ZARYS DZIEJÓW KOMANDORII JOANNITÓW W ŁAGOWIE_Wasilkiewicz,K.pdf

(501 KB) Pobierz
KAMIL WASILKIEWICZ, ZARYS DZIEJÓW KOMANDORII JOANNITÓW W ŁAGOWIE
LUDZIE I MIEJSCA
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014
ISSN 2082 5951
Kamil Wasilkiewicz
(Zielona Góra)
ZARYS DZIEJÓW KOMANDORII JOANNITÓW W ŁAGOWIE
DO CZASÓW REFORMACJI
DOI 10.14746/SEG.2014.10.12
Abstract
e article is devoted to the commandery of the Knights Hospitaller in Łagów, from
its establishment in the 1350s to the end of the 1530s. By means of detailed analysis of
sources, utilisation of a wide range of research methods and drawing on the achieve-
ment of Polish and German researchers, enabled the author to reveal the circumstances
surrounding creation of the commandery, present its furnishings and equipment as
well as introduce individual commanders and their seat.
Key words
Knights Hospitaller, military order, the Middle Ages, commandery, the Bailiwick
of Brandenburg
255
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014
LUDZIE I MIEJSCA
1. POWSTANIE KOMANDORII I JEJ UPOSAŻENIE
Po pierwsze: nakazuję, by wszyscy bracia w służbie ubogich
przestrzegali z pomocą boską trzech obietnic,
które Bogu złożyli, a zatem czystości i posłuszeństwa,
co oznacza wykonywanie wszelkich poleceń zwierzchności,
i życia bez mienia. Bóg albowiem ich rozliczy z tych trzech obietnic
w dniu Sądu Ostatecznego
1
.
Reguła joannitów
W II połowie XIII w. margrabiowie brandenburscy z dynastii askańskiej
rozkazali wybudować gród w Łagowie
2
, który miał strzec wschodniej granicy
ziemi lubuskiej. 15 kwietnia 1299 r. w Wolmerstadt przekazali go w lenno Al-
bertowi i Henrykowi von Klepzig — przedstawicielom rycerskiego rodu posia-
dającego liczne dobra na obszarze Marchii. Otton, Konrad i Henryk
dei gratia
Brandenburgenses et de Landesberge Marchiones
nadali im
castrum Lagowe
wraz ze wszystkimi przyległościami i prawami. Jako uposażenie grodu rycerze
von Klepzig otrzymali pobliską wieś Małuszów, która poprzednio należała do
pana Bussona von Barby (de
Bareboy)
3
. Łagów pozostał w rękach tego rodu do
początku lat 20. XIV w. Został zajęty z rozkazu nowych władców Brandenbur-
gii, Wittelsbachów, najwcześniej w 1323 r.
4
9 grudnia 1347 r. w Berlinie Ludwik V zastawił u joannitów Łagów wraz
z przyległymi dobrami za 400 brandenburskich grzywien srebra. Według umo-
wy bracia św. Jana mieli wypłacić margrabiemu 100 grzywien gotówką w cią-
gu pięciu tygodni, a pozostałą kwotę przekazać na spłatę długu, który władca
Reguła zakonu św. Jana Jerozolimskiego, przeł. T.W. Lange, Christianitas 41, 2008, s. 110.
2
Łagów — wieś położona w województwie lubuskim (powiat świebodziński, gmina Łagów),
ok. 45 km na południe od Gorzowa Wielkopolskiego.
3
Codex diplomaticus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonsti-
gen Geschichtsquellen für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten, heraus-
gegeben von A.F. Riedel (dalej CDB), 1, 19, Berlin 1860, s. 127 (6).
4
Das Land Sternberg. Brandenburgische Geschichte mit besonderer Berücksichtigung der
Neumark. Nach Urkunden bearbeitet von W. Freier, Zielenzig 1892, s. 128, 179; H.W. Linke,
H. Paschke, Das Sternberger Land im Wandel der Zeiten, Ostbrandenburger Heimatbuch I,
Iserlohn 1988, s. 121; M. Przybył, Początki Łagowa w świetle źródeł pisanych, Biblioteka Arche-
ologiczna Środkowego Nadodrza, z. 1: Archeologia Środkowego Nadodrza w ostatniej dekadzie
XX wieku. Z badań pogranicza polsko-niemieckiego w aspekcie badań archeologiczno-konser-
watorskich, Zielona Góra 2004, s. 76.
1
256
KAMIL WASILKIEWICZ, ZARYS DZIEJÓW KOMANDORII JOANNITÓW W ŁAGOWIE
zaciągnął wcześniej u rycerza von Wesenberga. Ludwik zobowiązał się przed
mistrzem brandenburskim
5
Hermanem von Werbergiem do oddania pożyczo-
nej kwoty w ciągu trzech lat
6
. Nie wywiązał się jednak w terminie i 24 grudnia
1350 r. we Frankfurcie nad Odrą, wraz z Ludwikiem Rzymskim, przekazał on
joannitom prawa do dworu w Łagowie oraz położonego nieopodal na wzgórzu
niewielkiego, otwartego miasta
7
.
Zakon św. Jana otrzymał wówczas od margrabiów także inne dobra. Była
wśród nich wielkopolska Sieniawa (Schonaw) i aż 21 miejscowości znajdu-
jących się na ziemi torzymskiej: Łagówek (Nygen
Lagow),
Poźrzadło (Spe-
gelberg),
Tursk (Turzic), Malutków (Malutkendor ), Jemiołów (Paterszdorp),
Lędów (Lindow), Małuszów (Malsow), Debrznica (Dobernitz), Grabów (Gra-
bow),
Sądów (Sandow), Gądków Wielki (Gander), Gądków Mały (Gande-
kow),
Urad (Vrat), Kłopot (Cloppot), Trześniówek (Kerszbowen), Bargów
(Barghe), Mierczany (Hildebrandestorp), niezidenty kowany
Wyscok
(raczej
nie należy go łączyć z Wystokiem położonym 10 km na południowy wschód
od Ośna Lubuskiego, ponieważ jego niemiecka nazwa brzmiała
Klauswal-
de), Tzwcek
i groten
Ostczetz
(wieś niepara alna w ziemi torzymskiej; nie
należy identy kować jej z podsulęcińskim Ostrowem, obok którego została
wymieniona w dokumencie z 5 listopada 1460 r. jako
grosz Oschatz)
8
oraz
Berse
— nieistniejąca wieś, która leżała na południe od Torzymia
9
.
Spotkanie z margrabiami w grudniu 1350 r. przyniosło joannitom sporo
korzyści. Ich dobre relacje z Wittelsbachami zostały podtrzymane, a uzy-
skanie licznych posiadłości znacznie wzmocniło ich pozycję w  regionie
i umożliwiło im organizację kolejnej komturii, której ośrodkiem admini-
Sformułowanie odnoszące się do osoby stojącej na czele baliwatu brandenburskiego joan-
nitów.
6
CDB 1, 19, s. 131–132 (13); Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Sti e
und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts (dalej BK), 2: hrsg. H.D. Heimann, K. Neit-
mann, W. Schich mit M. Bauch, E. Franke, Ch. Gahlbeck, Ch. Popp, P. Riedel, Berlin–Branden-
burg 2010, s. 724.
7
CDB 1, 19, s. 137 (20).
8
CDB 1, 24, Berlin 1863, s. 174 (233).
9
CDB 1, 19, s. 137–138 (20). Por. B. Kozłowska, Posiadłości joannitów na Pomorzu Zachod-
nim i Ziemi Lubuskiej (XII–XV w.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczeciń-
skie Studia Historyczne 8, 1994, s. 20; M. Przybył, Początki Łagowa, s. 76; idem, Hus Lagow.
Z dziejów komandorii joannitów w Łagowie, [w:] A.M. Wyrwa, D. Sikorski (red.), Cognitioni
gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi,
Poznań 2006, s. 399.
5
257
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 10/2014
LUDZIE I MIEJSCA
stracyjnym został Łagów. Szpitalnicy byli tam obecni co najmniej od wiosny
1350 r.
10
, ale miasteczkiem do 5 lutego 1351 r. zarządzał w imieniu margra-
biego rycerz Herman von Wulkow. Wówczas Ludwik Rzymski przekazał je
joannitom wraz z Sulęcinem i Sądowem, wywiązując się tym samym z za-
wartej wcześniej umowy. Była to symboliczna chwila, którą można uznać
za właściwy początek komandorii w Łagowie i polityczny sukces mistrza
Hermana von Werberga
11
.
Komandoria łagowska od początku wchodziła w skład baliwatu branden-
burskiego — zakonnej jednostki administracyjnej cieszącej się autonomią
wewnątrz Wielkiego Przeoratu Niemiec (o cjalnie uzyskaną dzięki ukła-
dowi w Heimbach 11 czerwca 1382 r.)
12
, która w badanym okresie, tj. od
XIV do XVI w., obejmowała wschodnią część Dolnej Saksonii, terytorium
Brandenburgii, Meklemburgii, Pomorza Przedniego, Pomorza Zachodnie-
go, ziemi lubuskiej oraz zachodnie rubieże Wielkopolski
13
. Jej utworzenie
było związane z procesem kształtowania się struktur owego baliwatu, który
zdecydowanie przybrał na sile po przejęciu przez joannitów dawnych posia-
dłości templariuszy. Należy dodać, że dobra te przypadły zakonowi św. Jana
na mocy bulli Klemensa V
Ad providam
z 2 maja 1312 r., a na obszarze Mar-
chii Brandenburskiej w wyniku układu z margrabią Waldemarem zawartego
w Kremmen 29 stycznia 1318 r.
14
W maju 1350 r. komandorzy i bracia z Chwarszczan, Leśnicy i Łagowa (Commenda-
tores et
Fratres Hospiltaliorum in Quartzane, in Lesna et in Lagou)
zostali upomniani przez
papieża Klemensa VI za wspieranie margrabiego Ludwika w sporze z biskupem lubuskim
Stefanem. CDB 2, 2, Berlin 1845, s. 308 (933). Zob. E. Rymar, Komandoria chwarszczańska
templariuszy i joannitów (1232–1540), Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 9,
2002, s. 27.
11
CDB 1, 19, s. 138 (21); BK 2, s. 723–724; Das Land Sternberg, s. 186–187.
12
CDB 2, 3, Berlin 1846, s. 84–86 (1200).
13
O baliwacie brandenburskim zob. E.L. Wedekind, Geschichte des Ritterlichen St. Johan-
niter-Ordens besonders dessen Heermeisterthums Sonnenburg oder der Ballei Brandenburg,
Berlin 1853; A. Winterfeld, Geschichte des Ritterlichen Ordens St. Johannis vom Spital zu Je-
rusalem mit besonderer Berücksichtigung der Ballei Brandenburg oder Herrenmeisterthums
Sonnenburg, Berlin 1859; J. P ugk-Harttung, Die Anfange des Johanitter-Ordens in Deutsch-
land besonders in der Mark Brandenburg und in Mecklenbug, Berlin 1899; J.C. Herrlich, Die
Balley Brandenburg des Johanniter-Ordens von ihrem Entstehen bis zur Gegenwart und in
ihren jetzigen Einrichtungen, Berlin 1904; P. Nietzen, Die Johanniterordensballei Sonnenburg
und Markgraf Johann von Brandenburg, Schri en des Vereins für Geschichte der Neumark
29–30, 1913.
14
CDB 1, 19, s. 128 (8).
10
258
KAMIL WASILKIEWICZ, ZARYS DZIEJÓW KOMANDORII JOANNITÓW W ŁAGOWIE
Pierwotne uposażenie nowej komandorii było imponujące. Obejmowało ono
dwa miasta (Sulęcin i Łagów), 22 wsie wymienione w dokumencie z 24 grudnia
1350 r. oraz prawdopodobnie Długoszyn, Rychlik, Brzeźno, Grabno i Lubów.
Pod zarząd joannitów z Łagowa tra ły ponadto dawne posiadłości templa-
riuszy, które należały do wielkopolskiej komandorii w Wielowsi
15
:  Boryszyn,
Templewo, Żarzyn,
Langopol
(dzisiejsza Wielowieś — miejscowość położona
11 km na północny wschód od Łagowa, której nie należy identy kować z daw-
ną komandorią templariuszy występującą w źródłach jako
villam Velikauetz
16
,
Magna Villa
17
,
curie Groczendorp
18
czy
Grozendorph
19
) oraz być może nieistnie-
jące dziś
Cemelno
20
. Należy przypuszczać, że szpitalnicy byli w ich posiadaniu
już od 9 grudnia 1347 r.
21
Uposażenie komandorii zmieniało się, zwłaszcza w  XV  w. 27 marca
1409 r. Bogusław i Bartosz von Wesenburgowie przekazali swojemu bratu
Hinzemu, rycerzowi zakonu św. Jana, odziedziczone po ojcu lenno w Kory-
tach. Całą wieś, położoną 10 km na południowy zachód od Łagowa, joannici
uzyskali w 1415 r. od rodziny Hyntzeke, w rękach której znajdowała się ona
od XIV w.
22
Kolejne dobra zakon otrzymał w 1421 r. od księcia śląskiego Wacława, ów-
czesnego władcy Krosna i Świebodzina. Podarował on joannitom wieś Żele-
chów położoną 4,5 km na południowy wschód od Łagowa oraz Gronów —
O komandorii templariuszy w Wielowsi zob. P. Hope, Kwestia sprowadzenia templariu-
szy do Polski. Rozwój uposażenia zakonu w Wielkopolsce, Poznański Rocznik Archiwalno-
historyczny 1, 1993, s. 28–32; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy na ziemiach Polski
piastowskiej i na Pomorzu Zachodnim, Wodzisław Śląski 2010, s. 121–127.
16
Urkunden und Regesten zur Geschichte des Templerordens im Bereich des Bistums Cam-
min und der Kirchenprovinz Gnesen, Nach Vorlage von Helmut Lüpke neu bearbeitet von
Winfried Irgang (dalej UuR), Köln–Wien 1987, s. 12 (6).
17
Ibidem, s. 75 (77).
18
Ibidem, s. 80 (84).
19
CDB 1, 19, s. 132 (13).
20
S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemaligen Bisthums Lebus und des Landes dieses Na-
hmens, 3, Berlin 1832, s. 513; BK 2, s. 729; M. Przybył, Hus Lagow, s. 399.
21
CDB 1, 19, s. 132 (13). Zob. M. Starnawska, Mnisi — rycerze — szlachta. Templariusze
i joannici na pograniczu wielkopolsko-brandenbursko-pomorskim, Kwartalnik Historyczny
99, 1, 1992, s. 9.
22
S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemaligen Bisthums Lebus, s. 521; BK 2, s. 730. Zob.
A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu, Studia Kościelnohistoryczne 1, Lublin
1977, s. 256.
15
259

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin