PRAWO SPADKOWE
Hereditas – dawne cywilne prawo spadkowe, oparte na ustawie XII tablic, znało dziedziczenie z testamentu, ustawy (poza testamentowe) oraz przeciwtestamentowe.
Bonorum possessio – twór prawa pretorskiego, odmienny od cywilnego. Pretor udzielał bonorum possessio, czyli dawał posiadanie rzeczy spadkowych (bona) tym osobom, które były dziedzicami na podstawie prawa cywilnego, później też takim, które mogłyby być dziedzicami, ale na podstawie prawa cywilnego nie zostały powołane do spadku. Mógł udzielić też osobie, która okazała mu dokument o niewątpliwej autentyczności (tabliczka woskowa) zawierający ostatnią wolę zmarłego. W okresie rozkładu rodziny agnatycznej, bonorum possessio objęło, wbrew prawu cywilnemu, także osoby spokrewnione na zasadzie kognacji.
Bonorum possessio sine re – gdy dziedzic cywilny w ważny sposób zgłosił się do spadku, to pretorski bonorum possessor musiał ustąpić.
Bonorum possessio cum re - gdy bonorum possessor utrzymywał się przy spadku gdyż był zarazem dziedzicem prawa cywilnego lub pretor utrzymywał go przy spadku wbrew dziedzicowi cywilnemu.
bonorum possessio dawał pretor tylko na prośbę zainteresowanego, którą musiał wnieść w określonym czasie pod rygorem pominięcia (dla ascendentów i descendentów 1 rok, pozostali krewni 100 dni)
pretor nie mógł nikogo uczynić dziedzicem (heres) w rozumieniu prawa cywilnego, gdyż nie mógł tworzyć nowych norm prawa.
pretor traktował bonorum possessora jak dziedzica, udzielając mu formułki z fikcją (actiones utiles) z praw należących do spadku,
pretor dawał także wierzycielom skargi z fikcją przeciw bonorum possessorowi
Zasadnicze reformy wprowadził Justynian w Nowelach, reformując dziedziczenie beztestamentowe (Nowel 118 i 127) oraz przeciwtestamentowe (nowela 115).
Dziedziczenie – to ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego (spadkodawcy) które przechodzą na spadkobiercę - heres (lub spadkobierców) jako spadek. [sukcesja uniwersalna]
Dziedziczenie jest nabyciem pochodnym, więc obowiązuje zasada: Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse nabet – nikt nie może pozostawić swojemu spadkobiercy więcej korzyści niż ma sam (Paulus).
Sukcesja syngularna (szczegółowa) – na podstawie rozporządzenia ostatniej woli, gdy niebędący spadkobiercą otrzymuje ze spadku pewną określoną korzyść majątkową. Mamy tu nabycie tylko określonego prawa, a nie można w ten sposób nabyć długów (np. legaty, fideikomisy, mortis causa capio).
Spadkobiercą – mogła być tylko osoba powołana do dziedziczenia. Jednak przez samo powołanie osoba ta nie od razu staje się spadkobiercą, lecz tylko otwiera się dla niej prawna możliwość nabycia spadku.
Podstawy powołania:
ważny testament (dziedziczenie testamentowe)
przepis prawa (dziedziczenie beztestamentowe: ustawy, edykty pretorskie, uchwały senatu etc)
na podstawie przepisu prawa przeciw woli spadkodawcy wyrażonej w ważnym testamencie (dziedziczenie przeciwtestamentowe) – jego celem było zabezpieczenie praw spadkowych członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, o ile tenże pominął ich krzywdząco w swoim testamencie
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć rozporządziwszy częściowo w testamencie a częściowo beztestamentowo (Paulus)
Osoba powołana – nabywała spadek i stawała się spadkobiercą przez oświadczenie woli przyjęcia spadku. Spadkobiercy dzielili się na dwa rodzaje:
dziedzice domowi (heredes domestici):
· osoby podległe władzy rodzinnej spadkodawcy, nabywały spadek z chwilą jego śmierci. Należeli do nich sui heredes – czyli dzieci własne i przysposobione, żona in manu, oraz niewolnicy nabywający spadek z mocy prawa (ipso iure) i nie musieli składać oświadczenia
· wg prawa musieli oni zostać dziedzicami, jako tzw. dziedzice konieczni (heredes necessarii)
· celem ochrony sui heredes przed nabyciem obdłużonych spadków, pretor dawał im czasem w edykcie tzw. beneficium abstinendi (dobrodziejstwo powstrzymania się) – czyli możliwość nieprzyjęcia spadku przez odpowiednie oświadczenie woli (nie dotyczyło to niewolników)
dziedzice zewnętrzni, obcy (herdes extranei) - oni musieli oświadczyć wolę przyjęcia spadku, aby zostać spadkobiercami. Byli dziedzicami dobrowolnymi (heredes voluntarii)
Testament rzymski mógł zawierać także inne postanowienia – zapisy, ustanowienie opiekuna, polecenia etc. Testament to jednostronne rozrządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, sporządzone w przypisanej formie i zawierające ustanowienie dziedzica. Najistotniejszą częścią testamentu jest ustanowienie spadkobiercy.
Ważność testamentu zależy od:
nie popełniono błędu formalnego
testator miał zdolność sporządzania rzymskiego testamentu (testamenti factio activa)
powołany dziedzic miał prawo dziedziczenia z testamentu (testamenti factio passiva)
testator nie pominął w testamencie milczeniem synów pozostających pod jego władzą ojcowską
Testamentum calatis comitiis – uroczysty akt publiczny na zgromadzeniach ludowych i przy udziale kolegium kapłanów. Mógł być sporządzony tylko 2 razy w roku i tylko w Rzymie
Testamentum in procinctu – dostępny wyłącznie dla żołnierzy w czasie wojny, gotowych do wymarszu. Składali oni przysięgę w dowolnej formie przed towarzyszami broni
Testament mancypacyjny - spadkodawca sprzedawał cały swój majątek za pomocą mancypacji (5 świadków i libripensa) osobie zaufanej (familiae emptor). Na skutek tego majątek wychodził spod dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor otrzymywał instrukcje komu i w jaki sposób ma po jego śmierci majątek wydać. Zasadnicze znaczenie miały woskowe tabliczki, na których testator sam ustanawiał swojego spadkobiercę.
Testament prywatny – z tych woskowych tabliczek. Dodatkowymi świadkami byli familiae emptor i libripens, czyli było ich w sumie 7. Nie znali oni treści. Mieli tylko zaopatrzyć je swoimi pieczęciami na dowód autentyczności.
Testament pretorski – osoba przedstawiająca testament w postaci tabliczek przesznurowanych i opieczętowanych 7 pieczęciami świadków mogła uzyskać u pretora wprowadzenie w posiadanie spadku (bonorum possessio)
Zwyczajne formy testamentu za Justyniana:
testament prywatny – podpisany przez testora i opieczętowany przez 7 świadków (testamentum tripertitum)
testament holograficzny – tj. własnoręcznie napisany i podpisany przez testatora, ale bez świadków (testamentum per holographam scripturam)
testament publiczny – przez oddanie podpisanego testamentu opiece cesarza (testamentum principi oblatum) lub podyktowanie ostatniej woli do protokołu urzędowego gdzie dany dokument zostaje przechowany (testamentum apud acta conditum)
testament szczególny – polegał na pewnych ułatwieniach (zaraza – wówczas tylko 5 świadków) lub utrudnieniach (przy niewidomych musiał być 8 świadek lub urzędnik)
testament żołnierski (testamentum militis) – wolny od wszelkich wymogów, ważny tylko w czasie wojny
Przy sporządzaniu testamentu obowiązywała zasada unitas actus – wszystkie czynności musiały być w jednym miejscu, jednym czasie i bez przerw.
Kodycyl (codicillus) – to list, który spadkodawca mógł skierować do swego spadkobiorcy (każdego bez względu na formę testamentu). Mógł być potwierdzony lub nie. Treścią mogły być wszelkie rozporządzenia z wyjątkiem ustanowienia spadkobiorcy i wydziedziczenia. Do ważności rozporządzeń wymagane było potwierdzenie kodycylu w testamencie.
Klauzula kodycylarna – gdy testament był z jakiś względów nieważny, to niech będzie utrzymany jako kodycyl. Powołani spadkobiercy mogli być potraktowani jako fideikomisariusze uniwersalni.
Zdolność sporządzania ważnego testamentu – miał wolny obywatel rzymski sui iuris (miał pełną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych). Kobiety mogły testować dopiero w prawie Justyniańskim. Z osób alieni iuris –filii familias w stosunku do peculium constrance oraz quasi constrance i niewolnicy w stosunku do połowy swojego peculium.
Spadkobiercy testamentowi - to praktycznie wszyscy mający zdolność prawną. Wyjątkiem były osoby których spadkodawca nie potrafił określić (np. kto pierwszy przyjdzie na mój pogrzeb) – było nie ważne. Niewolnik mógł dziedziczyć, pod warunkiem, że razem ze spadkiem otrzyma wolność. Był on jednak dziedzicem koniecznym (musiał przyjąć spadek, nawet z długami). Niewolnik stawał się najczęściej spadkobiercą spadków bardzo zadłużonych.
Incapacitas – niezdolność do nabycia spadku z testamentu, z powodu specjalnych zakazów ustawowych (lex lulia et Papia Poppea – bezdzietni i bezżenni)
Caducum – to nieobjęty spadek z powodu incapacitas. Podlegał prawu kaduka – tzn. na podstawie wymienionych ustaw przypadał tym spadkobiercom lub legatariuszom lub innym osobom w tym testamencie które miały dzieci. Gdy nie było spadkobiorcy to przejmował skarb państwa.
W prawie justyniańskim nie ma już incapacitas i prawa kaduka.
Indignitas – niezgodność dziedziczenia, oznaczała że spadkobierca który już nabył spadek nie mógł go zatrzymać z powodu niegodziwego zachowania w stosunku do spadkodawcy lub jego ostatniej woli. Po stwierdzeniu tego zachowania spadek był odbierany i przypadał z reguły skarbowi państwa np. przez spowodowanie śmierci spadkodawcy lub sfałszowanie testamentu.
Testament był nieważny, gdy:
został sporządzony przez nieuprawnioną osobę (bez testamenti factio)
nie zachowano wymogów formalnych (testamentum non iure factum)
brakowało ustanowionego dziedzica
gdy został odrzucony przez wszystkich lub nikt ze spadkobierców nie przeżył do jego otwarcia (testamentum desertum)
gdy testament stał się nie ważny po sporządzeniu w wyniku utraty zdolności do jego sporządzenia (testamentum irritum)
gdy w testamencie pominięto syna lub pojawił się nieuwzględniony pogrobowiec (testamentum nullus momenti)
gdy testator go odwołał, gdyż sporządził nowy (testamentum raptum)
gdy testator uległ capitis deminutio
Ustanowienie spadkobiercy – musiało być dokonane w przypisanych słowach, w języku łacińskim i trybie rozkazującym. Spadkobierca był powoływany do całości. Gdyby jednak powołano go tylko do oznaczonej rzeczy, to nie unieważniało to testamentu, tylko przyjmowano zapis za nienapisany. W przypadku kilku spadkobierców, ustalano wartościowo ich udziały ułamkowe w spadku.
semel heres, semper heres – raz ustanowiony spadkobierca jest nim zawsze
Warunkowy spadkobierca – mógł od razu objąć spadek, jeżeli zobowiązał się stypulacją (cautio Muciana), że zwróci spadek w razie niespełnienia warunku.
Warunkowe wdowieństwo (conditio viduitalis)– gdy mąż ustanowił spadkobiercą swoją żonę, pod warunkiem, że nie wyjdzie ponownie za mąż.
Substytucja – podstawienie spadkobiercy, było specjalnym rodzajem powołania dziedziców pod warunkiem zawieszającym:
substytucja zwykła (substitutio vulgaris)– gdy testator ustanawiał w testamencie spadkobiercę pod...
paulina-hmm