Wiek XVIII miedzy tradycja a oswieceniowa wspolczesnoscia Hermeneutyka wartosci religijnych.pdf

(227 KB) Pobierz
Bernadetta Kuczera-Chachulska,
Tomasz Chachulski
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego,
Instytut Badań Literackich PAN
Między hermeneutyką a historią
Tradycja filozoficzna i praktyka potoczna, brane łącznie, two-
rzą spory wachlarz możliwości użycia i funkcji, jakie pełnić
może pojęcie hermeneutyki; od historycznych kontekstów
po uwikłanie we współczesne i aktualne, akademickie, a również i bar-
dziej powszednie meandry myśli . Formuła „hermeneutyka wartości”,
dopełniona terminem „religijnych”, implikuje jednak myślenie dalekie
od potocznego – rozległe i domagające się wyjaśnień .
Jeżeli zgodzimy się, że „hermeneutyka wartości” w sytuacji rady-
kalnego myślenia może jawić się jako rodzaj subtelnej tautologii (rozu-
miemy hermeneutykę zarówno przedmiotowo – np . egzegeza Biblii,
Pismo Święte jako przedmiot hermeneutyki – jak i „narzędziowo” –
wydobywanie, rozjaśnianie, proces, w obrębie którego pojawia się coś,
co zawsze jest wartością – lub antywartością w rzadszych przypad-
kach), to pewne spiętrzenie znaczeń w formule „hermeneutyka warto-
ści religijnych” musi przysporzyć kolejnych trudności .
Strefa tego co religijne, jeśli pozostajemy przy języku aksjologicz-
nym, stanowi najwyższe piętro wartości (tezę tę formułujemy jako na
wskroś racjonalną za jednoznacznymi wynikami precyzyjnego myśle-
~
7
~
•
BERNADETTA KUCZERA-CHACHULSKA,TOMASZ CHACHULSKI
•
nia pohusserlowskiej fenomenologii)
1
; w ich centrum znajduje się naj-
wyższy Byt Osobowy . Ujmowanie tak rysującego się obszaru w siatkę
aksjologiczną (terminologiczną) jest decyzją obarczoną wysokim
ryzykiem . U jednego z najważniejszych filozofów minionego wieku
odnajdujemy zdania:
Wszelkie wartościowanie, nawet wtedy gdy wartościuje pozytywnie, stanowi
subiektywizację . Nie pozwala ono bytowi – być . Pozwala jedynie na to, by byt
miał ważność jako jego przedmiot . […] Ogłaszając, że Bóg jest najwyższą
wartością, poniża się istotę Boga . Myślenie według wartości jest tu i wszędzie
największym bluźnierstwem, jakie można pomyśleć przeciwko byciu
2
.
Niebezpieczeństwo uprzedmiotowienia tego, co przerasta ludzką
kondycję, można osłabić, jeśli założymy, że problematyka aksjo-
logiczna staje się możliwa do podjęcia bez wspomnianego ryzyka,
o ile między nią a mówiącym pojawi się pewien dystans . Taki dystans
w tomie organizują najczęściej: porządek historyczny, konieczna eru-
dycyjność wypowiedzi, a także obecność „mediatora estetycznego” –
dzieł literackich .
Niszczącym wrogiem wydobywania wartości może stać się prze-
sadna wyrazistość, pośpieszna jednoznaczność sądów; ich miejsce
wypełnione zostaje tutaj poetyką niedokończonej syntezy, wydaje się –
jedyną możliwą w tej sytuacji, bez względu na stan wiedzy i zaawan-
sowanie badań archiwalnych . Myślenie historycznoliterackie czy histo-
ryczne jest tu koniecznym medium, przez które aktualizują się wartości .
Trudno byłoby wskazać jednego autora czy jedną pracę . Przytoczymy
kilka najbardziej rozpoznawalnych nazwisk: Max Scheler, Dietrich von Hilde-
brand, Edith Stein, Karol Wojtyła/ Jan Paweł II . Zwłaszcza prace Maxa Schelera
odegrały tu dużą rolę (np.
Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wert-
ethik,
1913–1916;
Wesen und Formen der Sympathie,
1923;
Probleme der Religion,
1923) .
2
M . Heidegger,
List o „humanizmie”,
przekł . J . Tischner, w: idem,
Budować,
mieszkać, myśleć. Eseje wybrane,
wybrał, oprac . i wstępem opatrzył K . Michal-
ski, Czytelnik: Warszawa 1977, s . 111 . Z innych nieco powodów, ale pozostając
w kręgu współczesnego myślenia, pisze Robert Spaemann: „W ścisłym sensie
w etyce nie istnieją wartości chrześcijańskie” (idem,
Odwieczna pogłoska. Pytanie
o Boga i złudzenie nowoczesności,
przekł . J . Merecki, Oficyna Naukowa: Warszawa
2009, s . 305) .
1
~
8
~
Kup książkę
•
MIĘDZY HERMENEUTYKĄ A HISTORIĄ
•
Pojęcie aktualizacji, niekoniecznie pożądane w obrębie badań
historycznych, odsyła jednak do podstawowych zachowań hermeneu-
tycznych . Pisze o nich Emilio Betti:
[…] śledzić wstecz proces twórczy w jego wewnętrzności, rekonstruować
go od wewnątrz, od wewnątrz przełożyć obce myśli, kawałek przeszłości,
przypomniane przeżycie, z powrotem na ich własną aktualność życiową
3
.
Ten „proces twórczy” w przypadku tomu
Hermeneutyka war-
tości religijnych
odnosi się do twórczego biegu dziejów, który autorzy
książki usiłują rozpoznać .
Kolejną trudność powoduje określenie wartości jako „reli-
gijnych” . Formuła ta – może mocniej niż kiedyś – zawiera w sobie
ukryty i subtelny element dezawuujący; zwłaszcza w odniesieniu do
chrześcijaństwa, które w przedstawianym tomie pojawia się przede
wszystkim w wariancie katolickim . Na obecnym etapie badań wolno
przyjąć rezultaty najbardziej zaawansowanej refleksji nad literaturą,
w której uznaje się, że chrześcijaństwo nie jest religią, ponieważ jego
wewnętrzna struktura unieważnia działania człowieka – tak zasadni-
cze w religiach – wobec Inicjującego Aktu Boga . Krytyka kerygma-
tyczna w badaniach literackich, bo o niej tu mowa, jest postępowa-
niem na wskroś hermeneutycznym właśnie, podejmowanym wobec
tekstu kultury
4
. Od momentu jej pojawienia się w obrębie polskiego
literaturoznawstwa używanie terminu „religijność” zostało w pewien
sposób naruszone jako wątpliwie specyfikujące .
Badania pozostające w kręgu religijności literatury (i kultury)
mają w Polsce ugruntowaną tradycję
5
. Często nacechowane wstydliwą
Cyt . za J . Grondin,
Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej,
przekł .
L . Łysień, WAM: Kraków 2007, s . 159 .
4
Zainicjował ją w badaniach nad literaturą Marian Maciejewski w książce
„Ażeby
ciało powróciło w słowo” . Próba kerygmatycznej interpretacji literatury,
Redak-
cja Wydawnictw KUL: Lublin 1991 . Dyskusje nad metodą i kontynuacje zob . np .
D . Siwicka,
Surowe oko kerygmatu,
„Teksty Drugie” 1992, nr 3;
Interpretacja kerygma-
tyczna. Doświadczenia, re-wizje, perspektywy,
red . J . Borowski, E . Fiała, I . Piekarski,
Wyd . KUL: Lublin 2014; B . Kuczera-Chachulska,
Procent od kontemplacji. Marian
Maciejewski i inne szkice o metodzie,
Wyd . UKSW: Warszawa 2016, s . 11–93 .
5
W obrębie obszernej literatury przedmiotu fundamentalną rolę zdają się
pełnić nadal prace Stefana Sawickiego, zaś w obszarze badań nad oświeceniem –
3
~
9
~
Kup książkę
•
BERNADETTA KUCZERA-CHACHULSKA,TOMASZ CHACHULSKI
•
marginalnością albo obarczane zarzutem subiektywizmu (innym
z kolei razem z etykietą modnej atrakcyjności), lokowały się w róż-
nych punktach metodologicznej samoświadomości, podejmując jed-
nak wyzwanie kontynuacji badawczej myśli w obrębie wybranego
obszaru .
Rozprawy zamieszczone w książce, podejmujące określone pro-
blemy tzw . religijności, utrzymują zasadniczo ciągłość wcześniejszych,
bardziej tradycyjnych badań, potwierdzonych consensusem nauko-
wej praktyki . Wydaje się jednak, że powinien zostać tu przekroczony
pewien próg; być może prezentowany tom uwolni świadomość takiej
konieczności, co stworzyłoby perspektywę większej specyfikacji np .
chrześcijaństwa i co za tym idzie, głębszego zrozumienia jego miejsca
w historii Polski i Europy .
Być może jest również tak, że różnorodność rozpraw zebranych
w
Hermeneutyce wartości religijnych,
prac zmierzających do odsło-
nięcia pewnego etapu kulturowej obecności chrześcijaństwa i innych
postaw wobec Boga i nieskończoności, da się ogarnąć przy pomocy
sądu Roberta Spaemanna, „że przyszłość należy do współistnienia,
do refleksji teologii i filozofii [dodać można – historii i historii sztuki/
sztuki literackiej (B .K .-Ch .)] nad wspólnymi tematami, refleksji, która
nie będzie jednak koordynowana uprzednim ustaleniem metody”
6
.
Uogólniając zatem, należy powiedzieć, że myśl przewodnia
wszystkich tomów serii
Kultura I Rzeczypospolitej w dialogu z Europą,
szczególnie zaś otwieranego tomu, daje nadzwyczajną możliwość
wyprowadzenia (w ramach pojemnie rozumianych czynności her-
meneutycznych) z rozległego obszaru czasowego tego, co ponadhi-
storyczne, chociaż rozwojem w czasie uwarunkowane, co konkretne,
ścisłe i obiektywne, mimo że dostrzeżone dzięki różnym postawom
i aparaturom poznawczym .
m .in .:
Motywy religijne w twórczości pisarzy polskiego oświecenia,
red . T . Kostkie-
wiczowa, Towarzystwo Naukowe KUL: Lublin 1995; T . Kostkiewiczowa,
Polski
wiek świateł. Obszary swoistości,
Wyd . UWr: Wrocław 2002; oraz inne rozprawy
Autorki na ten temat, m .in .: eadem,
Poezja religijna czasów oświecenia w Polsce,
w:
Polska liryka religijna,
red . S . Sawicki, P . Nowaczyński, Towarzystwo Naukowe
KUL: Lublin 1983 .
6
R . Spaemann,
Odwieczna pogłoska…,
s . 110 .
~
10
~
Kup książkę
•
MIĘDZY HERMENEUTYKĄ A HISTORIĄ
•
Ważne miejsce w tomie zajmują odwołania do literatury pięk-
nej, niezbędne ze względów czysto poznawczych; bo nawet jeśli
wspomniana wcześniej krytyka kerygmatyczna jest radykalną dla
niektórych i ryzykowną (ze względu na „czystość” dyscypliny) próbą
rozpoznania tego, co istotnie chrześcijańskie, w dalszym ciągu pozo-
staje ona na placu boju o status współcześnie rozumianej naukowości .
Przywoływany już Spaemann mówi (odnosząc się do naszych
czasów), że „zgodnie ze swoją naturą nauka jest materialistyczna […],
jest to jej sposób patrzenia na rzeczywistość”
7
. Podkreśla, że fakt ten
łączy się ze szczególnym naznaczeniem kultury współczesnej przez
naukę
8
. I konkluduje: „musimy odzyskać ludzki sposób [przeciw-
stawiony naukowemu] mówienia o świecie, pierwotny, autentyczny
i bardziej otwarty na prawdę”
9
. Uważa, że możliwość takiego otwarcia
ułatwia filozofia . Wydaje się, jeśli poprawnie rozumiemy myśl Spae-
manna, że w znacznie większym stopniu właśnie literatura piękna,
która jest nadzwyczajnym spiętrzeniem „ludzkiego języka”, została
uzdatniona do spełnienia tej roli . Dzieła literackie mają swoje ważne
miejsce w próbach rekonstrukcji religijności, duchowości itp .
Obserwujemy tu pewien paradoks: próbujemy uporządkować
określoną problematykę w ramach tzw . postępowania naukowego,
ramy te jednak nie pozwalają objąć całości przesłania np . chrześci-
jańskiego, ponieważ język (i metajęzyk) chrześcijaństwa pozostaje
w opozycji do tego, co naukowe; nie w sensie aspirowania do prawdy,
a właśnie w sensie języka . Dlatego literatura piękna może tu pełnić
zasadniczą, eksplikacyjną rolę .
Może ją pełnić z jeszcze jednego powodu (idąc duktem myśli
fenomenologicznej np . Georga Simmela): to w obrębie sztuki (jaką jest
literatura piękna) dochodzi do nobilitacji obiektywnej wagi tego, co
indywidualne . A przecież „protest przeciw zniewalaniu przez abstrak-
cje jest jądrem […] nowej świadomości humanistycznej”
10
.
Ibidem, s . 311 .
Ibidem, s . 312–313 .
9
Ibidem, s . 313 .
10
Zob . np . S . Borzym,
Georg Simmel: metafizyczny finał twórczości,
w: idem,
Hamann i inni. Szkice filozoficzne,
Wydawnictwo IFiS PAN: Warszawa 2009, s . 67 .
7
8
~
11
~
Kup książkę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin