Historia w świetle danych językowych – życie społeczne dawnych Bałtów_Ostrowski,N.pdf

(1728 KB) Pobierz
Norbert Ostrowski
Historia w świetle danych językowych
– życie społeczne dawnych Bałtów
Słowa kluczowe:
Etymologia, języki bałtyckie, językoznawstwo historyczne i kultura
W artykule omówione zostanie słownictwo związane z życiem społecznym dawnych
Bałtów. Celem przeprowadzonej analizy etymologicznej wyrazów jest pokazanie tego,
co na temat przeszłości może wnieść historia języka i w jaki sposób dane językowe mogą
być komplementarne wobec źródeł historycznych. Większość materiału została wyeks-
cerpowana z języka litewskiego i łotewskiego, jedynych dziś żywych języków bałtyckich.
Język staropruski traktowany jest marginalnie ze względu na skąpą ilość danych, często
nie poddających się w sposób zadowalający analizie etymologicznej. Znamienita część
materiału i interpretacji pochodzi ze słowników etymologicznych Fraenkla (1962–1965),
Karulisa (1992) i Smoczyńskiego (2001, 2007). Moja rola polegała przede wszystkim na
doborze określonego słownictwa, ale nie doborze bezkrytycznym. Zasadniczo pomijam
leksemy pozbawione akceptowanych etymologii, dlatego nie będę wspominał o stpr.
sicco,
ligaschones, tulissones, criwe.
Zainteresowanych istniejącymi podejściami odsyłam do
prac Būgi (= RR), a z nowszych prób zob. Kregždys (2012). Uważam, że brak dla tych
leksemów zadowalających objaśnień, co przy szczątkowości danych nie wróży przełomu.
Gdzie uważam to za konieczne, prezentuję swoje zastrzeżenia do istniejących tłuma-
czeń, czym mam nadzieję uchronić, przynajmniej w części, osoby nie będące specjalista-
mi w dziedzinie językoznawstwa historycznego, od ślepej wiary we wszystko, co podają
słowniki etymologiczne.
1. Wspólnota plemienna i rodzinna
Jednostką nadrzędną wobec rodziny w szerokim rozumieniu (niem.
Großfamilie),
zob. niżej, była *teutā /
toutā
‘plemię, ludzie (swoi)’ (Fortson 2005, s. 19), wyraz poświad-
czony w językach bałtyckich, italskich, celtyckich i germańskich, por. łot.
tàuta
‘ród, lud;
naród’, lit.
tautà
‘naród’, stpr.
tauto
‘kraj’, osk.
touto
‘państwo’, stirl.
tuath
‘lud’, goc.
þiuda
‘ludzie, naród’ < germ. *þeudō ‘lud’, z którego pochodzi również stwn.
diot(a)
(adj.
diutisc,
por.
(daz) diutsche lant
>
Deutschland).
Spółgłoska /d/ w germ. *þeudō ‘lud’ wskazuje na
akcent na końcówce (tzw. prawo Vernera), co jest zgodne z akcentuacją formy litewskiej
Pru t heni a,
2014, t. IX, s. 147–159
148
Norbert Ostrowski
tautà
‘naród’. Niektórzy badacze (np. Smoczyński 2007, s. 664) uważają *teutā /
toutā
‘plemię’ za derywaty z sufiksem
‑tā
od *teuh2
‑
‘przybierać na ciele’ (por. cs.
tyju, tyti
‘tyć’).
Jest to niemożliwe, gdyż w takim wypadku oczekiwać należałoby intonacji akutowej
w litewskim, czyli *táuta i przeciągłej w łot. *taũta zamiast faktycznie poświadczonych
tautà
(gen. sg.
tautõs)
i łot.
tàuta.
Poza tym, jak już powiedziano wcześniej, akcentua-
cja formy litewskiej jest zgodna z danymi germańskimi. Na uwagę historyka zasługuje
goc.
Þiudans
‘król’ (stisl.
Þjóðann,
stang.
Þēoden,
stsaks.
thiodan),
derywat z sufiksem
‑na‑
od rzeczownika
þiuda
‘ludzie, naród’, etymolog. *‘należący do
þiuda’
(Casaretto 2004,
s. 321). Problematyczna jest alternacja /eu/ : /ou/ między *teutā (rekonstruowanego na
podstawie form germańskich) i *toutā (w oparciu o formy bałtyckie). Jedyna znana mi
próba jej objaśnienia pochodzi od duńskiego indoeuropeisty Jensa Elmegårda Rasmusse-
na (1999, s. 562–563). Oskijskie
touto
‘państwo’ oraz stirl.
tuath
‘lud’ można na mocy re-
guł gramatyki historycznej tych języków wyprowadzić z *teutā, natomiast oczekiwanym
refleksem ide. *teutā jest w litewskim *čiautà. Brak postaci *čiautà w litewskim nasunęło
Rasmussenowi myśl, że ogólnobałtycka *tautā jest w istocie pożyczką z języków celty-
ckich. Wprawdzie od strony dźwiękowej nic nie stoi na przeszkodzie takiemu rozumo-
waniu, to jednak brak innych pewnych pożyczek celtyckich w językach bałtyckich każe
patrzeć sceptycznie na pomysł Rasmussena.
Bardzo ciekawą innowacją języków bałtyckich i słowiańskich jest homonimia ‘ple-
mię, ród’ oraz ‘kolano’, por. scs.
kol‑ěno
‘ród, plemię;
kolano’,
por. pol.
po‑kolenie
i lit.
k�½l‑is
‘kolano; kolanko u słomki, (stlit.)
ród, pokolenie’,
por.
dwilika
kialu
aba giminiu Izraelo
(PS I, 5) ‘dwanaśćie
pokolenia
Israelskiego’ (dosł. ‘dwanaście pokoleń albo rodów Izraela’).
Niepewna jest podstawa ide. i w konsekwencji szczegóły rozwoju. Nie wiadomo bowiem,
czy chodzi o derywat od ide. *kelH
‑
‘podnosić’ (lit.
kélti
‘podnosić’ /
kìlti
‘podnosić się’),
czy *kwelh1
‑
‘obracać’. w tym drugim wypadku wyjaśnienie znalazłoby znaczenie ‘kolano’
(*‘to, co się obraca’), ale wówczas skąd ‘ród, pokolenie’? W przypadku *kelH
‑
‘podnosić’
mielibyśmy wytłumaczenie dla ‘ród, pokolenie’ zakładając, że chodzi o rozwój ze starsze-
go ‘podnosić się’ → ‘wyrastać’ (tak mniej więcej Trubačev 1959, s. 160), ale wtedy jak ob-
jaśnić znaczenie ‘kolano’? Dodatkowego argumentu za *kelH
‑
‘podnosić’ jako podstawy
dostarcza derywat lit.
kiltìs
‘plemię’, czyli derywat na
‑tis
od tzw. stopnia zanikowego */
klH‑/.
Tę rozbieżność znaczeń usiłował pogodzić Andrzej Bańkowski (2000, s. 682), pi-
szący: „«zakonserwowany» w Biblii prastary termin rolniczo-sadowniczy o pierwotnym
znaczeniu ‘latorośl’, tzn. ta część pędu rośliny wieloletniej, która przyrosła w ciągu jedne-
go (ostatniego) roku, następująca „po kolanie”, tzn. tym węźle na pędzie, który rozgrani-
cza przyrosty z dwu kolejnych lat”. W ostateczności można by się uciec do twierdzenia, że
homonimia wynika z jednakowego rozwoju ide. *kelH
‑
‘podnosić’, oraz *kwelh1
‑
‘obracać’,
skąd w obu wypadkach rezultatem jest lit.
kel‑.
To objaśnienie jest niestety także mało
zadowalające, gdyż jest to typowa etymologia pierwiastkowa (niem.
Wurzeletymologie),
która bez objaśnienia pozostawia zaskakującą identyczność budowy morfologicznej lek-
semu
k�½l‑is, ‑io
‘kolano; ród’. Zagadnienie to pozostawiam jako nierozstrzygnięte. Na
pewno w tej kwestii nie powiedziano jeszcze ostatniego słowa. Slawiści morfemu
kel‑
do-
szukują się na gruncie słowiańskim w collectivum
czel‑adź
(*kel
‑
> słow.
čel‑),
ale etymo-
logia ta będzie satysfakcjonująca dopiero wówczas, gdy uda się wyjaśnić, czym jest
‑adź.
Historia w świetle danych językowych – życie społeczne dawnych Bałtów
149
Innym przykładem, który wg niektórych slawistów ma zawierać rdzeń *kel
‑
> słow.
čel‑,
jest słow.
čelověkъ
< *
kelo‑vaiko‑
‘ten, kto należy do rodu’ / ‘męski członek rodu’, gdzie
*vaiko
‑
ma stać rzekomo w związku etymologicznym z lit.
vaĩkas
‘dziecko’ (Boryś 2005,
s. 99). Kłopot stanowi jednak brak słowiańskiego odpowiednika dla lit.
vaĩkas,
chyba że
uznać za takowy scs.
věkъ
‘wiek, wieczność’, pol.
wiek.
Paraleli dla różnicy znaczeniowej
‘młode pokolenie’ : ‘wiek’ dostarcza łac.
saeculum
‘(młode)
pokolenie, potomstwo;
ogół
ludzi żyjących w danym okresie czasu’, ale także ‘wiek,
okres stu lat’,
później ‘świat, ży-
cie doczesne; pogaństwo’1. Należy jednak pamiętać, że dowody typologiczne, a w tym
konkretnie przypadku analogia w postaci łaciny, nie są dowodami rozstrzygającymi, a je-
dynie pomocniczymi. Dlatego również podaną etymologię
čelověkъ
trudno uznać za cał-
kowicie przekonującą, choć niewątpliwie ciekawą i mimo upływu lat wciąż obiecującą.
Śladem językowym wspólnoty ludzi wolnych, a więc należących do rodu-rodziny
jest lit.
liáudis
‘prosty lud’, dial.
liaudžià
‘liczna rodzina u biednego’, łot.
ļàudis
‘lud,
ludzie’ od ide. *h1leudh
‑.
Pierwotne znaczenie ustala się na podstawie stgr.
eleúth‑ero‑s
‘wolno urodzony’; łac.
līber
‘ts.’, stłac.
loebertāt‑em
(łac. kl.
lībertās
‘wolność’). Znaczenie
‘lud’ zaświadczone jest także w stwn.
liut,
pl.
liuti
‘Volk’ oraz csł.
ljudŭ,
scs.
ljudĭje.
Pejo-
ratywne znaczenie ‘prosty lud, chłopi’ jest wtórne, inaczej trudno sobie wyobrazić użycie
liáudis
w imionach złożonych jak
V�½‑liaudas
i
Liáud‑ginas
‘broniący ludu’, por. także
strus.
ljudinъ
‘wolny człowiek’ (Otrębski 1958, s. 8). Imiona jak
V�½‑liaudas
i
Liáud‑ginas
można porównać z
V�½‑tautas
i
Taũt‑ginas,
gdzie człon
taut‑
odpowiada omówionemu
wcześniej leksemowi
tautà.
Otrębski zwrócił również uwagę na lit.
Liáuda,
krainę na
prawym brzegu Niewiaży. Pierwotnie była to nazwa ludności zamieszkującej ten obszar
(por. sienkiewiczowska
szlachta laudańska).
Oprócz ludności wolnej, określanej pierwotnie w litewskim jako
liáudis
‘prosty lud’,
istniała grupa niewolnych, por. lit.
vérgas
‘niewolnik’ / łot.
vergs
‘ts.’, lit.
vargas
‘bieda,
nędza’, a psł. *varg
‑ъ
> scs.
vrag‑ъ
‘wróg’, pol.
wróg,
ros.
vórog.
Stpr.
amsin
‘lud’ stoi w związku z lit.
ámžius
‘czas życia ludzkiego; stulecie’ i zapew-
ne także łot.
mūžs
‘czas życia ludzkiego’. Co się tyczy różnicy znaczeniowej, to por. wspo-
mniane wyżej łac.
saeculum
‘(młode) pokolenie, potomstwo; ogół ludzi żyjących w da-
nym okresie czasu, wiek, okres stu lat’. Bez dobrego objaśnienia. Istniejące etymologie
zebrał Heidermanns (1998).
Innowacją stricte litewską jest
giminė
‘rodzina, krewni; krewny’. Chodzi tu zapew-
ne o derywat na
‑inė
od czasownika
gimti, ‑sta
(stlit.
gema)
‘rodzić się’ (etymolog. ‘przy-
chodzić na świat’ < ide. *gwem
‑
‘przybywać’), zob. Smoczyński 2007, s. 179, ale to już
właściwie wszystko, co można pewnego o historii tego wyrazu powiedzieć. Dzieje się
tak dlatego, ponieważ z sufiksem
‑inis
/
‑inė
tworzy się regularnie przymiotniki odrze-
czownikowe i (rzadziej) odprzymiotnikowe, które często ulegają substantywizacji (urze-
czownikowieniu), np.
lapìnė
‘czapka z lisiej skóry, lisiura’ od
lãpė
lis’,
rudìnė
‘sukmana’ od
1
W przypadku formy łacińskiej chodzi o stary derywat nomen instrumenti na
‑tlo‑
*‘to, co wią-
że’. Dokładny odpowiednik formalny znajduje się w walijskim
hoedl
‘długość życia’ <
*sahi‑tlo‑m
(< *seh2i‑tlom),
gdzie ide. *seh2i- ‘wiązać’ pochodzi z od czasownika *sh2
‑yé‑ti
‘wiąże’, por. wed.
áva
syáti
‘odwiązuje’ i het.
ishiyanzi
3pl. ‘wiążą’. Paraleli dla pierwotnego znaczenia
saeculum
dostarcza
stind.
setuh
< *sahi
‑tu‑
‘most’ < *‘to, co wiąże’ (Watkins 1995, s. 351).
150
Norbert Ostrowski
rùdas
‘rudy’,
ilgìnis
‘belka, na której spoczywają krokwie’ od
ìlgas
‘długi’ (Otrębski 1965,
s. 192–194). Brakuje natomiast przykładów na derywaty odczasownikowe z sufiksem -inė.
Po drugie, nie ma przykładów na oksytoniczną (końcówkową) akcentuację derywatów
z sufiksem -inė, a właśnie na końcówce
‑ė
akcentowany jest rzeczownik
giminė.
Kłopotliwy jest także ostatni w tej części leksem, czyli
gentìs
/
géntis
‘plemię; krewni,
ród; pokrewieństwo; przyjaciel, krewny’. Niejasna jest dwojaka akcentuacja. Jeśli wyjść
od formy akutowanej, czyli
géntis,
jak czyni to Smoczyński (2007, s. 169), to pojawia
się możliwość nawiązania do ide. *g’enh1
‑
‘rodzić’ i dalej do łac.
gēns, ‑ntis
‘ród; rodzi-
na; wiek, pokolenie’ < *g’
énh1‑ti‑
‘narodziny’, por. stgr. γέ�½ε-σις ‘narodziny; pochodzenie’,
stind.
prá‑jāti‑
‘narodziny’, stisl.
kind
‘rodzaj’. Wówczas jednak oczekuje się po litewsku
formy *žéntis (ide. /g’/ > lit. /ž/). Smoczyński przyczyn wprowadzenia /g/ zamiast /ž/
upatruje we wtórnym nawiązaniu *žéntis do wspomnianego powyżej czasownika
gimti
‘rodzić się’. Jak zawsze jednak, gdy w grę wchodzą kontaminacje, trudno o niezbite do-
wody. Z drugiej strony trudno dostrzec jakąś sensowną alternatywę. Jedną rzecz jed-
nak należy wyraźnie podkreślić. Zbieżność znaczeniowa lit.
géntis
‘plemię; krewni, ród’
i łac.
gēns, ‑ntis
‘ród; rodzina’
jest wtórna,
gdyż derywaty na
‑ti‑
miały znaczenie
nomen
actionis
(„nazwy czynności”) czyli punktem wyjścia musiało być ‘urodzenie, narodzenie’,
por. stgr. γέ�½ε-σις ‘narodziny’ < *g’
énh1‑ti‑.
Nie ma więc podstaw, by w podobieństwie
semantycznym form łacińskiej i litewskiej ‘ród, krewni’ dopatrywać się dziedzictwa in-
doeuropejskiego. Jest to dobry przykład na to, jak nie należy bezkrytycznie ufać zbież-
nościom znaczeniowym.
1.1. Wielka rodzina (niem.
Großfamilie)
Tak zwana „wielka rodzina“, charakterystyczna dla wielu ludów ide., w tym i dla Słowian,
por.
zadruga
(Hirt 1907), poświadczona jest także dla obszaru bałtyckiego z okolic ło-
tewskiej Kuldīgi (niem. Goldingen, pol. Goldynga). Uwiecznił ją w swoim opisie podró-
ży żyjący w XVI w. Reinhold Lubenau2, a przypomniał w latach trzydziestych ubiegłego
wieku Eduard Hermann (1932). Chodzi o ludność, która określała siebie mianem królów
kurlandzkich3 i cieszyła się przywilejami otrzymanymi w zamian za dobrowolne przej-
ście na chrześcijaństwo:
Dieser curische Konigk hatt sonderbahre provilegia, wohnen alle in einem
grosen, weitten Hoffe, freien nur unter einander, haben in der Mitten ein gros
Haus, darein sie den frembden Man beherbergen, und alle Wochen versorget ei-
ner die Wirdschaft. Im Hofe seindt ein Hauffen kleiner Hutten, einem kleinen
Stetlein gleich, darein ein jeder, so sich befreiet, wohnet; seindt ganz zinsfrei,
bauen ihre Felder unter einander und haben alles gemein, welches privileg sie
von dem Grosmeister aus Iflandt bekomen, nachdem sie sich gutwilligk zum
2
3
Beschreibung der Reisen des Reinhold Lubenau,
wyd. W. Sahm, cz. 1, s. 51f., Königsberg 1912 = Mit-
teilungen aus der Stadtbibliothek zu Königsberg i. Pr. IV bei Gelegenheit der Durschfahrt im Jahre
1585.
Ich potomkami jest m.in. znana na Łotwie rodzina Totengode, z której pochodzi łotewski reżyser
Ivars Totengode.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin