Bitwa pod Kumanovem (23- 24 października 1912 roku). Siły zbrojne stron, działania operacyjne, konsekwencje militarne i polityczne _Wybranowski,D.pdf

(2095 KB) Pobierz

BALCANICA POSNANIENSIA xx

Poznań 2013

BITWA POD KUMANOVEM (23-24 PAŹDZIERNIKA 1912 ROKU)

SIŁY ZBROJNE STRON, DZIAŁANIA OPERACYJNE,

KONSEKWENCJE MILITARNE I POLITYCZNE

ariusz

ybranoWski

bstract

: Dariusz Wybranowski, Bitwa

pod Kumanovem (23- 24 października 1912 roku). Siły zbrojne stron,

działania operacyjne, konsekwencje militarne i polityczne

(The

battle of Kumanovo (23-24 October 1912). The

armed forces of the parties, operations, military and political consequences).

Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XX, Poznań 2013, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 137-179,

ISBN 978-83-63047-36-1, ISSN 0239-4278. Polish text with a summary in English.

Dariusz Wybranowski, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Politologii i Europeistyki, ul. Krakowska 17, 71-017

Szczecin.

Temat udziału Serbii w I wojnie bałkańskiej i bitwy pod Kumanovem znalazł od-

bicie w licznych publikacjach historiografii serbskiej

, a także zachodniej (zwłasz-

cza anglojęzycznej) dotyczącej wojen bałkańskich, lub samej tylko I wojny bałkań-

skiej

. Problem ten został natomiast całkowicie pominięty w kilku syntezach dziejów

Balkanski Rat. Okrugli sto povodom 75. Godišnjici 1912-1987, 28 i 29. Oktobar

1987/La premiere guerre balkanique. Table ronde consacree au 75

Anniversaire 1912-1987. Les 28 et

29 octobre 1987, urednik. V. Stojančević, Beograd 1991; Prvi balkanski rat 1912/1913. godine. Društveni

i civilizacijni smisao (Povodom stogodišnjice oslobođenja Stare Srbije i Makedonije), urednik A. Rastović,

Niš 2013. Por. także m.in. zbiór relacji i wspomnień świadków bitwy pod Kumanovem i felietony na jej

temat, Vitezovi

Kumanovske bitke, http://www.novosti.rs/dodatni_sadrzaj /fejltoni120.html?item_id=401;

�½. Stanisavljević, Kumanovska

bitka, Beograd 1961; Z. M. Jovanović, Zebrnjak u traganja za poreka-

ma jednog spomenika, ili o kultury sećanja kod Srba,

Beograd 2004; P. Opačić,

Kumanovska bitka,

Beograd 2005; N. J. Popović, O

reviziji i zaborava, http://www.rts.rs/page/rts/sr/Dijaspora/story/ 1526/

Srbija+na+veci/1198316/O+reviziji+i+ zaborava. html; A. Andrić, Istorija Srba, Beograd 2012; Boj

iznad

Vekova. Sto godina od kumanovske bitke, Beograd 2012. Jednym z ciekawszych studiów problemu do-

tyczących wysiłku zbrojnego Serbii i Czarnogóry w wojnach bałkańskich, w tym także dość dokład-

nego opisu bitwy pod Kumanovem, jest praca kilku autorów serbskich, por. B. Ratković, M. Đurišić,

S. Skoko, Srbija

i Crna Gora u Balkanskim ratovima 1912- 1913, Beograd 1972; A. Jovičić, Balkanski

ratovi 1912/1913 godine, Beograd 2006.

Por. F. Immanuel,

Der Balkankrieg 1912,

Berlin 1913; C. Campbell,

The Balkan War drama,

McBride 1913; C. Ross, Im

Balkankrieg, M. Mőrikes Verlag 1913; R.C. Hall, The Balkan Wars 1912-

-1913: Prelude to the First World War,

Routledge 2000; A. Gerolymatos, The

Balkan Wars. Conquest

and the Revolution from the Ottoman Era to the Twentieth Century and Beyond,

Basic Books 2002;

Por. m.in. Prvi

138

DARIUSZ WYBRANOWSKI

Bałkanów w XX wieku, przetłumaczonych w ostatnich latach na język polski

. Jedynie

w opublikowanej niedawno po polsku syntezie dziejów Imperium Osmańskiego, au-

torstwa Stanforda J. Shawa i Ezela K. Shawa, znalazło się wspomnienie o bitwie

W polskiej historiografii informacje na ten temat można znaleźć w kilku publika-

cjach wydanych przed II wojną światową, natomiast w literaturze powojennej bitwa

kumanovska była na ogół krótko wspominana, jako jeden z epizodów I wojny bałkań-

skiej

. Nieco więcej na temat tej bitwy można znaleźć w książce Jarosława Rubachy

Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878- 1913, starcie

to zostało omówione jednakże w kontekście udziału bułgarskiej 7. Dywizji Rilskiej

W wydanej kilka lat temu, popularnonaukowej syntezie I wojny bałkańskiej, autor-

stwa Roberta Rabki zostały wprawdzie przedstawione armie stron konfliktu, w tym

serbska, jednak autor skupił się niemal wyłącznie na działaniach armii bułgarskiej na

froncie trackim

. I i II wojną bałkańską, a zwłaszcza trackim teatrem wojennym za-

jął się także ostatnio Tadeusz Czekalski

. Więcej informacji wnieśli do poznania prze-

biegu tej wielkiej bitwy (jak również dalszego ciągu serbskich działań militarnych

w 1912 r.) Tadeusz Rawski i ostatnio Mirosław Dymarski

. Z kolei Paweł Michalak

E. J. Erickson, Defeat

in Detail. The Ottoman Army in the Balkans, 1912- 1913, London 2003; J. G. Schur-

man,

The Balkan Wars 1912- 1913,

New York 2005; A. Vachkov,

The Balkan War 1912- 1913,

Sofia

2005; C. S. Ford, The

Balkan Wars, Being a Series of Lectures Delivered at the Army Since School, Fort

Leavenworth, Kansas 2010; I. Despot, The

Balkan Wars in the Eye of Warring Press, Bloomington 2012.

Por. B. Jelavich, Historia

Bałkanów, T. 2: Wiek XX, Kraków 2006, s. 111- 113; S. K. Pavlowitch,

Historia Bałkanów (1804- 1945), Warszawa 2009, s. 239.

Por. S. J. Shaw, E. K. Shaw,

Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 2 (1808-

-1975), Warszawa 2012, s. 450- 451.

Por. m.in. B. Koskowski, Ostatni

rozbiór Turcji. Rozkład państwa tureckiego w Europie. Polityka

europejska względem Turcji – czem jest Turcja Azjatycka ?, Warszawa- Łódź- Kraków 1915; J. Dąbrowski,

Wielka Wojna 1914- 1918, [w:] Wielka Historia Powszechna, Warszawa 1937, s. 38; J. Pajewski, Historia

powszechna 1871- 1918, Warszawa 1978, s. 310; J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973, s. 275;

T. Wituch wspomniał w opisie serbskich działań I wojny bałkańskiej jedynie o zajęciu przez Serbów

Skopje, por. idem: Tureckie

przemiany. Dzieje Turcji 1878- 1923, Warszawa 1980, s. 188. Podobnie też

problem ujęli A. Giza, K. Filipow, Wojny

bałkańskie 1912- 1913. Aspekty polityczne i militarne (począt-

ki niewoli Bułgarów w Macedonii Egejskiej i Wardarskiej, Białystok 2002, s. 55. Kwestia działań wo-

jennych na obszarze Macedonii Wardarskiej i samej bitwy kumanovskiej została pominięta w syntezie

dziejów Bałkanów w XX wieku M. Tantego, por idem:

Bałkany w XX wieku,

Warszawa 2003, s. 91-

-92. Bardzo krótko o fakcie bitwy pod Kumanovem wspominają natomiast T. Wasilewski, W. Felczak,

Historia Jugosławii,

Wrocław 1985, s. 400; A. Giza,

Państwa bałkańskie wobec kwestii macedoń-

skiej w latach 1878- 1918, Szczecin 1996, s. 109; A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 55; W. Walkiewicz,

Jugosławia. Byt wspólny i rozpad, seria: Historia państw świata w XX wieku, Warszawa

2000, s. 17;

J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, Historia

Słowian Południowych i Zachodnich, Warszawa 2005,

s. 447- 448; A. Malinowski, Kwestia

macedońska w Bułgarii w latach 1878- 1918, Toruń 2006, s. 133

i D. Kołodziejczyk, Turcja, seria: Historia państw świata w XX wieku, Warszawa 2011, s. 62.

Por. J. Rubacha, Bułgarski

sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878- 1913,

Warszawa 2004, s. 254- 255.

Por. R. Rabka, Bałkany

1912- 1913, Warszawa 2009, s. 60 i n.; 80 i n.

Por. T. Czekalski, Bułgaria,

seria: Historia państw świata w XX wieku, Warszawa 2010, s. 84- 86.

Por. T. Rawski, Państwa

Europy Południowo- Wschodniej i ich armie podczas wojen bałkańskich

w latach 1912- 1913, [w:] Państwa narodowe Europy Środkowo- Wschodniej w XX wieku, red. W. Bal-

BITWA POD KUMANOVEM (23-24 PAŹDZIERNIKA 1912 ROKU)

139

zajął się rolą w niej księcia, a potem króla Aleksandra I i genezą powstania swoistego

„mitu Kumanova”

. Wart podkreślenia jest też fakt, że w polskich przewodnikach tu-

rystycznych po Jugosławii, a obecnie Macedonii, choć pojawiały się informacje o róż-

nych interesujących obiektach i zabytkach Kumanova, bardzo długo nie było w nich

jakichkolwiek informacji o polu bitwy, czy pomniku na wzgórzu Zebrnjak, czyli o tym,

co spowodowało, że to średniej wielkości dziś miasto macedońskie weszło do histo-

rii

. Nie ma też wzmianki o tej bitwie w polskiej syntezie dziejów Macedonii

Polityczne, militarne i ideologiczne znaczenie bitwy pod Kumanowem powodują,

że za niezmiernie ważną uznać należy szczegółową analizę przebiegu bitwy i niektó-

rych późniejszych starć zbrojnych, które zadecydowały o wyparciu Turków z terenu

Macedonii, z uwzględnieniem potencjału zbrojnego walczących stron i politycznych

uwarunkowań I wojny bałkańskiej. Pozostaje kwestią, czy rzeczywiście była ona na-

prawdę serbską „decydującą bitwą” i „największą bitwą”, czy też tak ją potem przed-

stawiano, a jeśli istotnie tak było, to dlaczego tak się stało. Niniejszy artykuł ma dać

odpowiedź na powyższe pytania.

Stworzenie antytureckiej koalicji państw bałkańskich nie było łatwe ze wzglę-

du na ich sprzeczne interesy odnośnie ziem macedońskich

. Najbardziej zaintere-

sowani przyszłą wojną przeciw Turcji byli Bułgarzy, którzy uważali słowiańskich

Macedończyków za członków swego narodu i pragnęli ich wyzwolenia, a co za tym

idzie włączenia zamieszkałego przez nich terytorium do Bułgarii. Podjęli oni w tym

celu akcję propagandową w środowiskach rosyjskich i środkowoeuropejskich neo-

slawistów na ich zjeździe w Pradze (1908), a przede wszystkim na drugim zjeździe

w lipcu 1910 roku w Sofii, angażując dużą liczbę bułgarskich przywódców lokal-

nych z Macedonii

. Idea powołania odrębnej i niezależnej politycznie Macedonii

była szczególnie bliska diasporze macedońskiej w Petersburgu, zgrupowanej w krę-

cerak, Łowicz- Warszawa 2000, s. 85; M. Dymarski, Konflikty

na Bałkanach w okresie kształtowania się

państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 248- 250.

P. Michalak, Bitwa

pod Kumanovem na łamach gazety „Politika”- mit umacniający pozycję po-

lityczną króla Aleksandra I Karadjordjevicia, „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia”, t. XIX, 2012,

s. 170.

Por. M. Krukowska, Jugosławia, Warszawa 1985, s. 141 (tu Kumanovo jest marginalnie wspomnia-

ne tylko jako jedno z większych miast kraju i lokalizacja fabryki tytoniu); Bałkany.

Bośnia i Hercegowina,

Serbia, Macedonia, Albania,

praca zbiorowa, Kraków 2005, s. 194- 195. Dopiero w ostatnich latach,

w kolejnej edycji przewodnika znalazła się bardzo krótka wzmianka o Kumanovie jako „miejscu bitwy

z czasów I wojny bałkańskiej”. Por. S. Adamczak, K. Firlej- Adamczak, K. Bzowski, Ł. Gołębiowski,

Czarnogóra, Serbia, Macedonia, Kosowo i Albania, Bielsko- Biała 2011, s. 416.

Irena Stawowy- Kawka omówiła plany podziału Macedonii, między Grecję, Serbię i Bułgarię i ich

polityczne aspekty oraz sam fakt zajęcia przez Serbów Skopje i Bitoli. Por. I. Stawowy- Kawka, Historia

Macedonii, Wrocław 2000, s. 167- 168.

Por. I. Stawowy- Kawka, op. cit., s. 164 i n.

Szerzej o okolicznościach zwołania zjazdu w Sofii, istniejących wówczas sporach serbsko-bułgar-

skich o obszar macedoński, zabiegach neoslawistów bułgarskich o poparcie, osobach delegatów i usta-

leniach końcowych, por. A. Giza, Państwa bałkańskie, op. cit., s. 120 i n.; A. Giza, K. Filipow, op. cit.,

s. 49- 51.

140

DARIUSZ WYBRANOWSKI

gu Słowiańsko-Macedońskiego Narodowego Towarzystwa Naukowo-Literackiego

(zwłaszcza braci Dimitriji i Nade Čupovskich)

Było też oczywiste, że w politycznych realiach Bałkanów na początku XX wie-

ku, każda koalicja państw bez Turcji może być skierowana tylko przeciw niej i w na-

dziei na ewentualne rewindykacje terytorialne jej kosztem

. Bułgarzy nie byli, bo-

wiem, zainteresowani jakąkolwiek wojną przeciw Austro-Węgrom, z którymi nie

mieli sprzecznych interesów. Jedynie perspektywą nowych zdobyczy kosztem Turcji,

były zainteresowane praktycznie wszystkie państwa bałkańskie, tj. Serbia, Bułgaria,

Grecja i Czarnogóra

Przyspieszenie formowania się sojuszu serbsko-bułgarskiego nastąpiło wiosną

1911 roku, gdy premierem Bułgarii został Iwan Geszow – zwolennik idei sojuszu bał-

kańskiego o orientacji prorosyjskiej. W kwietniu tego roku propozycję daleko idą-

cej współpracy złożył rządowi bułgarskiemu minister spraw zagranicznych Serbii,

Milovan Milovanović. Początkowo została ona odrzucona, ale wybuch wojny wło-

sko-tureckiej w Afryce Północnej skłonił we wrześniu Bułgarów do jej przyjęcia

Utworzenie efektywnej koalicji przeciw Turcji Osmańskiej wymagało usta-

leń między Serbią a Bułgarią w sprawie przyszłego statusu ziem macedońskich.

Polityków z Sofii najbardziej interesowała całkowita inkorporacja spornego obsza-

ru, traktowanego jak „historyczne ziemie bułgarskie”. To jednak nie było możliwe

z uwagi na roszczenia Serbii, która również odwoływała się do swych historycz-

nych granic. Kluczowym elementem przyszłego sojuszu bałkańskiego, czy swe-

go rodzaju „ligi bałkańskiej”, stał się układ z 13 marca 1912 roku zawarty między

Serbią a Bułgarią, uzupełniony o podpisaną 12 maja tego roku konwencję wojskową.

Konwencja ta zobowiązywała Serbię do wystawienia armii w liczbie 100 - 150 tysię-

cy żołnierzy, a Bułgarię 200 tysięcy wojska

. Ustalono też przyszły podział zdoby-

czy po pokonaniu Turcji. Serbii miały przypaść obszary Sandżaku Novopazarskiego

i tzw. Starej Serbii (tj. okolic Raški w południowej części Sandżaku i znacznej czę-

ści Kosowa) – terytoriów uznanych przez serbskich działaczy narodowych w drugiej

połowie XIX wieku za kolebkę serbskiej państwowości

. Bułgarzy chcieli natomiast

i stracone złudzenia. Wojny bał-

kańskie w świetle tekstów Dimitriji Čupovskiego i Krste P. Misirkova, „Balcanica Posnaniensia”, t. XIX,

2012, s. 297- 307.

A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 52.

Ibidem, s. 52.

Por. J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s. 443.

Z bogatej literatury problemu na temat genezy sojuszu bałkańskiego, zwanego niekiedy „ligą bał-

kańską”, poszczególnych sojuszy i układów zawieranych przez Serbię i Bułgarię, Grecję i Czarnogórę,

por. m.in. J. Dąbrowski, op. cit., s. 36- 38; W. Felczak, T. Wasilewski, op. cit., s. 399- 400; I. Stawowy-

Kawka, op. cit., s. 165- 167; T. Rawski, op. cit., s. 80- 81; J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit.,

s. 443-446; A. Malinowski, op. cit., s. 122- 126; S. K. Pavlowitch, op. cit., s. 238- 239; T. Czekalski,

op. cit., s. 82- 84; M. Dymarski, op. cit., s. 235- 239; J. Rubacha, Wielkie

mocarstwa europejskie wobec

wojen bałkańskich 1912- 1913, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, t. XIX, 2012, s. 213.

O tej kwestii, por. szerzej ostatnio W. Szczepański, Belgrad

odkrywa Kosowo. U źródeł ustano-

wienia Kosowa centralnym punktem odniesienia polityki serbskiej (ostatnie ćwierćwiecze XIX stulecia),

Obszernie na ten temat ostatnio por. L. Moroz-Grzelak, Nadzieje

BITWA POD KUMANOVEM (23-24 PAŹDZIERNIKA 1912 ROKU)

141

zająć Trację Wschodnią z Adrianopolem, Macedonię Egejską z Salonikami, Kavalę

i Dedeagacz (tur. Dedeağaç) nad Morzem Egejskim. Natomiast obszar Macedonii

między Starą Płaniną, Rodopami i Ochrydem miał uzyskać autonomię

, gdyby jed-

nak ta okazała się niemożliwa, to 2/3 ziem Macedonii Wardarskiej z Velesem, Štipem,

Monastirem (dziś Bitolą) i Ochrydem mieli inkorporować Bułgarzy, zaś pozostałe

1/3 ze Skopje, Tetovem, Kumanovem i Debarem miało stanowić tzw. strefę sporną do

przyszłego podziału między Serbię i Bułgarię. Obszar ten miałby w przyszłości przy-

paść albo jednej ze stron, albo ulec podziałowi między oba kraje

. Miałby o tym za-

decydować po zakończeniu wojny z Turcją arbitraż cara Rosji, Mikołaja II

. Grecy

natomiast uzgodnili z Bułgarami, że przejmą te ziemie, które uda im się zająć w toku

wojny, najbardziej jednak zależało im na części Macedonii Egejskiej z Salonikami

co musiało doprowadzić w przyszłości do ostrego zatargu z Bułgarią.

Dla Królestwa Serbii, jako kraju śródlądowego, kwestią zasadniczą stało się uzy-

skanie dostępu terytorialnego do Adriatyku, stąd też pertraktacje dotyczyły ewentu-

alnych nabytków serbskich na terenie Albanii a zwłaszcza uzyskanie Dracza (alb.

Dürres). By przyspieszyć powstawanie sojuszu bałkańskiego między jego wszystki-

mi kontrahentami ustalono, że szczegółowe porozumienia w sprawie granic zostaną

zawarte w okresie późniejszym (tj. zapewne po wojnie). Ostatnim elementem świe-

żo powstałego sojuszu bałkańskiego stał się traktat serbsko- czarnogórski podpisany

27 września 1912 roku

1. PRZEMIANY W UZBROJENIU I WYPOSAżENIU SIŁ ZBROJNYCH

NA POCZąTKU XX WIEKU

drugiej połowie XIX i na początku XX wieku nastąpiło rozpowszechnienie się

i stała modernizacja broni palnej, w tym różnego rodzaju wielostrzałowych rewol-

werów i karabinów powtarzalnych

. Ogromnym wręcz postępem była szybkostrzel-

[w:]

Mity historyczno- polityczne- wyobrażenia zbiorowe- polityka historyczna. Studia i materiały, red.

E. Ponczek, A. Sepkowski i M. Rekść, Toruń 2013, t. III, s. 266 i n.

J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s 444.

Por. m.in. H. Batowski, Państwa

bałkańskie 1878- 1923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwo-

ju terytorialnego, Kraków 1938, s. 182- 183; I. Stawowy- Kawka, op. cit., s. 166; A. Giza, K. Filipow,

op. cit., s. 52 i w ostatnich latach A. Malinowski, op. cit., s. 123- 124.

Por. A. Giza, Ziemie

macedońskie na przełomie XIX i XX wieku, Szczecin 1996, s. 116. Szerzej na

temat roli Rosji w kształtowaniu sytuacji politycznej na Bałkanach przed i w trakcie obu wojen bałkań-

skich, por. m.in. M. Tanty, Rosja

wobec wojen bałkańskich 1912- 1913 roku, Warszawa 1970, s. 90 i n.;

J. R. Budziński, Polityka

zagraniczna Rosji 1907- 1914, Toruń 2000, s. 114 i n.; J. Rubacha, Bułgarski sen,

op. cit., s. 155 i n.; idem: Wielkie

mocarstwa, op. cit., s. 210- 213.

J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s 445.

Por. m.in. H. Batowski,

Podstawy sojuszu bałkańskiego 1912 r. Studium z historii dyploma-

tycznej 1806- 1912, Kraków 1939, s. 123; A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 53; J. Skowronek, M. Tanty,

T. Wasilewski, op. cit., s. 445; M. Dymarski, Konflikty

na Bałkanach, op. cit., s. 238- 239.

Szerzej na temat typów rewolwerów i karabinów powtarzalnych (zwłaszcza Enfield, Lebel

i Mauser) stosowanych i modernizowanych od przełomu XIX i XX wieku oraz ewolucji tego typu bro-

Plik z chomika:

jaciom2

Bitwa pod Kumanovem (23- 24 października 1912 roku). Siły zbrojne stron, działania operacyjne, konsekwencje militarne i polityczne _Wybranowski,D.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: