–Warszawa–Kraków
1960–1961, s. 50; K. Forstreuter,
Grunau Simon,
[w:]
Neue Deutsche Biographie,
Bd. VII, Berlin 1966,
s. 216; E. Maschke,
Die ältere Geschichtsschreibung des Preußenlandes,
[w:]
Scriptores rerum Prussica-
rum,
Bd. VI, Frankfurt/Main 1968, s. 17 (dalej SRP); T. Oracki,
Grunau Szymon,
[w:] idem,
Słownik
Biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII w.,
t. I, Olsz-
tyn 1984, s. 79; T. Borawska,
Grunau Szymon,
[w:]
Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego,
red. S. Gierszewski, t. II, Gdańsk 1994, s. 124–125.
S. Zonenberg,
Prahistoria Prus w Preussische Chronik Szymona Grunaua,
Sensus Historiae. Studia
interdyscyplinarne, t. I, 2010, s. 79–89; G. Białuński,
Studia z dziejów pruskich i jaćwieskich,
Olsz-
tyn 1999, s. 142; H. Łowmiański,
Prusy – Litwa…,
s. 84; idem,
Studia…,
s. 2, 233; J. Dworzaczkowa,
op. cit., s. 131–132.
S. Zonenberg,
Prahistoria…;
idem,
Kronika…,
s. 51–55.
M. Töppen,
Geschichte der Preussischen…,
s. 127–128; 142–143.
A. Mierzyński,
Romowe. Rozprawa archeologiczna,
Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznań-
skiego, t. XXVII, 1901, s. 102; H. Bertuleit,
Das Religionswesen der alten Preussen mit litauisch–
lettischen Paralellen,
Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1924, H. 25, s. 36; H. Lullies,
Zum Götterglauben der alten Preussen,
Königsberg 1904, Tolkemitta Texte, 1983, Bd. XIV, s. 10–14;
J. Bender,
Zur altpreussischen Mythologie und Sittengeschichte,
Altpreussische Monatsschrift, 1865,
Bd. II, s. 694–717.
J. Powierski,
Wznowiony Brückner,
[w:] idem,
Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995,
t. I, Mal-
bork 2004, s. 364; idem,
Bogini Kurko i niektóre aspekty społeczno-gospodarcze wierzeń pruskich,
Prace
Komisji Historycznej Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, 1975, t. XVI, s. 22.
5
6
7
8
9
Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua
223
przykładających wielką wagę do znajomości historii
10
. Stąd dzieło Szymona Grunaua,
poza właściwą narracją historyczną, przeplatane jest informacjami z zakresu obyczajów
i wierzeń ludzi, wśród których zakonnicy mieli odbywać służbę duszpasterską. Spo-
ra część tego typu zapisek pochodzić mogła bezpośrednio z relacji zdawanych przez
zakonników po powrocie „z terenu”
11
. Włączano je w dość swobodny sposób w ob-
ręb kroniki, nie zawsze zachowując chronologię i nie opatrując zapisek komentarzem.
Oprócz wartości czysto informacyjnej, relacje te stawały się także podstawą do skon-
struowania exemplów włączanych w treść kazań. Taką formę mają niektóre fragmenty
dotyczące m.in. zjawisk nadprzyrodzonych w kronice
12
.
Niniejszy artykuł ma na celu odpowiedzieć na pytanie – jaką formę religijności
synkretycznej, powstałej po chrystianizacji, prezentowali rdzenni Prusowie w świetle
relacji Szymona Grunaua. Artykuł podzielony został na trzy części, w ramach których
zostaną rozpatrzone następujące zagadnienia – podsumowanie stanu badań traktują-
cego o wiarygodności poszczególnych zapisek Grunaua nt. kultury Prusów
13
, wska-
zanie problemów związanych z komunikacją międzykulturową i jej wpływ na obraz
pogańskiej religii przekazany przez dominikanina. Następnie zanalizowane zostaną
zapiski świadczące o współwystępowaniu wiary chrześcijańskiej i pogańskiej, by dać
próbę odpowiedzi na pytanie o możliwość wykształcenia się synkretycznego świato-
poglądu Prusów, przy jednoczesnej propozycji uporządkowania definicyjnego między
synkretyzmem a dwuwiarą. W ostatniej części artykułu podjęta zostanie próba inter-
pretacji elementów przedchrześcijańskich wzmiankowanych przez Grunaua, których
przejawy znane były także mitologii pruskiej.
Wiarygodność informacji zawartych
w kronice na temat kultury religijnej Prusów
Szymon Grunau był człowiekiem ciekawym świata, pochodzącym z pospólstwa, uro-
dzonym w latach 1455–1465/70 r.
14
w Tolkmicku niedaleko Elbląga. Swą posługę ka-
znodziejską pełnił w konwentach elbląskim (lata dziewięćdziesiąte XV w.), legnickim
(1512–1517) i gdańskim (od 1517 r.) na stanowisku lektora, a później prawdopodobnie
kaznodziei generalnego
15
. To właśnie jego pochodzenie, częściowa znajomość języka
pruskiego, wychowanie się w Tolkmicku – w którym ciągle jeszcze żywa mogła być
pamięć o tradycjach rdzennych mieszkańców tamtejszych okolic – i widoczne zain-
10
11
12
13
14
15
J. Możdżeń,
Zjawiska demoniczne w późnośredniowiecznych Prusach. W świetle kroniki Szymona Gru-
naua,
Toruń 2010, s. 34–49; S. Zonenberg,
Kronika…,
s. 107–112; J. Dworzaczkowa, op. cit., s. 128–130.
S. Zonenberg,
Kronika…,
s. 76.
J. Możdżeń, op. cit, s. 35–49; eadem,
Magiczne postrzeganie świata w Prusach u schyłku średniowiecza
na przykładzie Kroniki Pruskiej Szymona Grunaua,
KMW, 2010, nr 1, s. 51–60.
Ograniczone ramy objętościowe artykułu nie pozwalają na szczegółowe prześledzenie stanu badań.
Zostanie przedstawiona jedynie podsumowanie głównych poglądów. Niestety w trakcie przygotowy-
wania niniejszego tekstu niedostępna mi była literatura litewsko- i rosyjskojęzyczna.
S. Zonenberg,
Kronika…,
s. 21, 24–25, przyp. 53.
Ibidem, s. 28–30.
224
Julia Możdżeń
teresowanie obyczajowością ludu, wśród którego przyszło Grunauowi pracować, są
uznawane za koronne argumenty przemawiające za autentycznością niektórych z za-
mieszczonych przez niego opisów elementów kultury staropruskiej
16
. Wczesne badania
Maxa Töppena ogłoszone na łamach czasopisma
Neue Preussische Provinzial-Blätter
z 1846 r. na trwałe ugruntowały miejsce
Kroniki Pruskiej
Grunaua wśród źródeł istot-
nych dla poznania kultury Prusów
17
. Lecz już w siedem lat później w pracy
Geschichte
der Preussischen Historiographie
badacz ten odmówił Grunauowi jakiejkolwiek wiary-
godności w tej tematyce
18
. Wiadomości o tzw. triadzie bóstw pruskich, opis świątyni
w Romowe oraz dane o kulcie dębów uznał on za wzorowanie się Grunaua na kro-
nice
Gestae Hammaburgensis ecclesiae pontificum
Adama z Bremy (ok. 1051–1081 r.)
19
.
Przyznać jednak musiał, że tzw. klejnoty przypisane przez Grunaua bóstwom pruskim
(ogień, wąż i czaszki), znajdują swoje wiarygodne analogie w mitologii litewskiej
20
.
Zwracał także uwagę na przetrwanie wielu podanych przez Grunaua wróżb i przesą-
dów, znanych do czasów mu współczesnych
21
. Badacz ten wskazywał także na wiele
przejawów synkretyzmu religijnego wśród ludności pruskiej. Przy obszernej krytyce
wiadomości dominikanina, przyznawał jednocześnie, że elementy religijności, które
mogły zachować się do czasów kronikarzowi współczesnych, zostały prawdopodobnie
sprawnie wplecione w Grunauową „paplaninę”
22
. Badacze II poł. XIX w. szeroko po-
dejmowali kwestię lokalizacji i przeznaczenia świątyni w Romowe
23
. Antoni Mierzyń-
ski (1829–1907), który jako pierwszy w 1901 r. dokonał krytycznego rozbioru zapisek
Grunaua na ten temat
24
, przyznał że „fantastyczne utwory niekiedy wyrastają ze źdźbła
rzeczywistości, a Grunau ma to do siebie, że z okruchów rzeczywistości z największą
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Ibidem, s. 75, 105–107; G. Białuński,
Las w wierzeniach Prusów i Jaćwięgów,
Feste Boyen, t. I, 2002,
s. 37, przyp. 47; J. Suchocki,
Mitologia bałtyjska,
Warszawa 1991, s. 49; J. Powierski,
Wznowiony…,
s. 364; idem,
Bogini…,
s. 22; J. Dworzaczkowa, op. cit., s. 141–142; H.–L. Janssen,
Mittelalterliche
Berichte von Totenbrauch der Balten,
Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde, 1939, Bd. XXXIII, H. 1–2,
s. 196; H. Biezais, op. cit., s. 71; C. Krollman,
Das Religionswesen der alten Preussen,
Altpreussische
Forschungen, 1927, Bd. IV, H. 2, s. 15; H. Bertuleit, op. cit., s. 36–37; A. Mierzyński, op. cit., s. 139;
M. Töppen,
Geschichte des Heidenthums…,
s. 315–316.
M. Töppen,
Geschichte des Heidenthums in Preußen. Mit Benutzung einiger handschriftlichen Quellen,
„Neue Preussische Provinzial-Blätter”, 1846, Bd. I, s. 297–316; idem,
Die letzten Spuren des Heiden-
thums in Preußen. Mit Benutzung einiger handschriftlichen Quellen,
„Neue Preussische Provinzial-
Blätter”, 1846, Bd. II, Tl. 1, s. 223–224; Tl. 2, s. 331–344.
M. Töppen,
Geschichte der Preussischen…,
s. 122–201.
M. Töppen,
Geschichte der Preussischen…,
s. 190–191. Kwestia znajomości przez Grunaua kroniki
Adama z Bremy nadal pozostaje otwarta. Najnowsza monografia
Kroniki Pruskiej
nie wymienia po-
śród źródeł wyżej wymienionej pozycji. Por. S. Zonenberg,
Kronika…,
s. 60–73; J. Powierski,
Wzno-
wiony…,
s. 364–365.
M. Töppen,
Geschichte der Preussischen…,
s. 191; idem,
Geschichte des Heidenthums…,
s. 312.
M. Töppen,
Die letzten…,
Tl. 2, s. 336–338. A. Fischer,
Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego,
Lwów
1921, s. 35.
M. Töppen,
Geschichte der Preussischen…,
s. 192–193, 195; idem,
Geschichte des Heidenthums…,
s. 315–
316; idem,
Die letzten…,
s. 223–224.
Stan badań zestawia A. Mierzyński, op. cit., s. 102–106.
Ibidem, s. 102–141.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin