Aleksander Wilkoń - Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny.pdf

(3255 KB) Pobierz
Aleksander Wilkoń
TYPOLOGIA ODMIAN JĘZYKOWYCH
WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego - Katowice 2000
A
l e k s a n d e r
W
il k o ń
T
y p o l o g ia o d m ia n
ję z y k o w y c h
WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY
W
ydanie
d ru g ie po pr a w io n e i u z u pe ł n io n e
W ydaw nictw o U niw ersytetu Ś ląsk iego
K atow ice 2000
S
p is
treści
W ST Ę P ................................................................................................................................
ROZDZIAŁ I
7
TYPOLOGIE ODMIAN WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY .......................... 12
ROZDZIAŁ II
ODMIANY SYSTEMOWE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY...................... 22
ROZDZIAŁ III
ODMIANA MÓWIONA A PISANA JĘZYKA......................................................... 35
ROZDZIAŁ IV
ODMIANY FUNKCJONALNE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY ............. 48
ROZDZIAŁ V
WEWNĘTRZNE ZRÓŻNICOWANIE ODMIAN FUNKCJONALNYCH
WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY....................................................................... 86
UWAGI KOŃCOWE ..................................................................................................... 105
Р езю м е........................................................... ..................................................................................................................... 1 1 0
Summ ary .............................................................................................................................................................................
Ill
W
stęp
Wśród wielu zagadnień, jakimi zajmuje się lingwistyka, ważne miejsce zajmuje
problematyka odmian językowych języków etnicznych. Problematykę tę podejmo­
wano zarówno w Polsce, jak i w innych krajach już od dawna. Można powiedzieć,
iż wyprzedza ona współczesne zainteresowania socjolingwistyczne, przygotowując
dla nich stosunkowo pewny grunt. Rozmaicie bowiem kształtuje się profil badaw­
czy socjolingwistyki, sporo tu różnych koncepcji i modnych teorii, które zapowia­
dają więcej, niż przynoszą konkretne badania, sporo też badań wycinkowych,
przedstawiających różne uwikłania sytuacyjne i pragmatyczne języka, więcej mó­
wiące o zachowaniu człowieka niż o samym języku i mechanizmach jego funkcjo­
nowania.
Długa jest lista prac językoznawczych, które dotyczyły konkretnych odmian
społecznych i funkcjonalnych polszczyzny. Od dawna zadomowiły się w języko­
znawstwie podstawowe terminy nazywające te odmiany: Języ k literacki”, ,język
kulturalny”, „dialekt kulturalny”, „dialekt ludowy”, „narzecze”, „gwara ludowa”,
„gwara środowiskowa”, „gwara zawodowa”, „gwara regionalna”, „żargon” ...
Oprócz tych podstawowych terminów, wyróżniających różne odmiany języków
zbiorowiskowych, pojawiły się także nazwy odmian funkcjonalnych, przede
wszystkim w obrębie stylistyki, określanych często terminem „styl” : styl potoczny,
kancelaryjny, urzędowy, retoryczny, publicystyczny, naukowy, artystyczny
1
itp.
W zasadzie przez długi czas w językoznawstwie polskim dominował następujący
schemat typologiczny:
1
) język literacki (inne terminy: Ję zy k kulturalny”, „dialekt kulturalny”, „narze­
cze ogólne”, ,język ogólny”),
2
) dialekty i gwary ludowe („narzecza”, „mowa ludu”),
1
Autorzy
Stylistyki polskiej
podają następujące rodzaje stylów: styl artystyczny, naukowy, urzędowo-kancela-
ryjny, publicystyczno-dziennikarski, styl przemówień i styl potoczny; por. H. K u r k o w s k a , S. S k o r u p k a :
Stylistyka polska. Zarys.
Warszawa 1959, s. 231-353.
3)
języki, „gwary”, żargony środowiskowe, zawodowe i regionalne, np. język
złodziejski, gwara więzienna, żargon złodziejski.
Przygodnie tylko zajmowano się wewnętrznymi odmianami języka ogólnonaro­
dowego. Na przykład już w 1902 roku Jan Rozwadowski przeciwstawiał język lite­
racki „mowie żywej”, czyli potocznej; czyniło to zresztą wielu innych językoznaw­
ców, między innymi Kazimierz Nitsch2. Jeśli idzie o polszczyznę ogólną („literac­
ką”, „kulturalną”), to głównym przedmiotem opisu był język w wersji pisanej, ję ­
zyk tekstów staropolskich i XIX-wiecznych, w niewielkim zakresie XX-wiecznych;
bardziej wnikliwe zainteresowania wersją mówioną dotyczyły jedynie odmian re­
gionalnych, będących schedą nie tylko dawnych różnic dialektycznych, ale podzia­
łów, które powstały w wyniku zaborów lub - jak w przypadku Śląska - długowie-
kowego oderwania od ziem polskich i polskiej państwowości.
Praca niniejsza, o czym obszerniej piszę w rozdziale I, nawiązuje do wszystkich
tych rozpraw językoznawczych, które miały na celu podjęcie próby zarysowania
typologii ogólnych odmian polszczyzny lub które przy okazji zagadnień dotyczą­
cych genezy polskiego języka literackiego tę próbę podjęły. Nie jest tych prac wie­
le, ale miały i mają one duże znaczenie nie tylko w odniesieniu do lingwistyki polo­
nistycznej, ale i slawistycznej. Sporo tego rodzaju typologii zaproponowano już
w slawistyce3, bardzo wiele i poza jej obszarem, aczkolwiek stanowią one - jak
sądzę - pewną „specjalność” badań slawistycznych. Socjolingwistyka, która wyod­
rębniła się jako dyscyplina badań niedawno, siłą rzeczy musiała ogarnąć owe typo­
logiczne prace, wszak dotyczyły one wariantów społecznych i społeczno-
-funkcjonalnych języka. W moim przekonaniu trudno wyobrazić sobie dalszy roz­
wój i zasadność badań tej dyscypliny lingwistycznej bez istnienia „obrazu” odmian
językowo-społecznych. Te czy inne obrazy mogą być niepełne, przedwczesne,
błędne wreszcie, ale istnieć m uszą dając ogólną orientację w złożonej i bogatej
rzeczywistości językowej. Socjolingwistyka powinna zresztą dążyć do pewnych
uogólnień, wszak jej głównym celem i przedmiotem jest badanie nie jednostkowych
realizacji
parole,
nie języka czy stylu danego tekstu, ale całych zbiorów teksto­
wych, ujawniających cechy wspólne, ponadindywidualne, stałe lub powtarzające
się często w określonym zbiorowisku społecznym.
Punktem wyjścia socjolingwistyki powinny być konkretne teksty zrealizowane
w konkretnych aktach mowy (z wszystkimi ich uwikłaniami sytuacyjnymi), co
implikuje postawę indukcyjną empiryczną w metodach badań, czyli po prostu ich
rzetelność. Ale jest to tylko punkt wyjścia, socjolingwistyka bowiem jako nauka
o społecznych odmianach i uwarunkowaniach języka nie ma na celu opisu tysięcy
2 W różnych rozproszonych artykułach K. Nitsch pisał często o języku naturalnym, żywym, mówionym i prze­
ciwstawiał go językowi „literackiemu”, książkowemu, papierowemu. Por. na ten temat mój artykuł i M. Z a r ę b i-
n y głos w dyskusji w książce:
In memorian Casimiri Nitsch. Księga w stulecie urodzin.
Red. M. K a r a ś . Wro-
cław-W arszawa-G dańsk 1975, s. 81 i 146.
3 Por. np. A. J e d I i ć к a:
Spisovny ja zy k
v
soućasne komunikaci.
Praha 1974; A. V a s i l e v a :
Kurs lekcij po
stilistike russkogo jazyka.
Moskva 1976; O. S i r o t i n i n a :
Sovremennaja razgovornaja reć i ее osobennosti.
Moskva 1973.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin