Tomasz Scheffler, Z badań nad starogrecką refleksją na dczłowiekiem.... Homer, nadbitka.pdf

(724 KB) Pobierz

Tomasz Scheﬄer

(Uniwersytet Wrocławski)

BADAŃ NAD STAROGRECKĄ REFLEKSJĄ

NAD CZŁOWIEKIEM

WŁADZĄ

PRAWEM

I SPRAWIEDLIWOŚCIĄ

: H

OMER

BSTRACT

In the author’s opinion, one who wants to understand oneself has to understand

one’s own past. Therefore social scientists, including lawyers, should study not only

the contemporary state, but also the ideological beginnings and foundations of the

world they live in. One of the most important origins of current occidental civili-

zation is the culture of Ancient Greece, of which Homer was the symbolic father.

EY WORDS

Homer, dawn of occidental civilization, society, polity, law, Themis,

Dike, justice, themistes, septer, monarchy.

To pewne, że nie jesteśmy w stanie obecnie dokładnie ustalić kto, kiedy

i gdzie po raz pierwszy podjął mniej lub bardziej systematyczny namysł

nad zjawiskiem prawa. Może miało to miejsce w starożytnym Egipcie

w związku z kształtowaniem się idei Maat

, może w Sumerze przy okazji

tworzenia poszczególnych zbiorów praw

, a może jeszcze znacznie wcze-

śniej, w czasach o tysiąclecia wyprzedzających wynalezienie pisma

. Nie

Zob. szerzej W. Bator,

Myśl starożytnego Egiptu,

Kraków 1993, s. 133–138.

G. Roux,

Mezopotomia,

Warszawa 1998, s. 140–141; M. Kuryłowicz,

Prawa an-

tyczne. Wykłady z historii najstarszych praw świata,

Lublin 2006, s. 67–71 i 79–91;

T. Scheffler,

Urnammu

[w:]

Leksykon myślicieli politycznych i prawnych,

pod red.

E. Kundery i M. Maciejewskiego, Warszawa 2009 (wyd. 3.), s. 38–40.

Refleksja taka mogła pojawić się już na kanwie chociażby kształtowania się poczu-

cia własności, którego ślady (czy raczej poszlaki) odnajdowane są w materiale ar-

cheologicznych np. wśród znalezisk pochodzących ze schyłku ostatniego glacjału.

———————————————————————————————

OMASZ

CHEFFLER

mniej jednak nie ulega dziś wątpliwości, że jednym z najważniejszych

(obok tradycji mezopotamsko-żydowskiej, chrześcijańskiej oraz rzym-

skiej) czynników bezpośrednio wpływających na sposób rozumienia

prawa przez współczesnego człowieka Zachodu była kultura starożytnej

Grecji. Ta zaś, ze względu na ich mitotwórczą i symbolotwórczą siłę,

zaczęła się od dzieł Homera

i Hezjoda. Nie kwestionuję tu w żadnym

przypadku mykeńskich (a nawet – z pewnymi zastrzeżeniami – minoj-

skich

) korzeni kultury greckiej. Podkreślam jedynie demiurgiczną rolę

twórczości Homera i Hezjoda dla powstania greckiej cywilizacji poprzez

J. Burdukiewicz,

Późnopleistoceńskie zespoły z jednozadziorcami w Europie Zachod-

niej,

Wrocław 1987, s. 164. Odsyłam też do do dziś inspirującej na płaszczyźnie

interpretacyjnej (choć faktograficznie częściowo zdezaktualizowanej) pracy Wil-

helma Schmidta pt.

Das Eigentum in den Urkulturen

(Münster 1937), a także do

rozważań Alfreda Rusta dotyczących oznaczania indywidualizującego rzeczy jako

przejawu istnienia własności prywatnej w A. Rust,

Das altsteinzeitliche Rentier-

jägerlager Meiendorf,

Neumünster 1937, s. 121–122.

Zagadnienie faktycznego autorstwa

Iliady

i Odysei, a nawet rzeczywistego istnie-

nia poety o imieniu Homer, nie jest z punktu widzenia problematyki niniejsze-

go artykułu istotne. Osoby zainteresowane tzw. kwestią homerową odsyłam do

bogatej literatury przedmiotu np. zbioru tekstów dotyczących tego zagadnienia

pomieszczonych w Yale

Classical Studies

Vol. 20 (ed. G.S. Kirk and A. Parry, New

Haven 1966), artykułu Alberta B. Lorda

Homer as Oral Poet

(w:

Harvard Studies

in Classical Philology,

Vol. 72 1968, s.), do monografii J.M. Foleya,

Oral-Formulaic

Theory and Research: An Introduction and Annotated Bibliography

(New York 1985)

czy też do udostępnionej w Internecie pracy doktorskiej G.J. Varsosa pt.

The Persis-

tence of the Homeric Question

(2002, http://archive-ouverte.unige.ch/downloader/

vital/pdf/tmp/8vlq1fg1g475udikfo2smvsos1/out.pdf odczyt: 22 kwietnia 2011 r.).

W interesujący sposób problematykę tą przedstawił również Z. Kubiak we Wstępie

do jednego z polskich wydań

Iliady

w klasycznym przekładzie F.K. Dmochow-

skiego (Homer,

Iliada,

Warszawa 1990, s. 24–39). Z uwagi na zasadniczą spójność

ideową

Iliady

i Odysei przyjmuję hipotezę, że Homer (tudzież inna nieznana nam

z prawdziwego imienia osoba) był autorem obu dzieł.

Przy całej zrozumiałej fascynacji dla osiągnięć cywilizacji rozwijającej się na Krecie

przed przybyciem tam Greków (wywołanej zresztą m.in. kontrowersyjnymi dzia-

łaniami archeologa Arthura Evansa), nie powinno się jednak popadać w przesadę

i przypisywać Kreteńczykom zasług im nienależnych. W szczególności „ustawo-

dawstwo miasta Goryntu” nie było – jak to przedstawia jeden z polskich autorów

Jacek Grzybowski – tworem kultury minojskiej. J. Grzybowski,

Miecz i pastorał.

Filozoficzny uniwersalizm sporu o charakter władzy. Tomasz z Akwinu i Dante Ali-

ghieri,

Kęty 2006, s. 35. Godzi się przypomnieć, że tzw. kodeks z Gortyny (a nie

Goryntu) pochodził z przełomu VI i V wieku przed Chrystusem, a zatem powstał

około tysiąc lat po upadku kultury posługującej się pismem linearnym A.

BADAŃ NAD STAROGRECKĄ REFLEKSJĄ NAD CZŁOWIEKIEM

…

———————————

ukształtowanie i skodyfikowanie jej świata symboli. Warto w tym kon-

tekście również zaznaczyć że, pomimo upływu blisko trzech tysięcy lat

od ich powstania, utwory wspomnianych poetów cieszą się niesłabnącym

zainteresowaniem badaczy przede wszystkim z zakresu nauk humani-

stycznych. Przecież także i naukowcy parający się naukami społecznymi,

osobliwie antropolodzy kultury, etnolodzy czy socjolodzy mogą znaleźć

w nich ciekawy materiał do badań

. Podobnie uczeni juryści powinni

systematycznie powracać do korzeni naszej cywilizacji, aby doświadczyć

rudymentarnych intuicji leżących u podstaw rozumienia zjawisk władzy,

państwa i prawa oraz istoty człowieka. W niniejszym tekście przedsta-

wione zostaną wstępne ustalenia wynikające z analizy poglądów jednego

z wymienionych autorów, a mianowicie Homera, na wyżej wymienione

fenomeny społeczne. Szczegółowa prezentacja efektów badań w tym za-

kresie zostanie przedstawiona w osobnym, szerszym podmiotowo i cza-

sowo studium poświęconym refleksji nad prawem i państwem w staro-

żytnej myśli greckiej.

Rozważania dotyczące poglądu Homera na władzę, państwo, prawo

i człowieka warto rozpocząć od ogólnej uwagi, że tak, jak od strony języ-

kowej

, tak też i w zakresie obrazowania zjawisk społecznych oraz świato-

poglądowych twórczość autora

Iliady

i Odysei charakteryzowała się intry-

gującym eklektyzmem: znajdujemy w niej bowiem zarówno specyficzną,

acz zasadniczo spójną mieszaninę elementów wywodzących się z zamierz-

chłej przeszłości (zamierzchłej wręcz w dosłownym sensie, bo dotyczącej

czasów sprzed tzw. wieków ciemnych) oraz zjawisk charakterystycznych

dla okresu, w którym społeczności greckie znajdowały się u progu epoki

tzw. wielkiej kolonizacji, jak też i amalgamacyjny system cywilizacyjny

który pozostając zdecydowanie obrazem indoeuropejskich wzorców kul-

Przykładem mogą tu być arcyciekawe prace Pierre’a Vidal-Naqueta pomieszczo-

ne w zbiorze zatytułowanym

Czarny łowca. Formy myśli i formy życia społecznego

w świecie greckim

(Warszawa 2003).

Wybitny znawca świata starogreckiego wspomniany już Zygmunt Kubiak kwestię

języka

Iliady

i Odysei przedstawił w następujący sposób: „Głównym spostrzeżenie,

które należy uczynić jest to, iż taką mową, jaką przemawia do nas

Iliada

i Odyseja,

nikt nigdy w codziennym życiu greckim nie mówił. Tekst Homerowy jest mozaiką

gramatyczną i słownikową. (…) Język Homera jest fonetycznie i artystycznie głę-

boko harmonijną, ale zupełnie niehomogeniczną syntezą różnych okresów mowy

greckiej. Jest językiem sztucznym, jak sanskryt w Indiach, bliski mowie sakralnej

przez swą tradycyjność i hieratyczność.” Z. Kubiak,

op. cit.,

s. 30.

Pojęcia ‘cywilizacja’ i ‘kultura’ w artykule będą traktowane jak synonimy.

———————————————————————————————

OMASZ

CHEFFLER

turowych, zdołał harmonijnie przyswoić sobie niektóre części składowe

dorobku cywilizacji anatolijskich i bliskowschodnich

. Wyrazistym przy-

kładem zasygnalizowanego ciekawego kolażu jest chociażby występująca

w twórczości Homera instytucja anaks (

ἄ�½αξ

ϝά�½αξ

)

czyli najwyższego

władcy czy też króla królów. W piśmie linearnym B (charakterystycznym

dla epoki mykeńskiej) dla oznaczenia króla występowały znaki odczyty-

wane jako wa-na-ka, co po przyjęciu przez Greków alfabetu wzorowa-

nego na alfabecie fenickim oddawano zapisem

ϝά�½αξ

. W późniejszym

okresie w części dialektów greckich zanikła głoska ‘w’, w związku z czym

zanikowi uległa również digamma (jej użycie ograniczyło się do systemu

liczbowego, w którym odpowiadała cyfrze 6). Jako ciekawostkę moż-

na tu wskazać na ślad owego procesu atrofii w języku grackim dźwięku

oddawanego przez digammę w przypadku słowa ‘Ilion’ (oznaczającego

Na temat zależności kultury greckiej od kultur małoazjatyckich zob. szerzej

M. Popko,

Wierzenia ludów starożytnej Azji Mniejszej,

Warszawa 1989, s. 138. Au-

tor ten znalazł interesujące paralele występujące pomiędzy koncepcją teologiczną

Hezjoda a wyobrażeniami o bogach występującymi w mitologiach Hetytów i Hu-

rytów (s. 87–88) oraz zbieżności istniejące między homeryckimi Polami Elizej-

skimi a hetyckim wyobrażeniem świata zmarłych (s. 131). M. Popko zwrócił też

uwagę na podobieństwo widoczne między znajdującym się w Iliadzie przykładem

zwyczajów pogrzebowych (pogrzeb Patroklosa i Hektora) a hetyckimi rytuała-

mi kremacyjnymi (s. 137). Autor ten w rzeczonym kontekście przypomniał, że

„(…) wbrew Homerowi Achajowie okresu mykeńskiego nie znali kremacji, zwło-

ki zmarłych chowali w grobach. Zwyczaj palenia zwłok pojawił się w Helladzie

dopiero później, być może pod wpływem małoazjatyckim, bowiem w Troi VI,

która przypuszczalnie miała powiązania z Hetytami, kremacja jest dobrze po-

świadczona.” (s. 137). Por. też w kwestii relacji kulturowych grecko-azjatyckich

sceptyczne stanowisko P. Vidal-Naqueta,

Rozum grecki a polis

[w:] P. Vidal-Naqu-

et,

op. cit.,

s. 321–324. Najważniejszą jednak pracą omawiającą kwestię wpływów

anatolijskich (a poprzez nie także i bliskowschodnich) na kulturę grecką jest dziś

erudycyjna i przenikliwa monografia Martina L. Westa pt.

Wschodnie oblicze He-

likonu. Pierwiastki zachodnioazjatyckie w greckiej poezji i micie,

(Kraków 2008,

zob. w szczególności s. 41–70 i 793–799). Gwoli ścisłości dodam, że wspomniany

już kilkukrotnie Vidal-Naquet uznał rzeczoną pracę Westa za „optymistyczną”

w kwestii „nierozwiązywalnego problemu „orientalnych źródeł”.” P. Vidal-Naqu-

et,

op. cit.,

s. 321, przyp. 7.

O słowie

ἄ�½αξ

zob. szerzej H. G. Liddell, R. Scott,

A Greek-English

Lexicon, http://

www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3A-

entry%3Da%29%2Fnac [odczyt: 12.01.2013] (na podstawie H.G. Liddell, R. Scott,

A Greek-English Lexicon,

revised and augmented throughout by Sir H.S. Jones with

the assistance of R. McKenzie, Oxford 1940).

BADAŃ NAD STAROGRECKĄ REFLEKSJĄ NAD CZŁOWIEKIEM

…

———————————

zarówno Troję jak i cytadelę w tym mieście). W jednym z dokumentów

hetyckich

wspomina się o ludzie zwanym Ahhiyawa i ich królestwie

leżącym na zachodzie (greccy Achajowie) oraz o „zdarzeniu” dotyczącym

miasta o nazwie Wilusa. Panuje dziś duża zgodność co do możliwości

identyfikacji hetyckiej nazwy Wilusa z grecką nazwą

Fιλιο�½

(Wilion) od-

noszącą się do późniejszego (po zaniku głoski ‘w’) Ilionu. List ten byłby

zatem poszlaką wskazującą na faktyczną możliwość wystąpienia jakichś

działań zbrojnych, których wspomnienie zachowane w pamięci poko-

leń i dotknięte talentem poetyckim Homera zaowocowało powstaniem

Iliady.

Zawarte w

Iliadzie

wyobrażenie władzy związane z tytułem anaks

(przypisanym przez Homera Priamowi i Agamemnonowi, którego nazy-

ἄ�½αξ α�½δρώ�½

) nie było jednak prostym odwzorowaniem mykeńskie-

go modelu ustrojowego, lecz stanowiło zadziwiająco spójne złożenie cech

monarchii sakralnej (król jako pasterz swego ludu, który otrzymał od

Zeusa berło i themistes (

ϑέμιστες

)

, czyli reguły prawidłowego rządze-

nia), pierwotnej monarchii magicznej (od cech i zachowania zgodnego

z rytuałami władcy zależy powodzenie całego ludu i państwa) oraz no-

madycznych elementów arystokratycznych i demokratycznych (decyzje

zapadają po dyskusji na radzie arystokratycznej; lud działa na zgroma-

dzeniu

). W tym ostatnim przypadku warto zwrócić uwagę na możność

aktywnego, politycznego działania wolnych rolników-żołnierzy, zdol-

nych – jak widzimy w księdze drugiej

Iliady

– nawet do buntu (którego

jak się wydaje samozwańczym przywódcą lub przynajmniej wyrazicielem

był Tersytes

), oraz na rolę społeczną możnych – walczących na rydwa-

List Piyama-radu,

zwany też

Listem Tawagalawy,

pochodzący prawdopodobnie

z XIV w. p.n.Chr.; jego tłumaczenie na język angielski: http://www.hittites.info/

translations.aspx?text=translations/historical%2fPiyama-radu+Letter.html.

J. Grzybowski cytuje sformułowanie „berło i themis” powołując się na tłumacze-

nie Dmochowskiego. (J. Grzybowski,

op. cit.,

s. 45 i przypisy nr 41 oraz 44). Co

ciekawe informacji o berle i themistes we wspomnianym polskim wydaniu nie ma.

Pierre Vidal-Naquet akceptująco przywołał w tym kontekście tezę Henri’ego Jean-

maire’a, że „jedyne u Homera instytucje ściśle polityczne (Zgromadzenie, Rada

[Starszych], wreszcie sama monarchia) mają charakter instytucji wojskowych”.

P. Vidal-Naqueta,

Rozum…

[w:] P. Vidal-Naquet,

op. cit.,

s. 324.

Homer przedstawił Tersytesa w następujący sposób: „Tersyt burzy, złośliwie Ter-

syt jeszcze gada,/ Człek wielomownej gęby, niesfornym językiem/ Samym się

królom stawił hardym przeciwnikiem;/ Bo, co mu do ust padnie, wszystko pło-

cho bredzi,/ Celem jego gryźć wyższych, śmiech budzić w gawiedzi./ Zezowaty,

Plik z chomika:

hildahasz

Inne pliki z tego folderu:

Agatarchides z Knidos Dzieje.pdf (43360 KB)
Ajschines - Mowy.pdf (21453 KB)
Andrzejewski Tadeusz - Opowiadania egipskie.pdf (1158 KB)
Andokides - Mowy.pdf (654 KB)
Ampeliusz Lucjusz - Repetytorium czyli co mały Rzymianin powinien wiedzieć o świecie.epub (596 KB)

Tomasz Scheffler, Z badań nad starogrecką refleksją na dczłowiekiem.... Homer, nadbitka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: